Sarapşylar kezekten tys ötetın prezident sailauynyŋ zaŋnamaǧa säikestıgın türlışe baǧalaidy. Bıraq olardyŋ bärı saiasi qajettılık tuǧanda mäselenıŋ zaŋdyq jaǧy keiıngı orynǧa ysyrylyp qalatynyn aitady.
Säuırdıŋ 9-y künı prezident Qasym-Jomart Toqaev mausymnyŋ 9-y künı elde kezekten tys prezident sailauyn ötkızu turaly şeşımın jariialady. Mūndai şeşımdı köbı kütpegen edı. Tıptı prezident sailauy erte ötedı dep boljaǧandardyŋ özı (jeltoqsannan erte ötpeidı dep boljaǧan) būl şeşımdı tosyn jaŋalyq retınde qabyldady.
Keibır sarapşylar prezident sailauyn ötkızu merzımıne bailanysty sailau zaŋnamasynyŋ būzylǧanyn tılge tiek etse, keibırı Konstitusiia men sailau turaly konstitusiialyq zaŋ arasyndaǧy qarama-qaişylyq turaly söz qozǧaidy, endı bırı jaŋa prezident sailansa da, eskı jüie özgermeidı dep topşylaidy.
ŞEŞILETIN JÄNE ŞEŞILMEITIN QAIŞYLYQTAR
Adam qūqyǧy jönındegı qazaqstandyq biuro direktory Evgenii Jovtis mausymnyŋ 9-yna belgılengen prezident sailauy jönınde Azattyq tılşısıne bergen sühbatynda sailau turaly konstitusiialyq zaŋnyŋ keibır erejelerı Konstitusiiaǧa qaişy ekenın aitty.
Onyŋ pıkırınşe, mūndai qaişylyq bır sätte paida bolmaǧan. Konstitusiiadaǧy sailauǧa qatysy bar baptar bırneşe ret özgerdı, būǧan qosa sailau turaly zaŋnyŋ mazmūnyna da özgerıster engen.
Jovtistyŋ aituynşa, zaŋnan görı saiasi qajettılıkke köbırek basymdyq bergendıkten sailau turaly zaŋdaǧy kei erejeler Konstitusiia tabiǧatyna qaişy bolyp kettı.
— Osylaişa Konstitusiianyŋ 41-babynyŋ 2-tarmaǧynda (2017 jyly, nauryzdyŋ 10-y künı jariialanǧan) "tuǧannan Qazaqstan azamaty, 40 jastan asqan, memlekettık tıldı erkın meŋgergen, soŋǧy 15 jylda memlekette tūrǧan jäne joǧary bılımdı adam Qazaqstan prezidentı retınde sailana alady" dep körsetılgen. Üş aidan soŋ, 2017 jyly mausymnyŋ 15-ı künı Sailau turaly zaŋnyŋ 54-babynyŋ 1-tarmaǧyna "prezident boluǧa ümıtkerdıŋ memlekettık qyzmette nemese sailanbaly memlekettık lauazymda bes jyldan kem emes jūmys täjıribesı boluy kerek" degen tüzetu engızıldı, - deidı Jovtis.
Jovtistyŋ aituynşa, 2017 jyldyŋ mausym aiynda sailau turaly zaŋǧa engen özgerısterge säikes, sailauǧa kandidattardy belgılengen tärtıp boiynşa tırkelgen respublikalyq qoǧamdyq bırlestık ūsyna alady.
— Menıŋ oiymşa, būl tūtas Konstitusiia bolmysyna qaişy närse, sebebı būl jerde mäsele azamattardyŋ konstitusiialyq sailana alu qūqyǧy jaily bolyp otyr. Ümıtkerlerge qoiylatyn talaptar Konstitusiiada boluy kerek. Konstitusiiada - bır talap, zaŋda basqa talap bolmauy tiıs. Onyŋ bärı Konstitusiiada körsetıluı kerek edı. Bıraq olai bolǧan jaǧdaida älemnıŋ bärı bızge esuas siiaqty qaraityn edı. Sondyqtan bilık ony sailau turaly zaŋǧa "jasyryp qoidy", - deidı qūqyq qorǧauşy.
Evgenii Jovtis prezident sailauy merzımıne qatysty sailau zaŋnamasynyŋ qalai özgergenın baqylaǧanyn aitady. Onyŋ pıkırınşe, mūnyŋ bärı bilıkke zaŋǧa qaişy keltırmei amalyn tauyp, öz oilaryn jüzege asyruǧa mümkındık beredı. Prezident Qasym-Jomart Toqaev ta sony paidalanyp, kenetten kezekten tys prezident sailauyn ötkızu turaly şeşım qabyldaǧan.
— 2011 jyly Konstitusiianyŋ 41-babyna 3-1 tarmaqty qosty, onda "Kezekten tys prezident sailauy prezident şeşımımen taǧaiyndalady jäne konstitusiialyq zaŋda belgılengen tärtıp pen merzımde ötkızıledı" dep jazylǧan. Iаǧni, 2011 jyldan berı prezident kez kelgen negızge süiene otyryp, qalaǧan uaqytynda kezekten tys sailau ötkızu turaly şeşım şyǧaru mümkındıgın ielendı, - deidı Jovtis.
