Resei Qazaqstandy AES saluǧa köndıre ala ma?

Qazaqstanda 1990 jyldardyŋ soŋynan berı daudan arylmaǧan atom elektr stansiiasyn (AES) salu mäselesı qaita köterıldı. Būl joly joba jyldam jüzege asatyn siiaqty. Prezident Vladimir Putin Qazaqstannyŋ jaŋa prezidentı Qasym-Jomart Toqaevpen säuırdıŋ 3-ınde Mäskeude kezdesken kezde AES saluǧa kömektesu nietın jariia ettı. Bır künnen soŋ Qazaqstannyŋ energetika vise-ministrı Maǧzum Myrzaǧaliev elde AES salu turaly naqty şeşım qabyldanbaǧanyn aitty. Onyŋ aituynşa, elde atom elektr stansiiasyna (AES) arnalǧan aumaq retınde Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Kurchatov qalasy men Almaty oblysyndaǧy Ülken auyly taŋdalǧan. Resei men Qazaqstan atom quatyn beibıt maqsat üşın öndıruge qatysty köptegen eldermen kelısım-şarttar jasaǧan. Bıraq däl osy mäselege qatysty ekı el bır-bırımen mämıle qyla almai kelgen. Mäskeu būǧan deiın de Nūr-Sūltanǧa AES salyp beru turaly ūsynys aityp kelgen. Putinnıŋ būl mäselenı prezident qyzmetıne endı ǧana kırısıp, alǧaşqy resmi saparyn Reseiden bastaǧan Toqaevtyŋ aldynda kötergenı - nazar audaratyn jait. Qazaqstannyŋ öz ışınde de būl mäsele ūzaq uaqyt boiy talqylanyp kele jatyr. Älem boiynşa territoriiasynda eŋ köp atom synaǧy jasalǧan eldı mūndai saudaǧa köndıru qiyn. 1949 ben 1989 jyldary sovettık Qazaqstandaǧy Semei poligonynda Mäskeu 340 ret jer astynda jäne 116 märte äuede atom bombasyn synap körgen. Eldıŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy aimaq tūrǧyndary būl synaqtan türlı keselge şaldyǧyp, älı tügel aiyǧyp bolmaǧan. Qazaqstannyŋ energetika ministrlıgı säuırdıŋ 4-ınde arnaiy habarlama jariialap, AES salu aldynda ükımettıŋ halyqpen keŋesetının eskerttı. ROSATOM Säuırdıŋ 3-ınde reseilık BAQ-ta "Putin Toqaevqa reseilık tehnologiiany paidalanyp Qazaqstanda AES saludy ūsyndy" degen taqyryptar jiı közge tüstı. Maqalalarda Putinnıŋ ekı eldı jaŋaşa yntymaqtasuǧa şaqyrǧany turaly sözı keltırılgen. "Reseilık tehnologiia" degen söz eldıŋ atom quatyna jauapty memlekettık bas mekemesı Rosatomdy meŋzese kerek. Qytai "Bır beldeu - bır jol" bastamasyn ǧalamdyq sauda jobasyna ainaldyryp, damuşy elderge nesie beru arqyly biznes kompaniialaryn tört tarapqa taratyp otyr. Nesie aqşa alǧan jäne öndırıs oryndaryn ūstap tūru üşın qytailyq tehnologiia men mamandar qoldanyp jatqan mūndai elder Qytaiǧa ondaǧan jyldar boiy täueldı bolmaq. Osylaişa Beijıŋnıŋ älemge yqpal etu aiasy keŋıp barady. Rosatom da osyndai strategiia qoldanyp keledı. Kompaniia vebsaitynda qarjy ainalymy 100 milliard dollar ekenın maqtanyşpen habarlaidy. Reseilık atom quatyn öndıru mekemesı älemnıŋ 12 elıne atom reaktoryn ornatqan. Klientterınıŋ ışınde Bangladeş, Egipet, Ündıstan, Belarus, İran, Türkiia men Qytai bar. Kompaniia älem boiynşa AES salu tenderlerıne belsendı türde qatysady. Rosatom atom quatyn öndıru turaly Oŋtüstık Amerika, Afrika, Aziia men Europa elderımen kelısım-şart jasasqan. Rosatomnyŋ bır ǧana VVER reaktory bar AES salu qūny 8 milliard AQŞ dollarynan bastalady. Byltyr qazanda Putin Ündıstanǧa barǧanda Rosatom osy elde alty VVER reaktorly AES salu