Bügıngı taŋda AES mäselesı kün tärtıbınlegı özektı taqyryp. Halyq pen el qamyn oilauşylardyŋ pıkırı san türlı. Bırı energetikalyq tapşylyqtyŋ aldyn alady dese, endı bırı ekologiiamyz oŋdalady deidı. Aq qarasyn ajyratyp, derekke negızdelgen aqparat alu üşın «Adyrna» tılşsı «Astana energiia» AQ mamany, ekolog Jansaia Ahmetovamen sūhbattasty.
- Jansaia hanym, bız qazır qoldanyp jürgen energiia közı JES. Jylu elektr ortalyqtarynyŋ ekologiiaǧa ziiandy tūstaryn aityŋyzşy:
- İä, qazırgı uaqytta energiianyŋ negızgı közı jylu ortalyqtary bolyp tabylady. Olardyŋ äserınen bolatyn ziian qazırdıŋ özınde bärıne belgılı: atmosferalyq auanyŋ lastanuy, qaldyqtardyŋ paida boluy jäne kömırtegı ızı. Ökınışke qarai, barlyq JEO qorşaǧan ortany qorǧau salasyndaǧy eŋ jaqsy qoljetımdı tehnologiialardy, negızınen, olardyŋ qymbat qūnyna bailanysty bırden ala almaidy. Nätijesınde ünemı lastanu paida bolady.
Qazır köptegen damyǧan elder balamaly energiia közderıne köşude: kün, jel jäne atom.
- Ūsynylyp jatqan jaŋa energiia közı - AES. Onyŋ jūmysy kezınde jinaqtalǧan radioaktivtı qaldyqtar qaida ketedı? Özge elderde ony ziiansyz joiu üşın qandai praktika qoldanylady?
- AES qyzmetınıŋ nätijesınde radioaktivtı qaldyqtar da tüzıledı. Qauıptılıkke qaramastan, olardyŋ kölemı JEO-dan paida bolatyn kül-qoj qaldyqtarynyŋ kölemınen äldeqaida az. Atom elektr stansiialary bar aldyŋǧy qatarly elder, eŋ aldymen, paida bolatyn qaldyqtardyŋ mölşerın azaituǧa tyrysady. Sondai-aq, sūiyq, qatty jäne gaz tärızdı radioaktivtı qaldyqtardy öŋdeu men kondisionerleudıŋ ärtürlı ädısterı qoldanylady. Ärine, aldyn-ala öŋdeu jäne tazartu kezeŋderınen ötpegen qaldyqtardy kömuge bolmaidy.
- Gidrologiiaǧa qalai äser etedı? Balqaş kölıne zaqym tiiuı mümkın be?
- AES qyzmetınıŋ nätijesınde su ortasyna eşqandai äser bolmaidy dep aituǧa bolmaidy. Atom elektr stansiiasynyŋ qyzmetı üşın sudyŋ ülken kölemı qajet bolǧandyqtan, ärbır su obektısı atom elektr stansiiasyn salu kriteriilerıne säikes kelmeidı. Bızdıŋ Balqaş kölı, sarapşylardyŋ pıkırınşe, AES reaktorlaryn salqyndatu üşın barynşa oŋtaily. Būl alynatyn sular kölge qaita oralady degendı bıldıredı. Sudy paidalanudyŋ ainalmaly, tūiyq jüiesı köldıŋ lastanuyn boldyrmaidy. Alaida, radioaktivtı lastanu qaupın qospaǧanda, äserdıŋ basqa türlerı turaly ūmytpaŋyz: mysaly, şu. Sondyqtan Balqaştyŋ su astyndaǧy januarlar älemıne jaǧymsyz äser etetın şu men dırıl siiaqty fizikalyq faktorlardyŋ äserın eskergen jön.