2011 jyly Sailau turaly zaŋǧa "kezekten tys prezident sailauyn ötkızu" turaly 66-1 bap qosyldy.
Evgenii Jovtis.
— Prezident sailauy erejege sai ötkızıledı, al şarany ötkızu merzımın sailau komissiiasy anyqtaidy. Iаǧni, erte sailauǧa qatysty merzım qoldanylmaidy. Būl jerde bärın ortalyq sailau komissiiasy anyqtaidy. Ol 2015 jylǧy kezekten tys sailaudaǧydai "özıne yŋǧaily" ädıske köşuı mümkın, sol kezde ümıtkerlerdı ūsynu üşın 20 kün bergen edı, - deidı Jovtis.
Jovtistyŋ aituynşa, Sailau turaly zaŋnyŋ 55-babyndaǧy norma boiynşa, kandidattardy tırkeu merzımı aiaqtalar künı olardyŋ sany ekeuden az bolsa, komissiia olardy ūsynu uaqytyn 20 künge soza alady.
— Sol merzımdı qoldana otyryp, 55-bapqa süienbeidı, merzım sailau küntızbesıne sai anyqtalady deitın 66-1 bap jetkılıktı. Sondyqtan būl joly eşqandai qaişylyq bolmaidy, sebebı osy joly OSK ümıtkerlerdı ūsynuǧa 20 kün berse, sol uaqyt sailaudyŋ zaŋdy merzımınen (mausymnyŋ 9-yna deiın) alynyp tastalady, - deidı Jovtis.
MEDİSİNALYQ, SAIаSİ JÄNE QŪQYQTYQ LOGİKA TURALY
Ükımette de, oppozisiia qatarynda da bolyp körgen 71 jastaǧy saiasi sarapşy Petr Svoiktyŋ aituynşa, keibır qūqyq qorǧauşylardyŋ sailau zaŋnamasyn qoldanuǧa bailanysty bilıktıŋ ıs-qimylynan kemşılık tabuǧa ūmtyluy jaǧdaidy odan saiyn tūralatyp, bilık tranzitın odan ärı bekıte tüsedı. Sebebı saiasi logika zaŋnan joǧary tūr.
— Būl eşkım kütpegen erte sailau. Būl jerde zaŋnama saqtala ma, joq pa dep emes, nelıkten osylai bolyp jatyr dep bas qatyru kerek. Prosestı jyldamdatyp tūrǧan küş bar siiaqty. Aldymen merzımınen būryn otstavka boldy. Merzımınen būryn Mäskeuge baryp keldı. Būl da öte maŋyzdy: älı sailanbaǧan prezident Mäskeuge bardy, sol jaqta Putin ekeuı taǧy bırneşe ret kezdesuge kelıstı (solai dep habarlady), - deidı Petr Svoik.
Petr Svoik.
Svoiktyŋ aituynşa, qazır tranzit prosesı jyldam jürıp jatyr.
— Mūnda barlyǧy jyldam bolyp kettı. Mümkın densaulyqqa qatysty subektivtı jaǧdai bolǧan şyǧar. Bälkım, partiiada mäselege alaŋdap otyrǧan boluy mümkın. Olarǧa köbırek uaqyt berse, öz oiyndaryn bastap ketuı mümkın, sondyqtan jyldamdatyp jatyr, - deidı täjıribelı saiasatker Svoik.
Onyŋ pıkırınşe, mausym aiyna josparlanǧan erte sailauǧa qazırgı prezident Qasym-Jomart Toqaev tüsedı jäne onyŋ jeŋetını anyq.
— Būl jerde bärı anyq. Elbasy otstavkaǧa ketıp bara jatyp Toqaevty taǧaiyndap kettı, al ol dereu Astanaǧa Nūr-Sūltan atauyn berdı. Toqaev Nazarbaevty tarihi tūrǧyda synamau mındetın özıne aldy, sondyqtan olardyŋ bailanysy öte küştı. Nazarbaev jaŋa prezidenttıŋ öz mūrasyna qol tigızıp, qoparmaitynyna senımdı boldy, - deidı Svoik.
Saiasatkerdıŋ aituynşa, mūnyŋ bärı jai uäde emes.
— Būl jerde tek söz emes, eskertkış ornatu, daŋǧyldardyŋ atauyn auystyru siiaqty köpke jariia türde şeşımder qabyldandy, būl ekeuınıŋ odaǧyn bekıtıp jatyr. Sondyqtan ony tekserudıŋ özı ülken kümän tudyrady. Eger Toqaev aiaq astynan "Men şarşadym, ketemın. Menıŋ ornyma İmanǧali [Tasmaǧambetov] nemese Dariǧa [Nazarbaeva] bolsyn dese, astana atauynyŋ özgeruıne bailanysty küdık paida bolady, "nelıkten basqaryp ülgermegen adam ketıp barady, bıraq astanaǧa at qoiyp kettı, eger ol uaqytşa bolsa, demek atauy da uaqytşa bolǧany" deimız. Osylaişa bükıl qūrylymnyŋ berekesı qaşady, - deidı Svoik.
