Qylmys jasamaǧany üşın medalmen marapattau – äbden jetıldırılgen, öte näzık trolling siiaqty. Eger marapattau rasymen de, şyn köŋılden şyqqan bolsa, onda ol bızdıŋ elde qylmys jasamau degenıŋızdıŋ özı ülken erlık degen söz, iaǧni ol sirek kezdesetın, keibıreulerdıŋ maŋdaiyna ǧana būiyratyn baqyt bolyp şyǧady. Mūndai logikaǧa süiensek, onda basym köpşılık adamdardyŋ qylmys jasauy kädımgı qalypty qūbylys bolǧany. Men tıptı mūnyŋ qaisysy jaman qūbylys ekenın tüsınbei de qaldym, sondyqtan mūny körnektı qūral retınde medaldy paidalanǧan trolling dep esepteiıkşı.
Jalpy bızdıŋ tarihta medaldardyŋ taǧdyry erekşe qyzyqty. Şolu jasap köreiık. Ol patşa ükımetınıŋ erekşe qyzmet jasaǧandardy XIX ǧasyrda marapattauynan bastaldy. Qazaqtarǧa tän emes būl salt öte qiyndyqpen engızıldı.
Kazaktar erekşe erlıgı nemese eŋbegı üşın "at-şapan" bergenge külse, qazaqtar orystardyŋ erlıgı üşın qatyndar taǧatyn alqa bergenıne küldı. Qazaqtar qyzmetın būldamady, eşkımge täueldı ne mındettı bolmau üşın ol jasaǧan qyzmetıne bıreuden bırdeŋe alam dep oilamady da, eşkımnen medal kütpedı. Al "at-şapan" dalada keŋ taraǧan salt edı jäne onyŋ sözsız qūny da boldy.
Kenesary han 1847j. 19 mamyrda ölgen soŋ P.D. Gorchakov äskeri ministr, general-adiutant A. Chernyşovqa bylai dep jazdy: "Osy ıste erekşe közge tüsken qyrǧyzdardy marapattau üşın, qymbatty aǧzam, maǧan 6 altyn jäne sonşa kümıs medal – bır-bırden Aleksandrov, ekı-ekıden Anninskii jäne üş-üşten Georgiev lentasyn berseŋız dep sūraimyn".
Orystar satqyn qazaqtardy lentaly medaldarmen qūttyqtady. Ony qazaqtar külkıge ainaldyrdy – kınälı bolǧandary üşın moiyndaryna qarǧy bau taqty dep mazaqtady. Endı qazaqtar nūsqaulyqtarda körsetılgendei moiyndaryna patşa aǧzamnyŋ salpynşaq medaldaryn taǧyp jüretın boldy.
Kenesaryny qoldamaǧan, sol üşın jerıne timeuge söz alǧan, bırneşe arǧyn rularynyŋ basşysy Şegen Musin özınıŋ rūqsatynsyz Torǧai, Yrǧyz jerlerıne bekınıs saluǧa rūqsat bergen basşy-sūltandarǧa qarsy jaulyq äreketke köşe bastady. 1845 jyly ol Ahmet Jantöringe ökınışpen bylai dep jazdy: "Sız maǧan altyn syrǧa berdıŋız. Men ony moiynǧa taǧam dep qatynǧa ainaldym, barqyt kaftandy kiem dep eresek jetkınşekke ainaldym... Menıŋ oiymşa, sen sūltandyqtan, men bilıkten bas tartamyz-au deimın".
XIX ǧ. ekınşı jartysynda islam dını halyq arasynda keŋ etek jaiyp, ol orystandyruǧa (hristiandyqqa) kedergı boldy, auyl starşyndary men biler patşa ükımetı bergen belgıler men krest beinelerınen bas tartty.
Osy kezge deiın georgiilık lentasy bar medaldar (Orta Aziiany baǧyndyrǧandyǧy üşın), ötken ǧasyrdyŋ 20-30 jyldaryndaǧy qazaqtarǧa qarsy jazalau soǧystary üşın ordender qasarysqan aitystarǧa sebepşı bolyp keledı.
Ekınşı älemdık soǧystaǧy orden, medaldardyŋ qūny qandai? Olar Vaalam men Solovkige jer audarylǧan soǧys mügedekterın, tūtqynǧa tüsken orden iegerlerın konslagerden qūtqara almady. Men tıptı "Batyrlyq" ataqtyŋ ūlttyq belgılerıne qarap berılgendıgı turaly aitpai-aq ta qoiaiyn.
Al 90-jyldary aşyqqan ardagerler orden-medaldaryn satuǧa da mäjbür boldy.
SSSR kezındegı korrupsiia tek qana mansap emes, barlyq orden-medaldardy, onyŋ ışınde "Eŋbek Erı" altyn jūldyzdaryn da tauarǧa ainaldyrdy.
Säbet marapatynyŋ qūny äbden ketkendıgınıŋ jarqyn mysaly – Brejnevtıŋ özı. Ol orden-medal kolleksiiasyn jinaqtauşy simvolǧa ainaldy.
Jaŋa ordender men medaldar Qazaqstanda da jasaldy. Bıraq on jyl öter-ötpesten-aq olar da qūnsyzdana bastady – bır medal qarapaiym jūmysşyǧa, mūǧalımge, därıgerge berılse, sonymen bırge ministrlık pen äkımdıkter ainalasyndaǧy qatardaǧy qyzmetkerlerden bastap joǧaryǧa jaqyn ondaǧan adamdar marapattalatyndyǧy belgılı boldy. Aituly datalar men käsıptık merekeler qarsaŋynda marapattar tıptı jaŋbyrşa jaudy. Būl adamdardyŋ eŋbegıne, olardyŋ käsıptık şeberlıgıne nazar audarmau, ony baǧalamaudyŋ belgısı, esesıne bırden bırneşe adamǧa belgılı bır datany atap ötuge, artynan kelesı dataǧa deiın olardy ūmytyp ketuge arnalǧan formaldy ıske ainaldy. Men tıptı kez-kelgen syilyqtyŋ bedelın tüsıretın keibır jeksūryn adamdardyŋ marapattaluyn aitpai-aq ta qoiaiyn.
Jaqynda bır top köp balaly ananyŋ medaldan bas tartuy – simvoldyq körsetkış. Olarǧa alqa emes, eŋ aldymen päter, nemese eŋ bolmaǧanda at-şapan (maşina, şuba) dūrys bolar edı (şapan – aituǧa tūrarlyq aqşalai syilyq).
Mümkın qazırgı aiqai-şudyŋ avtorlary poliseilerdıŋ jaǧymdy obrazyn tuǧyzǧysy kelgen şyǧar. Bıraq köptegen zaŋ būzuşylyqtar men keŋ taraǧan azaptau praktikasy fonynda jekelegen poliseilerdıŋ pozitivtı mysaldary ne beruşı edı? Būl jerde eşqandai da medal kömektespeidı.
Audarǧan Quanyş Edılhantegı,
"Adyrna" ūlttyq portaly
