Bügıngı künnıŋ basty taqyrybyna ainalyp otyrǧan AES qūrylysynyŋ jobasy qoǧamda qyzu talqylanyp, halyq nazaryna ılıkkenıne de bırşama uaqyttyŋ jüzı boldy. Alǧaşqy kezdegıdei emes, qazır qarsylyq tanytuşylar qarasy azaiyp, qoldauşylar qatary köbee bastady. Ükımet tarapynan elımızde atom energetikasyn damytudyŋ qajettı jaǧdailary qarastyrylyp jatyr. Al sala mamandary tūtynatyn energiia közderın sarqyp almas üşın dästürlı energiia közderımen qosa atom energiiasyn qosa-qabat damytuymyz kerek degen pıkırde. Osy mäseleler jaiynda atom energetikasy salasynyŋ mamany, ǧalym, fizika- matematika ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor Ädılhan Şoqanovpen bolǧan äŋgıme barysynda baiandalǧan bolatyn.
– Ädılhan Qasymbekūly otandyq atom energetikasynyŋ äleuetı tūrǧysynda pıkırıŋızdı bılsek?
– Elımızde atom energetikasyn damytu töŋıregındegı äŋgıme, qoǧam arasynda qyzu talqyǧa tüskenıne de bıraz uaqyttyŋ jüzı boldy. Kezınde Aqtau qalasyndaǧy 350 BN AES-y jūmys ıstegen bolatyn. Jalpy, otyz jyldai osy sala jaiynda söz qozǧalyp jür. Üş ret Ükımet qauly da qabyldady. 1996 jyly Aqtauda atalǧan salaǧa bailanysty keŋ kölemde halyqaralyq konferensiia ötıp, sol kezdegı Energetika ministrı V.S. Şkolnik «Jaqyn arada atom elektr stansasy salynady» degen şeşım qabyldaǧany bar. Onyŋ qūrylysyn jürgızuge jergılıktı halyqtyŋ rūqsaty men qoldauy kerektıgın aitqan. Köp ūzamai Atom energiiasy jönındegı halyqaralyq agenttık ökılderınıŋ qatysuymen özge de kezdesuler ötıp, talqylai kele, atalǧan sala boiynşa mamandar daiyndauǧa tiıspız degen maqsat qoiyldy. Men ol kezde Almaty Energetikalyq institutynda dekan edım. Mäskeudıŋ Energetikalyq institutynda taǧylymdamadan ötıp, oqu barysyna kerek barlyq qūjattaryn alyp, özımızdıŋ oqu üderısımızge qoldandyq. Sonymen Almaty Energetikalyq institutyna osy mamandyqty aşqan bolatynbyz. Ile-şala atalǧan mäselege bailanysty bızdıŋ qūjattarymyzdy, oqu josparyn, basqa da oqu materialdary men maman pasporttarynyŋ standarttaryn tügel qoldana otyryp, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU men Şäkärım atyndaǧy Semei memlekettık universitetınde jäne basqa da oqu oryndarynda «Iаdrolyq energetikalyq qondyrǧylar» dep atalatyn alty jyldyq jaŋa mamandyq aşyldy. Atalǧan joǧary bılım ordalarynda on jyl uaqyt ışınde jüzge juyq maman daiarlandy. Onda Semeidegı Ūlttyq iadrolyq fizika ortalyǧynyŋ jäne Almatydaǧy Iаdrolyq fizika institutynyŋ ǧylym doktorlary, professorlar, ǧylym kandidattary men aǧa ǧylymi qyzmetkerlerı därıs oqydy. Keiın AES salu şeşımı ūzaqqa sozylǧandyqtan, būl mamandyq jabylyp qaldy. Osy mamandyq boiynşa bılım alǧandardyŋ köpşılıgı Iаdrolyq fizika institutynda, Ūlttyq iadrolyq ortalyǧyndaǧy atom reaktorlarynda, basqa da öndırıs salalarynda eŋbek etedı. Dese de, 2012-2014 jyldar aralyǧynda AES jobasyn salu mäselesınıŋ ekınşı kezeŋı köterıldı. Qauly qabyldanyp, atom elektr stansasyn damytu ısı taǧy da qolǧa alyndy. Bıraq ol kezde de aiaqsyz qaldy. Qazır AES taqyryby qoǧamnyŋ kün tärtıbınde tūr. Būl – otyz jylda köterılıp otyrǧan üşınşı kezeŋ.
– Sonda osy otyz jyldyŋ ışınde būl mäselege üşınşı ret qaita oralyp otyrmyz ba?
