Eŋ äuelı ejelden qalyptasqan qytai saiasatynyŋ qulyǧyna qūryq boilamaityndyǧyna barşaŋyzdyŋ nazarlaryŋyzdy būrǧym keledı.
«Bız Şyŋǧys Aitmatov ekeumız bırlesıp «Sokratty eskeru tünı nemese Miǧūla terısı üstındegı sot» atty drama jazǧanbyz. Bırneşe memlekettıŋ sahnasynan oryn tepken sol dramanyŋ bır bölıgı qazırgı türkı tıldes halyqtardyŋ arǧy atalary sanalatyn ǧūndar däuırınde bolǧan tarihi oqiǧaǧa qūrylǧan. Ǧūndar Qytaidyŋ Huanhe özenı boiyndaǧy aimaqty jaulap alady. Tas-talqany şyǧyp jeŋılıske ūşyraǧan qytailar, öz ışındegı aqylman qariialaryn ıske qosa otyryp, mynadai jasyryn şeşımge keledı. Olar qoldaryndaǧy erekşe mümkındıktı, iaǧni erkek jynystylardyŋ tabiǧi osaldyǧyn paidalanu arqyly, ǧūn jauyngerlerın 20-25 jyl ışınde tügeldei qytaiǧa ainaldyryp jıberudı josparlaidy. Söitıp, är ǧūn jauyngerıne eŋ sūlu qyzdaryn syi retınde ūsynady. Qytailardyŋ mūndai darhandyǧyna dän razy bolǧan, ärı erkektık osaldyqtary kürt oianǧan ǧūn äskerlerı sūlu qyzdarǧa lap qoiyp, japatarmaǧai üilenıp alady. Bır-ekı jyldyŋ ainalasynda jaŋa şaŋyraǧynda näreste ünı estılmegen ǧūn üiı qalmaidy. Tıptı, ǧūn äskerlerınıŋ köşbasşysy Täŋırqūttyŋ özı de qytaidyŋ eŋ sūlu qyzyna üilenıp, qytailanyp, bırte-bırte ǧūn tılınde söilesudı özıne ūiat sanap, qytai tılın ardaqtaǧan ǧūn jauyngerlerıne ǧana biık qyzmet ūsynudy jolǧa qoiady. Mıne, osylai qytai aqylmandary bır kezde özderın jermen-jeksen etıp jeŋgen ǧūn äskerlerın bas aiaǧy 22 jyldyŋ ışınde tügel qytaiǧa ainaldyryp qana qoimai, olardy qytai elınıŋ igılıgıne qyzmet etkızedı».
Qytai memleketındegı osy saiasat künı bügınge deiın jalǧasyp keledı. «Atajūrttyqtar» tügılı, belgılı bır deŋgeide, bızdıŋ bilık te būl tūzaqtan şyǧa almai kele jatqandyǧy eşkımge qūpiia emes. Men Jer turaly komissiianyŋ üşınşı otyrysynda söilegen sözımde: «Jer Qazaqstan azamattaryna da satylmauy tiıs. Bıraq jalǧa beruge bolady» dep jatyrsyzdar. Tek bır mäselenı qataŋ türde eskeruımız kerek. Bügıngı taŋda 24 myŋ qazaq qyzy qytai jıgıtterıne tūrmysqa şyǧypty. Qyzdarymyzdyŋ būl ürdısı ülken deŋgeide jalǧasyp jatyr. Bolaşaqta Qazaqstan azamatşasyna üilengen qytai küieubalalar san milliondaǧan gektar jerdı jalǧa alyp, qytai qūdalardy qaptatsa qaitemız? Sondyqtan aralas nekelı adamdardan keletın qauıptı «Jer turaly zaŋǧa» endıruımız qajet!».
