Soŋǧy jyldary Alaş taqyrybyn zerttep, oqyrmanǧa tyŋ dünie ūsynyp jürgen jastar qalyptasyp keledı. Solardyŋ ışınde «Älihan Bökeihan Alaş ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Ūşqyn Säidırahmannyŋ esımın erekşe atap ötuge bolady. Antologiialyq eŋbekter men köptomdyqtardy äzırleuge qatysyp, bırqanşa ǧylymi jobalarǧa jetekşılık etken jas ǧalym aldaǧy uaqytqa ülken jospar qūryp otyrǧanyn aitty.
Jurnalistika mamandyǧy boiynşa L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ doktoranturasyn bıtırgen Ūşqyn Säidırahmanūly qazaq baspasözı tarihyn zertteumen ainalysady.
«2010 jyly L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy jurnalistika mäselelerın zertteu institutyna ǧylymi qyzmetker retınde jūmysqa qabyldandym. Baspasöz jäne baspa ısı kafderasynda oqytuşy bolyp sabaq ta berdım. Menıŋ den qoiyp, yqylas audarǧan ǧylymi baǧytym – qazaq baspasözınıŋ tarihy men Alaş qairatkerlerınıŋ mūrasy. Osy ekı taqyryp ömırımnıŋ negızgı arnasyna ainaldy desem de bolady. 2010-2011 jyldary Alaş baspasözınıŋ 10 tomdyǧyn äzırleuge qatystym. Ol on tomdyq «Jas Türkıstan», «Sana», «Şolpan», «Abai», «Taŋ» jurnaldary men «Saryarqa» gazetın qamtydy. Şyny kerek, atalǧan basylymdar oǧan deiın ışınara ǧalymdar qauymyna bolmasa, köpşılık jūrtqa belgısız-tın. Ondaǧy soqtaly mäselelerdı qozǧaǧan ötkır kösemsözder men avtorlar beimaǧlūm boldy. Tek eskı qarıptı tanityn mamandar ǧana sirek qordan oqyp, zertteu nysanyna derek-däiek retınde qoldanyp jürdı. Osy basylymdaǧy kösemsözderdıŋ jinaqtalyp, ǧylymi tüsınıkterımen jaryqqa şyǧuy qazaq baspasözınıŋ tarihyn tanuda eleulı röl atqardy. Atalǧan jobadan keiın «Jiyrmasynşy jyldar jurnalistikasy», «Jüz jyldyq jylnama» qatarly köptomdyq eŋbekterdı daiyndauǧa atsalystym. Būl jinaqtarda «Ūşqyn», «Eŋbek tuy» gazetterınen bastap, «Sosialistık Qazaqstannyŋ» 1940 jylǧa deiıngı kösemsözderı sūryptaldy. Är materialǧa ǧylymi tüsınık jazyldy. Osy materialdar arqyly sol zamannyŋ şyndyǧyn tanyp, öz däuırındegı negızgı mäselelerdı anyqtauǧa bolady. Äsırese, basylymdaǧy polemeikalyq jazbalar keŋestık kezeŋdegı ūlttyq ūstanymdaǧy azamattar men tapşyldyq tüsınıktegı partiia şeneunıkterı arasyndaǧy ideialyq tartysty tap basyp körsetedı. Iаǧni, Qazaqstan kındık komitetınıŋ organy bolǧan «Eŋbekşıl qazaq», «Eŋbekşı qazaq», «Sosialdy qazaq», «Sosialistık Qazaqstan» gazetterınıŋ betterınen qazaqtyŋ ūlttyq müddesın ūlyqtau qalai partiialyq tap müddesın nasihattauǧa ūlasqanyn aina qatesız tani alasyz. Būnyŋ özı dekolonizasiia, dekommunizasiia üderısın bastan keşıp otyrǧan qazırgı qazaq qoǧamy üşın maŋyzdy derek közı bolary anyq. Osy aitqanyma tūzdyq bolar bır mysal keltıreiın. 1927 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «Bastauyş synypty qai tılde oqytu kerek?» degen şetın taqyryp qozǧalǧan. «Aitys retınde» degen bögenaiy bar aidarmen jariialanǧan būl taqyryp bırneşe nömırge jük bolyp, äldeneşe adam pıkır tartysyna tüsken. Sonda Iliias Qabylūly bastaǧan partiia basşylary «mektepte qazaq tıldı sapaly kadr joq, sondyqtan bastauyş synyptyŋ bärı orys tılınde jüruı tiıs» dep öktem ün qatyp, keudemsoq bailam aitady. Al oǧan qarsy Qoşke Kemeŋgerūly, Abdolla