- Energetikter bızdıŋ elde kömır qory jetkılıktı deidı. Tıptı 2 ǧasyrǧa jetetın kömırımız bar deidı. Al eger 200 jyl boiy kömır jaǧatyn bolsaq, ekologiianyŋ jai küiı ne bolady?
- Eldegı qatty otyn qorlary boiynşa sarapşylardyŋ ärtürlı baǧalaularyna qaramastan, ol jetkılıktı bolsa da, bız qazır ömır sürıp jatqan uaqyt lastanudyŋ joǧary deŋgeiımen sipattalatynyn tüsınuımız kerek. Klimattyŋ özgeruı – qazırdıŋ özınde bolyp jatyr. Eger bız kömırdı bırdei qarqynmen jäne mölşerde jaǧudy jalǧastyra bersek, onda bız jahandyq jylynu prosesın jedeldetemız. Basqaşa aitqanda, bızde köp taŋdau joq: ne kömırdı jaǧudy jäne planetany lastaudy jalǧastyramyz, ne balama közderge auysamyz jäne kem degende klimattyŋ özgeru prosesın baiaulatamyz.
- AES salu kezınde ekologiianyŋ qandai maŋyzdy tūstaryn nazarǧa aluymyz kerek?
- Köptegen sarapşylar qazırdıŋ özınde AES salu mäselesımen ainalysady, ǧylymi-tehnikalyq negızdeme daiyndauda. Būl öte maŋyzdy, öitkenı ǧylymi däleldenbegen ädısterdı qoldanuǧa jol berılmeidı. Eŋ aldymen, jer sılkınısıne tözımdılıktı eskeru qajet. Japoniiadaǧy Fukusima apaty bärıne tanys. Reaktorlar men atom elektr stansiialarynyŋ qauıpsızdıgıne qaramastan, sunami, kez-kelgen tabiǧi qūbylys siiaqty, kenetten jäne qaitymsyz bolady. Reaktorlar salynatyn materialdardyŋ qauıpsızdıgı men senımdılıgın eskeru maŋyzdy. Millisekundtar ışınde köptegen himiialyq jäne fizikalyq prosester bolǧandyqtan, olardyŋ köpşılıgı älı tolyq zerttelmegen boluy mümkın. Qyzmetkerlerdıŋ qūzyrettılıgı de maŋyzdy faktor bolady. AES paidalanuǧa berılgen kezde jūmysşy personaldyŋ joǧary bılımı men qauıpsızdık erejelerın bıluı ǧana emes, sonymen qatar stansiianyŋ jūmys ısteu prinsipın bıluı, yqtimal täuekelderdı tüsınuı jäne tıptı şaǧyn apattardyŋ aldyn alu üşın barlyq mümkın şaralardy qabyldauy tiıs.
- Qazırgı taŋda elımızde ekologiiadaǧy basty mäsele ne? Halyq nenı bıluı tiıs?
- Eldıŋ eŋ maŋyzdy ekologiialyq problemasyn bölıp körsetu qiyn, öitkenı bızdıŋ elımız ülken. Är aimaqtyŋ özınıŋ ekologiialyq profilı jäne säikesınşe öz problemalary bar. Alaida, qorşaǧan ortany jaqsartu jaǧdaiy, ökınışke orai, älı qajet emes. Auanyŋ, sudyŋ, topyraqtyŋ lastanuy jäne eŋ auyry-qaldyqtardy basqaru. Aǧymdaǧy ekologiialyq problemalar şeşılmeiınşe jäne elımızdıŋ barlyq öŋırlerındegı ekologiialyq jaǧdai jaqsarmaiynşa, atom elektr stansiiasyn saluda ülken juapkerşılık tanytuymyz qajet. Alaida, bızde älı de uaqyt bar, şamamen 12 jyl. Būl, menıŋ oiymşa, bız özektı mäselelerdı şeşıp, beibıt atom däuırıne sapaly daiyndaluymyz kerek uaqyt aralyǧy.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Dina LİTPİN