Köp jyl būryn menıŋ «Tamyrsyzdandyru qaupınıŋ tūjyrymdamasy» atty öleŋımdı 34 memlekettıŋ aldyŋǧy qatarly ökılderı, ärı 70-ke juyq ūlttyŋ qanatty perzentterı qoldaǧanyn jäne olar osy öleŋdı negız etıp, Bırıkken Ūlttar Ūiymyna, IýNESKO-ǧa arnaiy hat joldaǧanyn, osy attary atalǧan ekı ūiym da būl mälımdemege erekşe yqylaspen qaraǧanyn qazırgı jas qauym qaidan bılsın? Sol Ündeuden jäne öleŋımnen qysqaşa üzındı keltıreiın:
«2004 jyldyŋ qyrküiek aiyndaǧy lingvisterdıŋ esebı boiynşa älemde 6809 tıl qalypty. Jer şarynda eŋ köp tıl negızınen İndoneziia, Braziliia, Meksika, Kamerun, Ündıstan, Resei, Qytai, AQŞ siiaqty 8 memlekette jinaqtalǧan. Osylardyŋ ışındegı eŋ tılı köp, iaǧni 845 tılde söileitın memleket – Ündıstan. Odan keiıngı oryndy – 600 tılde oi tolǧaityn el Papua-Jaŋa Gvineia alady. Ǧalamdaǧy tılderdıŋ 90 paiyzyn 100 myŋǧa jetpeitın halyq tūtynady, al 357 tılde 50-ge deiın, 46 tılde tek bır-bır adamnan ǧana söileidı eken. Ärine, ol tılderdı tolyq joiyldy deuge äbden bolady. Öitkenı memlekettık, eldık, tıptı taipalyq bailanys qūraly boludan ketken tılderdıŋ bärı ölı tılge jatady. Osyndai jolmen būryn Keŋester Odaǧynda 93 tıl tırşılıkpen qoş aitysqan-dy. Jyl saiyn jer betınen şamamen 24 tıldıŋ joiylyp otyratynyn eskersek, 2004 jylǧy älemdık esepte tūrǧan 6809 tıldıŋ bügıngı taŋda şamamen 6737-sı ǧana qalǧan bolyp şyǧady.
Mıne, osy tūrǧydan qarar bolsaq, älemdık deŋgeide moiyndalǧan aqyn jäne qoǧam qairatkerı Mūhtar Şahanovtyŋ «Tamyrsyzdanu qaupınıŋ tūjyrymdamasy» ǧalamdyq ruhaniiat biıgınen nazar audarudy qajet etedı».
Tarihyŋ tūr sanaŋa ötkel tastap,
Öz tılıŋde oilau, söileu toqtalǧan sätten bastap,
Bükıl baba ruhymen
ūlttyq, gendık, aqparattyq bailanysyŋ kesıler,
Taǧdyryŋnan atamūra şamyn solai öşırer.
Öz tılıŋdı jersınbeudıŋ,
Öz anaŋdy mensınbeudıŋ
Arsyzdyǧy qai däuırde bolyp edı tapqyrlyq?
Ol ruhi mügedektık, ärı ūlttyq satqyndyq!
Az qaiǧy ma, talabyŋdy tüsınıgıŋ aldasa.
Meilı on tıl, tıptı jüz tıl meŋgergenıŋ dalbasa,
Öz ūltyŋnyŋ tılı menen ruhy
Oi-sanaŋa ırgetas bop qalmasa...
Şynşyl ruh darynynan qūlqyn ozǧan zamanda,
Tamyrsyzdyq ülken qauıp tudyrady qoǧamǧa...
Endı deputat kezımde, iaǧni 2007 jyly 10 mamyr künı «Qytai tauarlary men jemıs-jidekterınıŋ basqynşylyǧy» degen mälımdememnıŋ kışkene üzındısıne nazar būralyq:
«Soŋǧy jyldary Astana, Almaty bazarlary men dükenderın ǧana emes, Qazaqstannyŋ barlyq sauda nüktelerın, kei jerlerde tıptı tügelge juyq Qytai tauarlary jaulap alǧan. Kez-kelgen bazarǧa baryp, jemıs-jidek satatyn qatarlardy aralasaŋyz alma, almūrt, jüzım, qyzanaq, şabdaly, qara örık, qiiar, t.b. qytai önımderı sap tüzep tūrady. Mūnyŋ ekı ülken sebebı bar. Bırınşıden, qytai önımderı öte arzan. Ekınşıden, ol önımder Qyrǧyzstannan, Özbekstannan, Täjıkstannan jetkızılgen jemısterdei tez būzylyp, nemese şırıp ketpeidı, qūrt ta jemeidı. Sebebı olardy qytailar (ǧalymdardyŋ aituynşa) mölşerden tys bioqosyndylarmen bulaityn körınedı. Sondyqtan da bulanǧan jemıster öŋın joǧaltpai, saǧaǧynan däl bügın üzılgendei, jainap tūra beredı. Adam densaulyǧyna mūnyŋ tigızer zalaly qanşa? Būǧan özımızdıŋ Densaulyq saqtau ministrlıgı mülde nazar audarǧan emes.