Baitasūly qatarly Alaştyŋ keŋestık buyn qairatkerlerı «Qazaq mektebınde jas ūrpaq qazaq tılınde oquy tiıs» degen pozisiia üşın küresken. Tiıstı dälel keltırıp, däiektı tūjyrym ūsynǧan. Qazaq mektepterı üşın küresıp, ūlttyŋ bolaşaq taǧdyryna araşa tüsken. Ärine, būl azamattar osy pıkırınen 2 jyl ötpei ūstalǧan. Dese de janyn pida etse de asyl mūrat jolynan adasqan joq. Mūndai şetın dünieler atalǧan baspasöz betınde sairap jatyr. Bız «Tarihtan taǧylym almasaŋ, bolaşaǧyŋdy boljai almaisyŋ» degen sözdı jiı aitamyz. Basqany bylai qoiǧanda, baspasöz betındegı osyndai aitys-tartysty oqu arqyly bızdegı keibır tüitkıldı mäselelerdıŋ qanşalyqty tamyrlanyp, qordalanyp ketkenıne köz jetkızuge bolady. Qazaq baspasözınıŋ tarihyn zertteu osy tūrǧydan alǧanda öte-möte maŋyzdy dep bılemın», – deidı alaştanuşy.Sondai-aq Ūşqyn Säidırahmanūly alaştanu ǧylymynda beitanys esımderdı jaŋǧyrtu öte-möte maŋyzdy ekenın basa aitty. Ol Täuelsızdıktıŋ 30 jylynda ǧylymi ainalymǧa engen Alaş qairatkerlerınıŋ ūzyn sany 26, ary ketse 30-ǧa äreŋ jetetınıne nazar audartty.
«Alaş qozǧalysyna qatysqan qairatkerlerdıŋ anyqtalǧan sany 3 myŋnan asady. Demek bızdıŋ Alaşty tanu, Alaşty zertteu mäselesınde qanşalyqty deŋgeide jūtaŋ ekenımızdı osydan şamalauǧa bolady. Keibır azamattar «Alaş taqyryby zertteldı, monografiialar az emes» dep qarsy uäj aituy mümkın. Äitse de salystyrmaly türde zertteu älı de bolsa az ekenın moiyndauymyz kerek. Mysaly, bız Alaş arystarynyŋ sözı men mūrasyn jinaqtai almasaq, baspasözde ne aityp, ne qoiǧanyn tügendep hattamasaq, onda bız Alaşty qalai tanimyz? Iаǧni, qairatkerdıŋ ainalymda jürgen bırdı-ekılı maqalasymen nemese köpke tanys ekı auyz sözımen onyŋ bolmysyn anyqtauǧa bola ma? Keibır zertteuşıler özderıne kerektı däiekterdı ǧana köşırıp alyp, tūlǧa turaly sol üzındı pıkırmen tūjyrym jasaidy. Bıraq ol söz qandai kontekste, ne mäsele turasynda jäne qandai jaǧdaida aityldy degen şarttardy eskere bermeidı. Osynyŋ saldarynan Alaştanu keibır jaǧdaida älı de bolsa köŋıl könşıtetındei deŋgeide emes. Būl olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa kemın bütındeiın dep özım 8 jylymdy sarp etıp, 3 tomnan tūratyn Abdolla Baitasūlynyŋ eŋbegın jinaqtadym. Ärtürlı eskı basylymdardan tırnektep jiylǧan būl eŋbektı bız jyl būryn memlekettıŋ «äleumettık maŋyzy bar ädebiet türlerın şyǧaru» baǧdarlamasyna ūsyndyq. Alaida qairatkerdıŋ mereitoiy bolsa da Baitasūlynyŋ bai mūrasy eleusız qaldy. Janyn elı üşın pida etken, ūlttyq maqsat jolynda azap pen aidau körgen Alaştyŋ arda azamatynyŋ üş tomdyǧy jaryq körmedı. Bıraq bız būl eŋbektıŋ bırınşı tomyn käsıpker azamattardyŋ demeuımen jaryqqa şyǧardyq. Endı älı de ekı tom eŋbek öz sätın kütıp qoljazba küiınde tūr. Sondai-aq bızdıŋ aldaǧy ekı jyldyq josparymyzda İsa Toqtybaiūly, Kärım Jälenūly, Männan Tūrǧanbaiūly qatarly Alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmalar jinaǧyn şyǧaru mındetı tūr. Būl arystardyŋ da eŋbegı jinaqtalyp, bettelgen küiı tūr. Ony da qoldasa memleket qarajatymen, bolmasa jeke azamattardyŋ demeuımen şyǧaramyz. Sonymen bırge «Jüz oqulyq» jobasy da aldaǧy süiınşılı jaŋalyǧymyzdyŋ bırı», – deidı jas ǧalym.
