QR Prezidentı Q.Toqaevqa aşyq hat

 ...Zäude zapyran dendep, zar qysqan küŋırengen küŋgırt kezderımde «ruhymyzdy – ruşyldyqqa jyǧyp berıp, namysymyzdy – nadandyqtyŋ tabanyna tastaǧan; qu tamaq, qaraqan bastyŋ qam-qareketıne maltyqqan özımızge de obal joq-au» dep qatty yzǧar-yza buyp, tar köilegımdı «tar-tar» aiyryp tastaǧym keledı... Keudesıne nan pısıp, mekırengen äŋgüdık äkım-qaranyŋ tügelı – qazaqtar; özegı talyp, öŋeşı jūqarǧan öŋşeŋ qarasiraq kedeiler de – qazaqtar. Pärmenı zor bilık te – qazaq, därmenı joq qu kedei de – qazaq. «Azattyqtyŋ altyn kürek jelı esıp» (Qabdeş JŪMADIL), elım es jiyp, etegın jinaǧan täuelsızdık tabaldyryǧynda men de är şahzada qazaqtyŋ – ärbır bekzada arabtan aqyly asyp, bailyǧy tasyp-tögıletınıne imandai ilanyp, selkeusız sengen edım... Oŋbai qatelesıp, orasan opyq jedım: omaqasa, opyryla qūladym... Jetı atasy topqa kırmegen teksızdıŋ aiaǧy üzeŋgıge ılıkse, äkesın tanymai, at tūiaǧymen taptaudan taiynbaidy eken. Qūrsaǧy qanyp as ışpegen küstaban beişara qapelımde astatök aqmai asai qalsa, közıne şel, kökıregıne nan pısıp, zär-zäharyn at üstınen asyra şaptyrady eken. Hakım Abaidyŋ: «Peiılı kedei – baidan saqta» danyşpan tüiını – «Saraŋnyŋ asy pıskenşe, taudyŋ tasy pısetının» rastap, ūltymnyŋ ünjyrǧasy tüstı, «Jıp – jıŋışke jerınen üzılıp», juan azyp-tozyp, jūqardy. Arada arsyn-kürsın otyz qystyŋ qary erıgende, Qazaq elı jerjüzındegı keudelı 71 memlekettıŋ äupırımmen 69-ynşy tūǧyryna taban tıredı. Ömır süru sapasy ekı jūrttan ǧana eŋselı eldıŋ keude soǧyp, maqtanatyn däneŋesı joq. At töbelındei az qazaqtyŋ jūmysqa jaraqty 1 millionnan astamy jūtaǧan jūmyssyzdar men köŋırsıgen kedeilerge ainaldy. Ekı qolǧa – bır kürek tauyp bere almaǧan dymbılmesterdıŋ: «Qol jaiyp, ükımetten kömek sūrai bermei, jūmys ısteu kerek» deitın mänsız mämılesı – jabaiy şybynnyŋ yzyŋyndai zärezep qauqardan aspady. Tapqanymyzdy – it, arqamyzdy – bit jep jatyr. Qalyŋ qazaqtyŋ jer qazbasy men töl qazynasyn, balasynyŋ bügıngı näpaqasy men nemere-şöberesınıŋ erteŋgı nesıbesın qaŋǧyp kelgen köldeneŋ kök atty kelımsekter körtyşqandai kemırıp-kertıp jep, tauysyp-tügesude. «Jaz – jarlynıkı, Qys – äldınıkı» ekenı atamzamannan aian. Qaqaǧan qys, qasat qar, qyrau közden qoryqpaityn maiy qalyŋ, jaly juandar öŋşeŋ özegı özge, bolmysy bölek bıreuler. Qazaq elı milliarderlerınıŋ toqsan paiyzy jat ūlt bolsa da, bızdı baiaǧy marǧau boiküiezdık; «sen