Qytaidan elımızge äkelınıp jatqan kürışten de, erkekter talasa ışetın syradan da, şekten tys myşiaktıŋ tabylǧanyn, tıptı balalardyŋ oiynşyǧy men maqta-mata önımderınen de densaulyqqa kerı äser etetın uly zattar qospasy şyqqan.
Astana qalasyndaǧy «Şapaǧat» pen «Sälem» sauda ortalyqtaryn aralaǧanymyzda mynadai közboiauşylyqqa tap boldyq. Qytaidan kelgen almalarǧa «Saltanat», «Limonka», «Zolotoi prevoshod», «Belyi naliv», «Semirechenka» dep Almaty qalasy maŋynda ösetın alma türlerınıŋ attaryn jazyp qoiǧan. Sūmdyq emes pe?»
Menıŋ taǧy sol kezdegı Qazaqstandaǧy Qytai Elşısınıŋ jynyn keltırgen mynadai öleŋım bar:
««...Qytaidaǧy «mädeni revoliusiia» tūsynda,
San million adam tüstı mülde bölek qysymǧa.
Jan bolmauy tiıstı edı bilık sözın ekı etken,
Eger bıreu köşede jürse velosipedpen,
Ūly basşy Mao Szedunnıŋ suretın,
Kölıgıne, ne özınıŋ moinyna ılmese,
Ūly asyrauşysynyŋ parqyn süie bılmese,
Kez-kelgen jan ony teuıp sūlatuǧa,
Qūqyly edı, tıptı atyp qūlatuǧa.
Bolǧan jäne odan da auyr qadamdar.
Poiyzbenen, avtobuspen kele jatqan adamdar,
Jariia etıp, ūly jannyŋ ūlylyǧyn sezgenın,
Mao Szedunnyŋ eŋ qanatty sözderın,
Ūqtyrardai dosy tügıl, qasyna,
Bärı bırdei jatqa aituǧa tiıstı edı qosyla.
Bıreu şyqsa, būl talaptan bölınıp tys qala alǧan,
Mao Szedunǧa eŋ jau adam sanalǧan.
Sol sätte ol da atylyp,
o düniege jol alǧan...
Şyndyq būǧyp qala berse, küş almai ma maidalar?
Nege ädıldık alǧa şyqsa, jūrttyŋ tılı bailanar?
Küllı türkı älemıne kezeŋ keldı oilanar...»
2015 jyly Qytai Halyq Respublikasynyŋ Şanhai qalasynda 150-ge juyq memlekettıŋ kıtaptary, ärı onyŋ şyǧaruşylary jinalǧan ülken basqosuda jäne onda ötken arnauly konkursta Şyŋǧys Aitmatov ekeumız bırlesıp jazǧan (Qytai tılıne Qaişa Täbarıkqyzy audarǧan) «Ǧasyr aiyryǧyndaǧy syrlasu» (Qūz basyndaǧy aŋşynyŋ zary) atty şyǧarmamyz «HHI ǧasyrdyŋ eŋ ozyq, parasatty kıtaby» dep baǧalandy.
Būryn Qytaidaǧy qazaqtardyŋ taǧdyryna memlekettık deŋgeide bolysyp tūrudyŋ mümkındıgı bar edı. Bıraq, sorymyzǧa qarai, bızdıŋ elımızdıŋ basşylary kezınde qytai tarapynan qūityrqylyqpen ūsynylǧan qūjatqa qol qoiyp jıbergen. Endı ol qūjat boiynşa qytai memleketı öz qaramaǧyndaǧy qazaq ūltynyŋ ökılderın «pısırıp jeimın» dese de, olardyŋ ışkı ısterıne Qazaqstan aralasa almaidy. Jalǧyz ǧana jol qalǧan. Ol qandastarymyzdy öz ata jūrtyna köşırıp alu. Bıraq oǧan kedergı şaş etekten».
