1992 jyly 5 mamyrda Europa elderınıŋ erekşe qajettılıkterı bar adamdardyŋ qūqyqtaryn qorǧau jäne fizikalyq, psihikalyq nemese sensorlyq şekteulerı bar azamattardy kemsıtudıŋ aldyn alu künın alǧaş ret keŋ kölemde ötkızgen edı.
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ (DDSŪ) baǧalauy boiynşa älemde 1 milliardtan astam azamat erekşe qajettılıkke ie adam, būl älem halqynyŋ 15%-yn qūraidy, onyŋ 100 millionnan astamy kışkentai balalar. Būl rette mümkındıgı şekteulı jandardyŋ 80%-y damyǧan elderde tūrady, bıraq 50%-y densaulyq saqtau salasynda özderıne qajettı qyzmetterdı ala almaityn körınedı. Sonymen qatar, olar bılım aluda, jūmysqa ornalasuda, infraqūrylym nysandaryna qol jetkızude qiyndyqtarǧa tap boluda.
Alaida bızdıŋ memlekettıŋ äleumettık saiasatynda mümkındıgı şekteulı azamattardyŋ teŋ qūqyqtaryn qamtamasyz etu mäselelerı erekşe maŋyzdy oryn alady. Qazaqstanda mümkındıgı şekteulı adamdar üşın järdemaqy mölşerın bırtındep ūlǧaitudan basqa, azamattardyŋ osy sanaty üşın qolaily jaǧdailar jasau boiynşa da jūmystar jürgızılude. Būl eldı-mekenderdıŋ infraqūrylymdaryndaǧy problemalardy şeşu, mügedektık alu räsımderın oŋailatu, oŋaltu jüielerın jetıldıru, jūmysqa ornalasuǧa kömektesu, bılım aluǧa qoljetımdılık, sondai-aq qoǧamda erekşe qajettılıkterı bar adamdarǧa qūrmetpen qaraudy qalyptastyru jönındegı şaralar.
Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ derekterı boiynşa bügıngı künı Qazaqstanda mügedektıgı bar 750 myŋnan astam adam tūrady: 421,5 myŋ adam - eŋbekke qabılettı jas (59,8%), 181,9 myŋ adam – zeinetkerlık jas (25,8%) jäne 101,6 myŋ adam – 18 jasqa deiıngı balalar (14,4%).
Osy sanattaǧy azamattardy äleumettık qorǧau Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasymen, "Qazaqstan Respublikasyndaǧy mügedekterdı äleumettık qorǧau turaly" Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋymen retteledı. 2022 jyldyŋ jazynda "Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne mügedek adamdardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartu mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly" Zaŋǧa qol qoiyldy. El zaŋnamasyndaǧy soŋǧy Normativtık-qūqyqtyq aktıde "mügedek", "mügedek bala" terminı özgerıske ūşyrady. Eŋbek ministrlıgı Zaŋ jobasyn qabyldau qajettılıgın negızdei otyryp, "mügedek" sözı aǧylşyn tılınen "älsız, auyr" maǧynasyn bıldıretının atap öttı. Qazır "erekşe qajettılıkterı bar adam, mümkındıgı şekteulı" degen ūǧymdardy qoldanysqa engızdık. Mümkındıgı şekteulı jandardy qoǧamǧa integrasiialau mäselelerınde bılım beru men jūmysqa ornalasu maŋyzdy röl atqarady. Qazaqstanda 2021 jyly inkliuzivtı bılım berudı közdeitın zaŋnamaǧa özgerıster qabyldandy. Basqaşa aitqanda, būryn erekşe qajettılıkterı bar balalar üide nemese mamandandyrylǧan ortalyqtarda jalpy orta bılım aluy kerek edı. Al Qazaqstanda inkliuzivtı bılım engızılgennen keiın balalardyŋ būl sanaty basqa oquşylarmen bırge qarapaiym mektepterde oqi bastady.
2015 jyldan bastap "Ärbır bala mektepke laiyq" jobasy aiasynda "Bolaşaq" korporativtık qory Qazaqstannyŋ 17 öŋırınde inkliuzivtı qoldaudyŋ 43 kabinetın aşty. Autizmmen jäne basqa da damu erekşelıkterımen auyratyn 500-den astam bala mektepke baruǧa mümkındık aldy. "Är bala mektepke laiyq" jobasynyŋ tiutorlary, mūǧalımderı, kuratorlary balanyŋ jeke basyna jäne onyŋ erekşelıkterıne jeke közqaras, qoldau, qūrmetpen qarady.