– İä, osy sūraqtyŋ üşınşı kezeŋı desek bolady. Q.Sätpaev atyndaǧy Qazaq ūlttyq tehnikalyq universitetı men Almaty Energetikalyq institutynda qyzmet etıp jürgenımde «Atom elektr stansanyŋ negızderı» degen pän boldy. Būl pände AES-tıŋ paidasyn, onyŋ qajettılıkterın jäne qazırgı taŋda nelıkten AES kerek ekendıgın bız tüsındıretınbız. Atalǧan pän qazır Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ matematika, fizika, informatika fakultetındegı magistranttarǧa «fizika» mamandyǧynda jürgızıledı. Būl JOO-da magistranttar elımızdıŋ tükpır-tükpırınen kelıp bılım alyp jatyr. Olardyŋ qazırgı bılımı osy salada öte jetık dep oilaimyn. AES mäselesı turaly halyq arasynda tüsındıru jūmystary joǧary deŋgeide jürgızılıp otyrǧany – osy pedagog mamandardyŋ eŋbekterı. Bügıngı künı AES-tı qoldaityn halyq sany artyp keledı.
Atalǧan salany damytu qajettılıgınıŋ taǧy bır sebebı – bızde uran qory jetkılıktı. Urannyŋ öndırısı boiynşa elımız dünie jüzınde bırınşı orynda, al qory tūrǧysynda ekınşı orynda. Eger 1996 jyly 15-20 orynda bolsaq, uran öndırude jaŋa tehnologiiany meŋgerıp, osy jaǧdaidy joǧary därejege qoiuǧa mümkındık tudy. Qazır dünie jüzınde öndırıletın urannyŋ 40%-dan astamy bızden şyǧady. Bastapqy kezde iadrolyq reaktorlarda paidalanatyn jäne jylu bölınetın tabletkalardy özımız öndırmedık. Körşı elden öŋdep, qaitadan alǧyzu kerek boldy. Bügınde tabletkalardy özımız şyǧaratyn, özımız öndıretın, qūrylysyn özımızde jasap, paidalanuǧa beretındei mümkındık tuǧan. Eger atom energetikasyn damytudyŋ aldyŋǧy kezeŋderınde osy jaǧdailar bolmaǧan bolsa, qazırgı üşınşı kezeŋde AES saluǧa qajettı barlyq jaǧdai qalyptasty. Dünie jüzındegı AES-terı bar 32 memlekettıŋ jerınde 400-den astam atom elektrlık blok bar. Osynyŋ barlyǧyn eskere otyryp nege bız AES-tı qoldamaimyz? Keleşekte energetikalyq tapşylyqqa jol bermeu üşın AES qūrylysyn erterek bastasaq, ony saluǧa kem degende 5 jyldan 8 jylǧa deiın uaqyt ketedı.
– Iаǧni bolaşaqta energetikalyq tapşylyqty sezbes üşın AES qūrylys jobasyn erterek bastau kerek degenıŋız be?
– Kömırdıŋ qory 300-350 jylǧa, al mūnai men gazdyŋ qory 50-60 jylǧa deiın jetedı dep jatyrmyz. Al jyldan-jylǧa būl önımderdı öndıru köbeiıp keledı. Sol sebepten olardyŋ baǧasy da qymbattap, öndıretın qory da azaia beredı. Sondyqtan bolar basqa tiımdı energiia közderın dünie jüzınde ızdep jatyr. Jylu energetikasynyŋ şamamen 70%-y kömırden, onyŋ ışınde 20%-y mūnai men gazdan, al 10%-y balamaly energetikadan, 20%-y AES-ten şyǧarylady. Sonymen qatar mūnai men gazdyŋ qory 50-60 jyl bolatynyn eskersek, osy salada AES-tıŋ alatyn orny belgılı. Jylu energetika közderınıŋ barlyǧy kömır qyşqyl gazy mölşerın arttyryp, qorşau (parniktık) tiımdılıgın tuǧyzyp, klimatty özgertedı. 2021 jyly qabyldanǧan Parij kelısımıne bailanysty kömırtegı önımderıne salyq engızıp otyr. 2035 jylǧa deiın kömırtegın qoldanatyn jylu elektr stansiiasy jūmysyn tolyǧymen toqtatu jolyn qarastyruda. Osylai älemdık deŋgeide klimattyŋ özgeruıne şekteu qoiylyp, neşe türlı tabiǧi jäne asa qauıptı qūbylystardy aldyn alu üşın jan-jaqty mäseleler qaralyp jatyr. Atalǧan jaittardy eskersek, dästürlı JES paidasynan ziiany köp siiaqty. Energiia közderınıŋ tapşylyǧyn auystyratyn tek qana taza, kömır qyşqylyn şyǧarmaityn, ekologiiaǧa kerı äserın tigızbeitın osy AES beibıt atom energetikasyn damytu qajet degen tūjyrymǧa keluge tiıspız. Eşqandai iadrolyq jäne atomdyq fizikasy damymaǧan, tıptı ǧylymdary şamaly memleketter de soŋǧy kezde AES-tı köbırek salyp, özderıne paidalanyp otyr.