Öz basym «Atajūrt erıktılerı» töŋıregındegı dau-damaiǧa bızdıŋ bilık te belgılı bır deŋgeide yqpal etıp otyr dep oilaimyn. Tıptı «Atajūrttyqtarǧa» qoldau bıldıruşılerdıŋ özı sol bilıkte otyrǧandyǧy turaly aqparattar da maǧan jetude. Onyŋ astarynda taǧy da qytai müddesı jatyr. Ol – qytaiǧa ūzaq merzımge jalǧa jer beru jäne 52 qytai kompaniiasyn qazaq elıne alyp kıru. Jalpy menıŋ qolymdaǧy mälımet boiynşa Qazaqstandaǧy öndırıs kompaniialarynda qytai üleskerlerınıŋ paiyzdyq körsetkışı bylaişa körınıs beredı: «SNPS – Aqtöbemūnaigaz» AAQ – 94,47%; «Maŋǧystaumūnaigaz» AQ – 50%; «PetroQazaqstanQūmkölResorsez» AQ – 67%; «Qazgermūnai» BK JŞS – 50%; «TorǧaiPetroleum» AQ – 50%; «BozaşyOpereiting» LTD – 75%; «Qarajanbasmūnai» AAQ – 50%; «QuatAmlonMūnai»BK JŞS – 100%; «SNPS–AiDanMūnai» BK JŞS – 100%; «Sazanqūraq» JŞS – 100; «PotensialOil» JŞS – 100%; «PrikaspianPetroleumKompani» JŞS – 100%; «SaǧyzPetroleumKompani» JŞS – 100%; «Embavedoil» JŞS – 100%; «AdaipetroleumKompani» JŞS – 50%; «QazMūnaiGaz» BÖ AQ – 11%; «QazaqoilAqtöbe»JŞS – 25%; «Qaraqūdyqmūnai» JŞS – 50%; «Arman» BK JŞS – 25%; «Jambai» JŞS – 12,5%; «Lankaster Petroleum» AQ – 87,96%; «Emir Oil» JŞS (prosess üstinde) – 100%.
Jalpy Qazaqstan bilıgı osy yŋǧaida Qytaimen bırlesıp qūrylǧan käsıporyndardyŋ qai-qaisysyna da kepıl retınde jer beruge niet etıp otyr.
Bügıngı «Atajūrt» töŋıregındegı dau-damailar osy negızgı mäselelerdıŋ qūramdas bır bölşegı siiaqty äser qaldyrady. Bızdıŋ bilıktıŋ būl mäselege közjūmbailyqpen qarap otyrǧandyqtary sondyqtan.
Bız osy mäselege bilık nazaryn audaru üşın bır top ziialylardyŋ basyn qosyp, mälımdeme jariialadyq. Bıraq oǧan bilık qaşanǧysyndai nazar audarmai otyr. Onyŋ üstıne bilık tarapynan menıŋ aty-jönımdı baspasöz betterınde aitpauǧa, şyǧarmalarymdy teledidardan bermeuge jasyryn türde tyiym salynǧan. Soǧan orai bızge oŋ peiıl tanytpaityndar özderınıŋ jaldamaly jandaişaptary arqyly äleumettık jelı betınde bızdı tılderı jetkenşe qaralap baqty. Tıptı osy mälımdemege menıŋ qatysym barlyǧyna kümänmen qaraityndar da boi körsete bastady.