İnkliuzivtı bılım beru mümkındıgı şekteulı kışkentai qazaqstandyqtarǧa tezırek äleumettenuge mümkındık beredı, al olardyŋ ainalasyndaǧylarǧa osy sanattaǧy adamdardyŋ qūqyqtaryn qūrmetteuge jäne olardy qoǧamnyŋ tolyqqandy müşelerı retınde qabyldauǧa üiretedı. Mügedektıgı bar adamdar üşın qoǧamdaǧy kedergılerdı joiudyŋ taǧy bır şarasy olardy basqa azamattarmen bırge ūjymdarǧa jūmysqa ornalastyru bolyp tabylady. 2022 jyldyŋ şılde aiynda Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrı mügedektıgı bar eŋbekke qabılettı adamdardyŋ 100 myŋnan astamy nemese törtten bır bölıgı eŋbek qyzmetın jalǧastyryp jatqanyn habarlady. Būl rette Eŋbek ministrlıgınıŋ basşysy mügedektık toby adamnyŋ eŋbekke qabılettılıgınıŋ nemese eŋbekke jaramsyzdyǧynyŋ körsetkışı bolyp tabylmaitynyn atap öttı. Ministr käsıpkerlıktı damytu jönındegı ūlttyq joba aiasynda 9 myŋ mümkındıgı şekteulı adamdy jūmysqa ornalastyru mäselesı qoiylǧanyn habarlady. Bügıngı taŋda olardyŋ 3 myŋǧa juyǧy tūraqty jūmys oryndarynda qyzmet atqarady. Elektrondyq eŋbek birjasynda erekşe qajettılıgı bar adamdarǧa ūsynylatyn käsıpter men sabaqtardyŋ atlasy körsetılgen. Onda 5 myŋnan astam bos jūmys orny ornalastyrylǧan. Azamattardyŋ osy sanaty üşın memleket subsidiialaityn äleumettık jūmys oryndaryn qaita baǧdarlau prosesı bastaldy. Bügınde olarǧa 6 myŋǧa juyq adam jūmysqa ornalastyryldy. Mügedektıgı bar adamdar üşın jaŋa arnaiy jūmys oryndaryn qūratyn jūmys beruşılerdı subsidiialau jönınde şaralar qabyldandy. Aǧymdaǧy jyly osy maqsattarǧa biudjetten 59 mln teŋge bölıngen. Mümkındıgı şekteulı balalary bar otbasylardy äleumettık qoldaudyŋ jaŋa şaralaryna halyqtyŋ belgılı bır toptary üşın bılım beru granttaryn bölu kvotalaryn jatqyzuǧa bolady. Būl şara Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy aiasynda jüzege asyryldy. 2021 jyldyŋ tamyz aiynyŋ soŋynda ǧylym jäne bılım ministrı kezektı memlekettık granttardy bölu turaly būiryqqa qol qoiyldy. Oǧan barlyǧy 50 myŋ adam qol jetkızdı. Al soŋǧy jaŋalyqtar boiynşa, Qazaqstanda mümkındıgı şekteulı azamattar üşın ombudsmen paida boluy mümkın. Mūndai institutty qūruǧa arnalǧan arnaiy qūjat Aşyq NQA portalyna ornalastyryldy. Qauly mätınınde äleumettık osal toptardyŋ qūqyqtaryna bailanysty mäseleler jazylǧan. Mäselen, erekşe qajettılık ie azamattardyŋ zaŋdy müddelerınıŋ kepıldıkterı men qūqyqtaryn qamtamasyz etu, sondai-aq olardyŋ bostandyqtary men qūqyqtaryn qoǧamdyq jäne memlekettık instituttarmen bırge qalpyna keltıru bolyp tabylatyny aitylady. Olardyŋ qataryna Ūly Otan soǧysy ardagerlerı men sol azamattarǧa Jeŋıldıkterıne bailanysty teŋestırıletın ardagerler, erekşe qajettılıkke ie adamdar, mümkındıgı şekteulı balalardy tärbielep otyrǧan otbasylar, atauly äleumettık kömekke qol jetkızgender, asyrauşysynan aiyrylǧandar, zeinetkerler, qandastar jäne "Altyn, Kümıs alqa" iegerlerı men "Batyr ana" ataǧyn alǧandar, I jäne II därejelı "Ana daŋqy" ordenımen marapattalǧan köp balaly analar, otbasylar jatady. Būǧan deiın erekşe qajettılıkterı bar adamdardyŋ qūqyqtary jönındegı Ombudsmen institutyn qūru mäselesın QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ Qazaqstan halqyna Joldauynda mälımdegen edı.
"Bırınşı kezekte memleket barlyq adamdar üşın mümkındıkter men ädıldıktı qamtamasyz etedı. Qoǧamdyq igılıkterdıŋ joǧary deŋgeiıne jäne halyqtyŋ äleumettık osal sanattaryn, onyŋ ışınde erekşe qajettılıkterı bar azamattardy qoldauǧa kepıldık berıledı. Prezident janynan tiıstı ombudsmen instituty qūrylady", - degen edı Qasym-Jomart Toqaev jyl saiynǧy Qazaqstan halqyna Joldauynda.