Qazırdıŋ özınde elımızdegı elektr energiia tapşylyǧynyŋ sezılıp tūrǧan jaiy bar. Al 2029 jyly 5,5 mlrd kVt saǧat bolady dep josparlanuda. Jyldar ötken saiyn elektr energiiasyna tapşylyq är elde bolady. Sondyqtan köpşılık damyp kele jatqan memleketter AES saludy qolǧa alyp jatyr.
Oŋtüstık Afrika, Oŋtüstık Amerika, Aziia elderınen basqa da memleketterde bügınnıŋ özınde 50-den astam AES salynuda. Dünie jüzınde basqa energiia közderımen salystyrǧanda atom energetikasyn eŋ köp öndıretın memleket – Fransiia (80%). Parijge barsaŋyz tütın şyǧyp jatqan bır mūrja körmeisız. Qandai tamaşa! Bızdıŋ Almatyǧa kelıp qarasaŋyz, qara tūman, tütın köktı alyp, JES-ter qalaǧa ekologiialyq jaǧynan kerı äserın tigızude. Sondyqtan älem boiynşa atqarylyp jatqan ırı şaralardy eskersek, AES-tıŋ bızge qajettılıgı bar dep oilaimyn.
– Atom energetikasynyŋ öndırıs üşın maŋyzy qandai?
– Ekonomikalyq jaǧynan kelgende, öndırıstı damytu jäne ony tızgındep otyru üşın bızge energetikalyq mūqtajdyq bolsa, sonyŋ barlyǧyn jabatyn atom energetikasy. Atom energetikasy basqa jylu elektr stansasyna qaraǧanda adamǧa qolaily, taza jäne paidasy jeterlık. Barlyq örkeniettı damyǧan memleketter erteŋgı künın oilap atom energetikasyn damytu salasyna airyqşa köŋıl bölıp jatyr. Bız de osy mäselege nazar audaryp, halyq arasynda tüsındırme jūmystaryn jürgızıp, bügıngı mümkındıgımızdı paidalanyp, erteŋgı künımızdı oilap, öndırıstı ärı qarai osy qalpynda ūstap tūru, ony damytu üşın energiia közı – atom energetikasyn qoldanu dūrys şeşım. AES – aldymen halyqqa jūmys beredı, infraqūrylymdy damytady. AES öte kürdelı tehnologiialyq qondyrǧy bolǧandyqtan, qauıpsızdık mäselesın saqtau bırınşı orynda boluy kerek. AES-tıŋ suǧa ziiany bola ma, ony ekologtar naqty zerttep köruge tiıs. AES-tıŋ bırınşı jäne ekınşı tūiyq konturlarynda, sodan keiın suytqyş kondensatorlar jüiesınıŋ barlyǧyna su qoldanylady. Su şyǧyny şamamen 1000 MVt AES üşın 50m3/s. bolady. Ol sudyŋ lastanuy, sodan keiın onyŋ ekologiiaǧa, balyqqa, jasyl jüiege äserı bar desek, ony bız ekologtarmen bır mämılege kelıp, tereŋırek qarastyruymyz qajet. Atalǧan mäselenı Parlamentte de talqylasa dūrys bolar edı.
– AES-tegı şyǧaryndylar mäselesı qalai şeşılmek?
– Būl jerde jylu bölınetın tabletkadaǧy qaldyqtar turaly aitu kerek. Qazırgı üşınşı satydaǧy reaktorlardyŋ damu jüiesın körseŋızder, tömengı fondy säule şyǧaratyn qaldyqtardy utilizasiia jasaityn qauıpsız jaŋa tehologiialary damu üstınde. Osy sala bızde de dūrys jolǧa qoiylǧan.
– AES qūrylysynyŋ jobasy qolǧa alynsa, ülken bır ǧylymi jaŋalyqqa jol aşary anyq emes pe?
– Elımızde AES salynsa, ǧylymda ülken bır jaŋǧyru bolady. Būl baǧytta elımızde qazırdıŋ özınde bıraz ıster qolǧa alynǧan. Iаdrolyq fizika instituty men Ūlttyq iadrolyq ortalyǧynda düniejüzılık joǧary deŋgeidegı bıraz ǧylymi maqalalar bar. Sondyqtan ǧylymda, materialtanu mäselesı boiynşa iadrolyq fizika, iadrolyq tehnologiia, iadrolyq medisina, maşina jasau, geologiia, tau ken, mūnai jäne gaz salasynda ülken bır serpılıs bolady dep oilaimyn. Dästürlı energetika közderınıŋ sarqylatyn merzımı de jeter, sondyqtan atom energiia közderın damytudy bügınnen bastauymyz kerek.
Äŋgımelesken
Gülmira BAǦYTQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
