Jaŋa Zelandiiadaǧy joiqyn terakt bügın küllı älemdı özıne qaratty. Mamyrajai, tynyş jäne beibıt el ataǧyna ie bolǧan araldy memlekette däl mūndai qandy qyrǧyn bolady dep keşe bıreu aitsa, eşkım senbes edı. Alaida jūmaq mekende bügın tozaq bastaldy.
Beibıt halyqty qandyqol sodyrlar soiqan salyp, qyryp saldy. Jaŋa Zelandiiadaǧy teraktınıŋ mūsylmandar men bosqyndarǧa, qonys audaruşylarǧa baǧyttalǧany beseneden belgılı. Qaiǧyly oqiǧadan 49 adam qaza tauyp, 50-ge tarta jan zardap şektı. Alaida «nege būl oqiǧa oryn aldy?» degen sūraq tuyndaidy.
Qonys audaru saiasatyndaǧy qatelıkter
Jaŋa Zelandiia qaşanda qonys audaruşylardyŋ süiıktı mekenı bolǧan. Būl memlekettıŋ özı osy qonys audaruşylardyŋ negızınde qūrylǧan. HVII ǧasyrda aq näsıldıler Jaŋa Zelandiiany aşyp, jergılıktı maori halqyn qyrǧynǧa ūşyratyp, būl araldy otarlap alǧan bolatyn. Sodan bastap Jaŋa Zelandiianyŋ qazırgı keipı paida boldy. AQŞ, Australiianyŋ jüru jolyn qaitalaǧan būl elge europalyqtar aǧyldy. Olar osynda qonystanyp, meken ettı. Bügıngı künı Jaŋa Zelandiianyŋ halyq sany 4,8 mln adamdy qūrasa, onyŋ 580 myŋy ǧana jergılıktı maori halqy. Demek 4 mln adam qonys audaruşylar men olardyŋ ūrpaqtary degen söz. Osynyŋ özı Jaŋa Zelandiianyŋ qonys audaruşylardan qūralǧanyn däleldeidı.
Jaŋa Zelandiiaǧa alǧaşqy mūsylmandar bır derekterde Qytai saudagerlerımen kelgenı aitylady. Al naqty derekterge süiensek alǧaşqy mūsylmandar 1874 jyly Ündıstannan kelıp, saudamen ainalysqan. Al Ekınşı düniejüzılık soǧysqa deiın būl eldegı mūsylmandardyŋ sany 100 adamnan aspaǧan. Olardyŋ köbı mausymdyq sauda üşın kelıp, öz elderıne qaityp otyrǧan.
Ekınşı düniejüzılık soǧys aiaqtalǧan sätte mūsylmandar Jaŋa Zelandiiaǧa jappai qonys audardy. Oǧan qyrǧi-qabaq soǧystan tuyndaǧan türlı aimaqtardaǧy äskeri qaqtyǧystar men Jaŋa Zelandiianyŋ «qonys audaruşylardy qabyldaimyz» degen zaŋy äser ettı. 1950 jyly alǧaşqy «New Zealand Muslim Association» ūiymy aşyldy. Jyl ötken saiyn mūsylmandardyŋ sany arta berdı. 1966 jyly Vellingtonda taǧy bır mūsylmandar ūiymy «IMAN» paida boldy. Artynşa köptegen ūiymdar men meşıtter aşylyp, tıptı Şariǧat talaptaryna sai mal bordaqylaityn ortalyqtar ıske qosyldy. Jergılıktı mūsylmandardy BAÄ men Saud Arabiiasy qoldap, islamdyq bankter aşu boiynşa Jaŋa Zelandiia basşysymen kelısımder jürgızude.
Terakt nege oryn aldy?