timeseŋ, men timen badyraq köz» janyaşymastyq jalqau piǧyl albastydai basyp, qūrsauyna qysyp tūr. «Arpa ışınde – bır bidai» atyşuly erlı-zaiypty baibatşa qandastarymyzdyŋ aldyna biyl äkesınen alty tiyn auyspaǧan ūlty kärıs «qazaq oligarhy» Vladimir Kim (4,6 mlrd dollarmen 424 oryn) oiqastap şyqty. «Kimnıŋ 2018 jylǧy tabysy jarty mlrd dollarǧa qalai östı?» dep sūrap, jauapqa tarqan bır qazaq joq. «Qūzǧyn – as taŋdamaidy», Bışkekten (būrynǧy Frunze qalasy) qaşqan tarihşy, bügınde İzrail azamaty Aleksandr Maşkevich (bailyǧy 2,4 mlrd dollardan asady, jyldyq tabysy 100 mln dollar şamasynda) te – qazaqtyŋ bailyǧyn sorǧan oligarh. Ūlty – töbesıne tittei tärelkı-taqiia töŋkere salǧan jöit. Qazaqtyŋ qazynasyn qaqşyp, ata-babasynyŋ tüsıne de kırmegen bailyqqa bökken Alijan İbrahimov (Tabysy 2,3 mlrd dollarǧa teŋ) pen Patok Şodiev (Belgiia azamaty. Tapqany 2,2 mlrd dollar) te – oligarhtar. Būl aǧaiyndy qoŋyr qazdar – alataqiialy özbekter. Qazaq qazynasyn mysyqşa tartqylap, taran-tarajǧa saluǧa ündıs pen qytai, amerikan men orys, aǧylşyn men jöit jabyla kırıskelı şirek ǧasyrdan asty. Äzırge toqtau da, oqtau da joq. Eskı de estı tämsıl: «Kedei – «baiǧa jetsem» deidı, bai – «qūdaiǧa jetsem» deidı». Qazaq qauymy kelımsekterdıŋ kırısterın jyl saiyn älsın-älsın «tügendep» qoiudan asa almady. Bas ainalǧan sonşama mol bailyqty kelımsekter qazaqtyŋ jerı men elınen qalaişa barymtalady? Būl saualdy Qazaq elındegı qūqtyq-küştık qūrylymdarynyŋ üş onjylda ünı öşıp, auzyn buǧan ögızdei bıreuı de qoia almai, ökırıp otyr. Esesıne, «Etık jamaǧandy kördık, Taqiia jamaǧandy körmedık» demekşı, tüienı tügımen jūtqan bätşaǧarlardyŋ qūrbandyqqa bes qazaq säbiı «şalynyp» dür oianǧan analarymyzǧa bölıngen ekı trillion teŋgege ışı küiıp, talaǧy tars aiyrylyp: «Älemde bırde-bır memleket köpbalaly otbasylarǧa bızdegıdei syilyq jasaǧan joq» dep esırıp-eskende, tılderın qyjyl, betterın qyzyl şalmady. Esesıne, elaralyq kelısımge qol qoimas būryn maŋyzdy mäselenı ne Ükımet (joba ūsynǧan), ne Parlament (joba maqūldaǧan) qoǧamdyq talqyǧa salyp, jūrtpen aqyldaspaidy. Şekara qūrylymdaryn tehnikalyq jabdyqtauǧa Qytaidan jyldyq 2 paiyzben almaqşy 112 mlrd teŋge (2 mlrd iuan) kölemındegı qyruar qaryzdyŋ (qarjynyŋ 70 paiyzy qūral-jabdyqtar) qajettılıgı qanşalyqty özektı? «Jer betındegı 122 memleketke tehnika satatyn qytailyq kompaniia önımderınıŋ sapasy Amerika jäne Euroodaq