Köp jyl būryn İmanǧali Tasmaǧambetov Almaty qalasynyŋ äkımı bolyp tūrǧan kezeŋde qazırgı Puşkin köşesı men Raiymbek daŋǧylynyŋ qiylysynda ornalasqan 10 qabatty üidıŋ 6-şy qabatyn "Jalyn" jurnalynyŋ qūzyryna bergen bolatyn. 2017 jyly jurnal ornalasqan 6-şy qabatty ǧana emes, «Jalyn» jurnalyn da bır ūiǧyr jıgıtı satyp alypty. Älgı jıgıt maǧat kelıp: «Qalasaŋyz, endı sız de, «Jalyn» jurnaly da tügeldei maǧan qyzmet etetın bolasyzdar. Bälkım, bırte-bırte «Jalyn» jurnaly ūiǧyr tılındegı jurnalǧa ainalyp ketuı de äbden mümkın!» dedı.
Men Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibekke hat joldadym. B.Baibek azamattyq mınez körsettı. Onyŋ adamdary ūiǧyr jıgıttı şaqyryp, jurnaldy bızdıŋ özımızge qaita satuǧa köndırdı. Söitıp bız bır qaltaly azamattan 150 myŋ dollar qaryz sūrap, «Jalyn» jurnalyn jäne jurnal qyzmet etetın 6-qabatty qaita satyp aldyq. Sol kezeŋde «Atajūrt» erıktılerınıŋ jetekşısı Serıkjan Bıläş maǧan kelıp, «Jalyn» jurnalynyŋ keŋse jaiyn, satyp aluǧa tılek bıldırdı. Bız Qūdiiar Bıläl ekeumız oǧan tübegeilı qarsy şyqtyq.
Jalpy Serıkjan Bıläştıŋ Qytai müddesı üşın qyzmet atqaryp jatqandyǧy turaly mälımetter äleumettık jelı betınde jetıp artylady. S.Bıläştı jaqsy bıletınderdıŋ, kezınde onymen bırge bolyp, Serıkjannyŋ jat oilaryna köz jetkızgennen keiın, odan boilaryn aulaq salǧandardyŋ pıkırımen de sanaspauǧa bolmaidy. Mäselen onyŋ "Jarqyn 7" degen atpen Qytai müddesı üşın jūmys jasaǧandyǧyn oralmandardyŋ denı rastap otyr. Sondai-aq, Serıkjan Bıläş Qytai bilıgın tılı jetkenşe balaǧattap baqsa da onyŋ tuystarynyŋ şekaradan eş kedergısız ary-berı ötıp jürgendıgı de, jurnalister nazarynan tys qalǧan joq. Būl da köŋılge kümän ūialatady.
Sözımız däieksız bolmas üşın Zaŋǧar Altai atty bauyrymyzdyŋ feisbuktegı öz paraqşasynda jariialaǧan myna bır pıkırın ortaǧa şyǧaraiyq: «2015 jyldary qytaidaǧy Iýünnan-Güiju-Tailand baǧytyndaǧy migranttyq jol talqandalǧan soŋ "Jarqyn 7" Qytaidyŋ wechat jelısınde 500 adamdyq ondaǧan jabyq toptar qūryp, «Qytai Qazaqtaryn Qazaqstanǧa köşuge ügıtteimın» dep ıs jüzınde köptegen ūltyn süietın qazaq jastaryn özıne tartty. Olar «Jarqyn 7»-ge imandai sendı. Bıraq "Jarqyn 7" qytai qazaqtaryna köşı-qon jaily emes, qaita qytai saiasattaryna qarsy ügıt-nasihat taratyp, «Qytai ükımetı Qazaqtary Amerikadaǧy ündıster siiaqty qyryp jatyr, joiyp jatyr!» dep taǧy da Qytai qūqyq qorǧau oryndarynyŋ közıne tüstı. Alaida būl Qazaqstanda jatqandyqtan Qytai qūqyq qorǧau oryndary "Jarqyn 7"-nıŋ audio ündeulerın taratqany, saqtaǧany üşın qarapaiym halyqty ūstai bastady. Onyŋ soŋy aqyry 2017 jylǧy jappai tūtqyndauǧa alyp keldı. Būryn «Jarqyn 7»-men kezdesken, onyŋ jazǧan maqalalaryn taratqan, oqyǧan, äleumettık jelıde bölısken mūǧalımder, studentter jappai tūtqyndaldy".