Jaŋa Zelandiia mūsylmandarǧa qysym körsetpei, beibıt kün keşude. Bügıngı terakt jalpy memlekettıŋ mūsylmandarǧa qatysty ūstanymyna qarama-qaişy. Ärine dıni qaqtyǧys pen alauyzdyq qai qoǧamda da bolǧan. Mysaly 1998 jyly Gamilton qalasynda basbūzarlar meşıttı örtep jıbergen edı. Būl oqiǧa Jaŋa Zelandiiany dürlıktırıp, keiınnen ondai jaǧdai qaitalanbady.
Al bügıngı jaǧdai, bügıngı oqiǧanyŋ oryn aluy mülde bölek. Jaŋa Zelandiiaǧa qonys audaruşy mūsylmandardyŋ basym köpşılıgı Auǧanstan, Türkiia, Somali men Päkıstan, Ündıstan men būrynǧy Iýgoslaviiadan. Däl sol siiaqty būl elge Iýgoslaviiadaǧy soǧystan keiın basqa aq näsıldıler de aǧyldy. Olardyŋ keibıreulerı dıni jäne etnikalyq mäselelerın ala keldı.
Jaŋa Zelandiia memleketı qonys audaruşylardy jappai şaqyrudy toqtatqan emes. Mysaly 2016 jyly premer-ministr bolǧan Djon Kei qonys audaruşylardyŋ Jaŋa Zelandiiaǧa kerek ekenın, öitkenı jergılıktı tūrǧyndardyŋ jappai esırtkı men ışımdıkke üiır bolyp ketkenın aityp, eldı bır şulatqan bolatyn. Sol mälımdemeden keiın bır aidyŋ ışınde 69 myŋ adam būl elge qonys audardy. Atalmyş äreketter jergılıktı tūrǧyndar men qonys audaruşylar jäne bilık arasynda kikıljıŋ men tüsınıspeuşılıktıŋ paida boluyna äser etude. Jergılıktı tūrǧyndar arasynda jūmyssyzdyq 189 myŋ adamǧa jetken. Ärine, būl rette bilıktı jäne onyŋ qonys audaruşylarǧa qatysty ūstanymyn qate deitınder tabylary anyq.
«Nege mūsylmandarǧa şabuyl jasaldy?» degenge keler bolsaq, eŋ bırınşı rette qonys audaruşylardyŋ köpşılıgı islam dının ūstanatyndar bolǧandyqtan bolar. Sodyrlardyŋ terakt aldynda A.Merkel men T.Erdoǧandy öltıruge şaqyrǧany, atalmyş ekı el basşysynyŋ soŋǧy uaqytta milliondaǧan mūsylman bosqyndaryn qabyldap, Jaŋa Zelandiia bilıgınıŋ äreketıne ūqsas saiasi qadamǧa baruy bolyp otyr. Atalmyş faktılerdıŋ barlyǧy da sodyrlardyŋ tek qana el ışınde emes, sondai-aq älem boiynşa jürıp jatqan qonys audaru saiasatyna ülken qarsylyqtary baryn körsetedı.
Endıgı taŋda Jaŋa Zelandiia basşylary qonys audaruşylarǧa qatysty saiasatty özgertuge tyrysary anyq. Äsırese qonys audaruşylardyŋ otbasylyq tarihyn tereŋnen zerttep, vizalyq rejimdı küşeitetını belgılı. Viza beru mäselesın 2017 jyldan bastap kürdelendırudı qolǧa alǧan būl el, ony qaita jaŋa talaptarmen rettestıruı mümkın.
Jaŋa Zelandiia älem halyqtarynyŋ oiynda beibıt el retınde tanymal. Būl elge turister men bılım aluşylar jyl saiyn artyp keledı. Osyndai tamaşa bedelge ie eldı myna teraktıŋ şaiqap jıbergenı taǧy bar. Terrorizmnıŋ kez kelgen elde boluy mümkın ekenı bügın taǧy däleldendı. Endıgı taŋda Jaŋa Zelandiia bilıgı qauıpsızdık şaralaryn barynşa küşeitıp, «beibıt el» bedelıne qaita oraluy üşın baryn salatyn bolady.
Ashat Qasenǧali "ARHAR saity