elderınıŋ tehnikasynan kem emes, baǧasy 1,5 ese tömen»dep, qol-aiaǧyn jerge tigızbei, maqtap-madaqtady. Bolaşaq ūrpaǧymyzdyŋ moiynyna ılınıp jatqan qaryzdaryn Ükımet müşelerı men Parlament deputattary öz qaltalarynan tölemeidı, bız ben balalarymyzdyŋ qaltalaryna qol salady. Bızdıŋ qaltamyzǧa qol saluǧa eşkım pūrsat bergen joq. Halyqtyŋ qaltasyna lūqsatsyz qol salyp, aiausyz tonap-tandyrlatu – sūmyrai sovetten qalǧan qaŋsyq qadet. Orys jazuşysy Fedor Dostoevskiidıŋ «Naqūrys»-yndaǧy: «Vy ne serdites na menia... Esli serdites, to ne serdites» degenımen bırdei maily-mazaq qazaqy tanymda: «qolyŋnan kelse, qonyşyŋnan bas» degenge saiady. Qazırgı qūzyrettı qazaq şyndyqtyŋ betın aşyp, batpan qūiryqtan qaǧylǧysy joq... Qaraqşynyŋ qarmaǧyna tüsıp, qoldy bolǧan qazaq qazynasynyŋ jūqanasyn jalap-jaldauǧa täuır talpynys – qaisybır jyly qazaq jūrtynda oiǧa siymdy, miǧa qonymdy bastamamen bas köterdı. El esalaŋ küige tüsken eleŋ-alaŋda qapersız qazynaǧa qol salyp, «baiqamai» basyp qalǧan, şaiqamai şaşyp alǧan qarjy-qarajattardy elge qaitaryp, ämıse zaŋdastyryp aluǧa mūrsat-marhabat berıldı. Qaidam, janyn jaldap, imanyn aldap tapqan ūrlyqy düniesın kım öz erkı, yqylasty yrqymen kerı qaitara qoisyn! Älımsaqtan «Alasyǧa altau – az, Beresıge beseu – köp». Arsyz yndyn «taban aqy, maŋdai terım» deudı de arsynbaǧan. Sol sūmdyq ötırık-ösegı men jarymjan jalǧandyǧyna özı erıksız iıp, qaltqysyz sengen. Näpsınıŋ tättılıgı, eserdıŋ «eptılıgı» des bermedı. Eŋ qūrysa, ıleude bır şonjar – şortandyq tanyta almady, öŋşeŋ maişabaq maiǧa bökken bolyp şyqty. Qolynan ılıp, aiaǧynan şalyp qalǧan kemel kuä, aiqyn aiǧaq joq: «Ūstalmaǧan – ūry emes». Is bıttı – qu kettı. Äiteuır, köz aldau sanatynda, söz arbau esebınde «pälenbai aqşa auylǧa qaitty» degen ötırık-şyndy qūrǧaq qisap aitylyp, soŋy siyrqūiymşaq jabyldy. Basymyz bos, erkımız bostan bozdaqty jyldarda Täuelsızdık tuyn talapaiǧa salǧandai sairan salyp, qaramyz köbeiıp, qoramyz tolmady. Qazaqtyŋ qatary kem, sany sirek. «Qyryq jyl qyrǧan bolsa da, ajaldy ǧana öletınge» qanyq qandasymyzdyŋ qarasy şirek ǧasyrda nebärı 6 million jetkınşekke jetıp-jyǧyldy. Būl derektıŋ özı – taza qazaqqandy ūrpaq emes, eldegı kelımsekterdı qosqandaǧy qoiyrtpaq mälımet. Qazaq elınde qazaq ūlty jylyna, şamamen, 160 myŋ, aiyna 12 myŋnan säl asatyn säbidı qatarǧa qosady. Demek, basty baǧdar – qazaqtyŋ tez ösıp, jyldam köbeiuı boluy