Äleumettık jelı betınde mūndai däiektemeler jetıp artylady. Bıraq soǧan nazar salyp jatqan adam az. Al bilık bolsa tıptı közın jūmyp otyr. Özıne eşkımnıŋ tosqauyl bolmaitynyna köz jetkızgen S. Bıläş qazır mülde erkınsıp kettı. Ol aqyn-jazuşylardy "sasyqküzen", "tyşqan" dep mūqatqany azdai «Men olardy tankımen taptaimyn» degendı eş şımırıkpei aitatyn boldy. Sonda ony būlaişa erkeletıp otyrǧan kım?
Bıraq Serıkjan Bıläştıŋ şynaiy beinesın osylaişa aşyp körsetıp jatqandar pıkırlerıne de qūlaq asyp jatqandar az. Soǧan orai barlyq mäselenıŋ basyn aşyp jeke özımnıŋ atymnan mälımdeme jasauyma tura keldı. Onyŋ üstıne Serıkjan Bıläştıŋ özı bız ündeu jasaǧannan keiın-aq: "Mūxtar Şaxanovtyŋ aityp otyrǧany ras" dep vidiomälımdeme jasaǧan bolatyn. Endı mynau 6 nauryz künı şaqyrtu jıbergen soŋǧy mälımdemesınde de bızdıŋ aitqandarymyzdyŋ şyndyq ekendıgın taǧy da moiyndap otyr. Solai bola tūra öz aǧattyǧynan qortyndy şyǧaruǧa asyǧar emes. Taǧy da qaitalap aitamyz, bızge bärınen būryn oralmandardyŋ tatulyǧy qymbat. Sondyqtan, Serıkjannyŋ äuelı oralmandardan qūralǧan qoǧamdyq ūiymdardyŋ basyn qosyp, būl qordalanǧan mäselenı öz ışterınde şeşkenı jön. Jalpy daqpyrt pen daŋǧazany toqtatatyn uaqyt jettı.
2015 jyly Angliianyŋ London qalasynda Şyŋǧys Aitmatov ekeumız bırlesıp, jazǧan «Ǧasyr airyǧyndaǧy syrlasu» («Qūz basyndaǧy aŋşynyŋ zary») atty kıtabymyzdyŋ aǧylşyn tılındegı ekınşı audarmasynyŋ tūsaukeserı öttı. Şyǧarma özderıne erekşe ūnaǧan Angliiadaǧy bızdıŋ jaqtastarymyz Aitmatov ekeumız jaily ekı seriialy kölemdı film şyǧarudy josparlap qoiypty. Menımen kezdesuge Angliianyŋ körnektı jazuşylary, aqyndary, ǧalymdary jinaldy. Sol jiynda men:
«Kım şyndyǧyn joǧaltyp alsa,
«Aqty – aq, qarany – qara» dep aitudan qalsa,
Iаǧni, sözı basqa, ısı basqa bolsa,
Ūlttyq, ǧalamdyq müddege tamyr jıbere almasa,
Pendelıgı tek özın emes, qoǧamyn da aldasa,
Ondai aqynnyŋ da,
ǧalymnyŋ da,
saiasatkerdıŋ de,
Mazmūny, daŋqy – dalbasa!» degen ūstanymymdy oqydym. Audarmaşy menıŋ oilarymdy aǧylşyn tılınde jetkızıp tūrdy. Sonda Angliianyŋ ataqty jazuşylary, aqyndary, ǧalymdary bırınen soŋ bırı şyǧyp söilep: «Ökınışke orai, bız de şyndyqtan alystap kettık. Aqty – aq, qarany – qara» dep aita almaimyz. Bilık basyndaǧylardy, bır paidasy tiıp qala ma dep ülken alaiaq bailardy madaqtaimyz» dep erekşe mınez tanytty.
Allah Taǧalam bolaşaqta bärımızdı şyndyq biıgınde oi toǧystyru men boi toǧystyruǧa jazsyn!
Mūhtar ŞAHANOV, Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy, «Türkı tıldes halyqtar arasyndaǧy eŋ üzdık älem aqyny» syilyǧynyŋ iegerı, «Türkı älemı Ziialylar Odaǧynyŋ» töraǧasy