turaly kelısım-şart jasasty. Kompaniia Ündıstandaǧy Kudankulum degen jerde būǧan deiın tört reaktorly stansiia saluǧa kırısıp, ekeuın ıske qosqan. Reseidıŋ qarjy mekemelerı AES saldyratyn elderge nesie bere qoiady, al TVEL kompaniiasy otyn jetkızıp tūrady. QAZATOMPROM Qazaqstannyŋ uran qory da bai, iadrolyq otyn öndıru mümkındıgı de bar. Qazatompromnyŋ mamandary tek Reseide emes, Japoniia, Fransiia men özge de şet elderde bılıktılık jetıldırgen. ATOM QUATYN BIRLESE ÖNDIRU Resei Qazaqstanda uran öndıruge būrynnan qatysyp keledı. Putin "alty bırlesken käsıporynnyŋ uran öndırıp jäne baiytyp jatqanyn" aityp qaldy. "Qazatomprom" 2018 jyly 15 290 tonnaǧa juyq uran eksporttaǧan. Onyŋ 17 paiyzy Reseige jöneltılgen. Ekı el 2017 jyly Angarskıde Halyqaralyq uran baiytu ortalyǧyn aşqan. Az baiytylǧan uran öndıretın käsıporyndy halyqaralyq ūiymdar beibıt öndırısı üşın maqtap keledı. MAGATE men Qazaqstan ükımetı Öskemendegı Ülbı metallurgiia zauytynda da az baiytylǧan uran öndıru ortalyǧyn aşqan. Mūnda jeŋıl reaktorlarǧa otyn bolatyn 90 tonnaǧa deiın az baiytylǧan uran saqtalady. MAGATE men Resei şikızat urandy Öskemenge jetkızu boiynşa bölek kelısım jasaǧan. Säuırdıŋ 4-ı küngı mälımdemesınde Qazaqstannyŋ energetika ministrlıgı bes eldıŋ AES salu täjıribesın zerttep jatqanyn habarlady. Tızımge Rosatom da kırgen. Ministrlık qarastyryp jatqan jobalardyŋ ışınde gaz otyndy, sudan quat öndıretın jäne kömır qoldanatyn elektr stansiialary da bar. Reseilık "İnterfaks" aqparat agenttıgınıŋ habarlauynşa, osy eldıŋ Qazaqstandaǧy elşısı Aleksei Borodavkin aqpan aiynda "AES salu turaly şeşım juyrda qabyldanady jäne ony Rosatom salady dep ümıttenemız" degen. QAZAQSTANNYŊ AES-TI QAUIP KÖRUI 1990 jyldardyŋ soŋyna qarai AES salu turaly ideia talqylanǧanda qūrylys Balqaş kölınıŋ jaǧasyna tüsedı degen sybys taraǧan. Būl jospar jüzege aspai qalyp, sol aumaqqa Oŋtüstık Koreianyŋ Samsung C&T Corp kompaniiasy 1320 megavat quatty, kömır jaǧatyn jylu elektr stansiiasyn salǧan. 2006 jyly Kaspii teŋızı jaǧasyndaǧy Aqtau qalasynyŋ tübınde AES salu turaly jäne bır bastama köterılgen. Eldegı eŋ ırı mūnai men gaz kenışterı ornalassa da, būl aimaqta elektr quaty tapşy. Būl jospar da oryndalmaǧan. Bıraq 2009 jyly Reseidıŋ kömegımen Semei maŋyndaǧy Kurchatov qalasyna AES salu söz bolǧan. 2014 jylǧy mamyrda Resei men Qazaqstan Kurchatovta AES salu turaly memorandumǧa qol qoiǧan. Al būl joly bilık ökılderınıŋ nege Almaty oblysyndaǧy Ülken auylyn taŋdap alǧandary tüsınıksız. Almaty qazır Qazaqstannyŋ astanasy bolmasa da, eŋ halqy köp qalasy. Būrynǧy prezident Nūrsūltan Nazarbaev astanany soltüstıkke köşırgen kezde Almatyda jer sılkınu qaupı zor ekenı uäj bolǧan. Äzırşe Qazaqstannyŋ AES saluǧa kırısetını belgısız. Mūndai jospardy jariialaudyŋ özı kezınde elde türlı narazylyq tudyrǧan. Bıraq Putinnıŋ ūsynysynan keiın bırden AES salu yqtimaldyǧy turaly aita bastauy qazaqstandyq ükımettıŋ būl ideiany qazır şynaiy qarastyra bastaǧanyn baiqatady. Al Resei elşısınıŋ aqpanda aitqan sözı būl jobanyŋ ekı el ökılderınıŋ arasynda pysyqtala bastaǧanyna dälel bolatyndai.

"Azattyq" radiosy