kerek. Bıraq, «Qazır ärkım öz tabysyn özı paidalanatyn kezde neşe bala bolatynyn, ony qalai asyrau kerek ekenın, oquy bar – sonyŋ bärın oilanuy kerek» degen memlekettıŋ myljyŋ saiasaty adamdardyŋ ömırı üşın özıne jauapkerşılık alǧysy kelmeidı. Eldegı halyq naqty sanynan bastap, kündelıktı zäru azyq-tülıktıŋ baǧasyna deiın qadaǧalap, aqiqat mälımet beruge tiıs qūrylym Statistika agenttıgınıŋ joǧarydan qysym arqyly jariialaityn derekterınen ädıldık ızdep, äure-sarsaŋǧa tüsudıŋ özı artyq. Halyqtyŋ senımı men eldıŋ emeurının qaitaru – jeŋıl şarua emes. Statistika agenttıgı – ministrlık deŋgeige ırılenıp, tek Parlamentke esep beruı kerek. Ūlttyq qordyŋ, Zeinetaqy qorynyŋ, memlekettık jäne jergılıktı biudjetterdıŋ ai saiynǧy kırıs-şyǧysy är aidyŋ soŋynda jalpy jūrtqa dästürlı türde jariia etıluge tiıs. Eldıŋ ärbır azamaty memleketımızdıŋ mūnaidan, astyqtan, asa sirek baǧaly metaldardan jäne basqa da tolyp jatqan qymbat ta qat eksporttyq önımderden ai saiyn tüsken qarjy kölemın bılıp, onyŋ kölemınıŋ köbeiuı men azaiuynyŋ sebep-saldarynan qūlaǧdar bolsa, bırınşıden, bilıktıŋ aşyqtyǧyna senımı artady; ekınşıden, eldıŋ äleumettık-ekonomikalyq äl-auqatynan habardar bolady; üşınşıden, qai salalardyŋ kemşın tartyp, aqsap jatqandyǧyna közı jetıp, otanşyldyq-elşıldık sana-sezımı artady. Qazırgı qazaq bilıgı jerımızde jaŋa mūnai-ken oryndarynyŋ orasan qory bar ekendıgın boljap, süiınşı sūrauda. Eldıŋ töl qazynasyn jetı qat jerdıŋ astynda qūlypqa salyp, qūpiia ūstau – adamzat tarihynda älı bırde-bır memlekettı pūşpaqqa jetkızgen joq. «Jarly – jomart, Bai – nämart» tanymnan qaraşa halyq taimaidy. Nämart – teksızdıŋ, jetesızdıŋ, naşardyŋ qadetı. Qasietsız qadet, ädepsız ädet – ötırık-ösektıŋ kındıgı. Aqiqatty alty asuǧa jasyryp, şyndyqty jamap-jasqaǧan el kögermeidı. Köne kün, alys zamanda qany taza, bolmysy bekem būrnaǧy qazaq: «Bai balasy – balpaŋ, Jarly balasy – jaltaŋ»; «Aqşa aşpaityn qūlyp joq»; «Toqtyǧynda jaraspaǧan, Aştyǧynda qaraspaidy»; «Aştyŋ aqyly – tamaǧynda, Jaiaudyŋ aqyly – tabanynda»; «Qysqa jıp kürmeuge kelmes», «Barlyq – jarastyrady, joqtyq – talastyrady» deitūǧyn ata-babanyŋ mūraǧa bailaǧan baǧa jetpes qymbat kemeŋgerlıgınmen kökjiegın keŋeitıp keldı. Kielı Tūran topyraǧyna oraşolaq oily ozbyr orystyŋ teksız tabany tigelı: «Bailyq – mūrat emes, Kedeilık – ūiat emes»; «Malǧa jarlylyq – jarlylyq, Aqylǧa jarlylyq – sorlylyq»; «Qarny aşqanǧa – qara talqan maidai körınedı»; «Mal – baidıkı, Jan – qūdaidıkı»; «Bai bolyp, körgenımız joq, Kedei bolyp, ölgenımız joq» degen joqşylyqty därıptep, kedeişılıktı madaqtaityn kertartpa därgei-därmen tamyrymyzǧa tereŋ sıŋıp, sırestırıp baqtyq. Tıptı: «On ekı müşeŋ sau bolsa, Säulet emei, nemene?! On sausaǧyŋ sau bolsa, Däulet emei, nemene?!» – dep, şapalaq şatyrlattyq. Şalma salyp, şıder tartuǧa Şal aqynnyŋ: «Kedeidıŋ üş türı bar oilaǧanǧa, Bailyq joq – qanaǧatsyz toimaǧanǧa...» degen şalymdy şumaqtaryn qaqpan qyldyq. Sıŋırı şyqqan kedeişılık tüisıgı qanymyzǧa qazyqşa qaǧylyp, dertke şaldyqtyrdy. Qazaqtyŋ qazynasy ortaiyp, tügesıluge taiandy. «Altyn şyqqan jerdı – belden qazǧan» ūry-qary men baukespe-barymtaşylar qazandy qaŋsytyp, qaqpaǧyn qaq-qaq jardy; sybailastyqpen qauyşyp, jemqorlyq jelkenın jelbırettı. Baǧyt-baǧdary belgısız, aqyrǧy aialdamasy alşaq. Köneden kelgen kösemsöz: «Ölımge «qaida barasyŋ» dese: «Baidyŋ – malyn şaşamyn, kedeidiŋ – artyn aşamyn» deptı. Asqan belımız, jetken jerımızdıŋ siqy. Aşylmaǧan, şaşylmaǧan nemız qaldy?.. Ūltymdy ūiytqan ūlyqty marqasqalar «Elıktıŋ moinyn – oq kesedı, Erdıŋ moinyn – joq kesedı» keselımen köŋılsız kün keştı. Kärıs Vladimir Kim Maldivi aralynda qazaqtyŋ bailyǧyna maltyǧyp jatqanda, ūltymnyŋ ūrantıldı jornalşysy, oraqauyz kösemsözşı Şerhan MŪRTAZA joqtyq-jetıspeuşılık jaǧdaiynda jaryq künın tauysty... Qotara asaǧan qazaqtyŋ qarjysyna jöit jerınde Aleksandr Maşkevich jarqyrata şırkeu tūrǧyzǧanda, alaştyŋ namysy aldaspandai, ruhy ottai aduyndy aqyny Mūhtar ŞAHANOV oqtyn-oqtyn päteraqyǧa qaryzdanyp qalyp jür... Alijan İbrahimov pen Patok Şodiev qazaqtyŋ qazynasyna belşesınen batqanda, tura aityp, töte şabudyŋ «şatyluynan» saqtanǧan qabyrǧaly qalamgerımız Mūhtar MAǦAUİN taiaq tiıp, taban tılınuden yqtap, jerşaryn şarlap, jatjūrt jaǧalap kettı... Qazaq «Alpys qarsaq – at bolmas» aqiqatty tüsıngen künı – qu kedeilıkten bırjola qūtylyp, qūlantaza aiyǧady. Qalyŋ qazaq qaspaq jalap, bitın syǧyp, bereksız küi keşe berse; at töbelındei az bai-batşamen örkendı el, jelkendı jūrttyŋ qataryna qosyla almaimyz. Sary tarydai sirek bailar men qara ormandai qalyŋ kedeidıŋ betpe-bet kelıp, «ūrysta – tūrys joq» dep, Betpaqdalaǧa aiǧyz aǧyzuyn kütudıŋ qajetı joq. Qoŋsyŋnyŋ qarny toq bolsa, qaşaryŋnyŋ qatyǧynan dämetpeidı. Qazaqtyŋ baiy men kedeiınıŋ arasyn jaqyndatudyŋ jalǧyz täsılı – el qazynasynyŋ aşyq ta ädıl türde bölıske tüsuı. «Künı bıtken jalşy, Könektı syrttan sūrap», älemde bereşeksız el qaldyrmadyq, jattan sūranşaqtanyp, bötenge telmırudı dästür-daǧdyǧa ainaldyrdyq, äkım men ministrge bır-bır alaqan jaiuşy orynbasar taǧaiyndadyq. «Qūsy joqqa tūrymtai – sūŋqarmen teŋ, Aty joqqa qotyr tai – tūlparmen teŋ» teksız tepeŋdegennen tiylyp, itke süiek qaryzdar qalyptan qaşuymyz kerek. Däruıştıŋ küşalasyna ulanǧan duanadai alaqan jaiyp, auyly alystyŋ därgeiın dämetetın sūranşaq syrqat, tılenşek dert – qaiymnyŋ qūlaşyn qysyp, eldıŋ ırgesın sögedı. Ūry-saraŋnyŋ auzy ary, saryqymyz sabanyŋ auzy berı qaraǧan kün tuǧanda ǧana myŋ ölıp, myŋ tırılgen marqasqa jūrttyŋ meimanasy tasyp, mereiı aspandaidy. Bailyq pen kedeilık turaly bır belgılı aŋyzda bailyq pen kedeilık jolauşydan «Bızdıŋ qaisymyz sūlumyz?» dep sūraidy. ««Kedeilıktı sūlu» desem, Bailyq renjıp, menen ketıp qalar. «Bailyq sūlu» desem, Kedeilık maǧan yzlanyp, bas sala tönuı mümkın» dep qaimyqqan jolauşy: «Sen, kedeilık, ketıp bara jatqanda, iaǧni artyŋnan qaraǧanda sondai sūlu ärı tartymdy körınesıŋ. Al, sen, Bailyq, kerısınşe, jüzıŋmen berı qarap, adamǧa qarai jürgende sūlulana tüsesıŋ» dep jauap berıptı... Bügıngı qazaq bailyqtyŋ baraqatyn BÜGIN köruı kerek: bailyqqa bögıp, barşylyqta, baqytty, baiandy, baquytty ǧūmyr keşuge tiıs. «Taŋnyŋ asy – Täŋırden!» Äleumettık ädılettılık ornamaǧan el şyrpy tise şatyrlap örtenetın qurap-kepken qamystai äntek de älsız bolady. Tarih-qariia jalǧan aitpaidy: şaŋyraǧy qirap, saǧy synǧan qai eldıŋ de ırgesınıŋ juan jıbı sögıletın tüiını – äleumettık ädıletsızdık, iaǧni, bai men kedeidıŋ arasynyŋ tym alşaqtap-alystap ketuı. Qazırgı qazaqtyŋ baiy men kedeiınıŋ arasy alty kündık jol: közı jetpeidı, sözı ötpeidı. «Jetım bala – kekşıl» keledı, eŋ qauıptı kıltipan, asa apatty aimaq, osy. *** *** *** ...Tüneukünı äkemnıŋ jalǧyz ınısınıŋ jambasy topyraqqa tidı. Eldı körıp eŋsem ezıldı, közım kıreukelenıp, köŋılım kömıldı. Auyl qazaǧy azyp-tozǧan, äjımı tereŋ, qūlaǧy kereŋ küide... Hal-aqualyn sūrasaŋ: «Qanaǧat – qaryn toidyrar»-yn qamsyz qyryq qaitalap, «Jūtaǧan – şükırge toimas»-tyŋ tabymen täubesın tastamai, tükırıgıne şaşalyp äure... Şükırdıŋ – şekarasyn, täubenıŋ – tarazysyn, qanaǧattyŋ – qaqpasyn körgen köz bar ma?.. «Kedeidıŋ kerbezınen saqta», qūdai! Şamalǧan şatqaly 2019 jyldyŋ nauryzy

Myŋjan Baijanin, qoǧam qairatkerı

"Adyrna" ūlttyq portaly