Svoiktyŋ aituynşa, eger jaŋa prezident eskı prezidenttıŋ atyn astanaǧa berse, demek ol kem degende bır merzım (bes jyl) bolmasa 30 jyl otyruy tiıs. Sonda astananyŋ atauy mäŋgılık qalady, eşkım ony qaita özgertuge tyryspaidy.
Svoiktyŋ pıkırınşe, būl tūrǧyda Mäskeu de köp röl oinaidy. Sailanbaǧan prezident şūǧyl türde Mäskeuge ūşsa, olar ony qabyldap jatsa, demek, ol aralyq figura emes.
— Putinmen eşkım oinamaidy, aldymen mynany jıberemız, bır aidan soŋ basqasy barady demeidı. Saparǧa kelıser aldynda Putin onyŋ qanşalyqty baisaldy ūsynys ekenın tekserıp aldy ǧoi. Senımdı ekenıne közı jetken soŋ ǧana sailanbaǧan prezidenttı qabyldady, - deidı Svoik.
Üşınşıden, nazarbaevşyl "Nūr Otan" partiiasynyŋ aldaǧy sezın eskeru kerek, ol jerde de Toqaev kerı şegıne almaidy.
— "Nūr Otan" partiiasynyŋ sezınde Toqaevtyŋ sailauǧa tüspeuın qalai tüsındıredı? Eger ol özı bas tartsa, ony qalai negızdeidı? Qazır bas tartady ekensıŋ, kezınde nege kelıstıŋ? Qisynǧa qaişy keledı. Bıraq olai bolmaidy, bärı äzırlenıp qoidy, - deidı Petr Svoik.
EŞTEŊE ÖZGERMEI ME?
Täuekelderdı baǧalau tobynyŋ direktory Dosym Sätpaev merzımınen būryn prezident sailauyn ötkızu turaly şeşım qabyldauǧa yqpal etken ekı sebeptı ataidy.
Dosym Satpaev.
— Bırınşı faktor – densaulyq. [Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ] öz erkımen otstavkaǧa ketuı men merzımınen būryn sailau ötkızuınen asyǧystyq baiqalady. Nelıkten? Sebebı, bırınşı prezidenttıŋ denı sau, äreketke qabılettı bolsa sailaudy onyŋ baqylauymen ötkızgendı bärı qalaidy. Onyŋ jasyn esepke alsaq küzge deiın kütu qauıptı, - deidı Dosym Sätpaev.
Saiasattanuşynyŋ pıkırınşe, ekınşı sebep – sailanbaǧan prezident Toqaevqa köpşılık ötpelı kezeŋde otyrǧan adam, prezident mındetın atqaruşy dep qaraidy.
Aldymen, naqtylyqty qalaityn elitany alaŋdatpauy üşın, odan soŋ biznes-investorlardy, syrtqy saiasattaǧy oiynşylardyŋ köŋılın ornyqtyru üşın, olarǧa aldaǧy bes jylda Aqordaǧa basşylyq etetın basşyny tezırek tanystyru kerek. "Bilıktıŋ pıkırınşe, şielenıstı basuǧa bes jyl jetkılıktı" deidı Sätpaev.
Saiasattanuşynyŋ pıkırınşe, "Konstitusiiaǧa engızılgen tüzetudıŋ ekıūşty bolǧanyna qaramastan" Toqaev ta sailauǧa qatysuy mümkın.
— Menıŋ oiymşa, prezidenttıŋ [Nazarbaev] qaşan ketkenı, sailaudyŋ qaşan bolǧany, tıptı onyŋ ızbasary kım bolǧany maŋyzdy emes, sebebı ekınşı (endı üşınşı) prezident kım bolsa da ol adamnyŋ mūrasy auyr bolady. Ony men "problemalardy mūraǧa alu" dep ataimyn, - deidı Dosym Sätpaev.
Sätpaev aldaǧy prezident sailauy kezınde bilıkke jaqpaityn kandidattardyŋ paida boluy mümkın emes dep sanaidy.
— Bilık tranzitke jaqsy daiyndaldy, oppozisiialyq alaŋdy tazalap qoidy. Belsendı azamattardyŋ bärınen qūtyldy. Prezidenttıkten ümıtkerlerge qoiylatyn talaptar ışınde qyzyq tūstary bar. Özın-özı ūsynuşylar arasynan kütpegen jerden myqty kandidat şyqpauy üşın solai ıstedı, - deidı Sätpaev.
Sätpaevtyŋ pıkırınşe, aldaǧy sailauda Qasym-Jomart Toqaev prezident bolsa da eş reforma bolmaidy, sebebı ol egde jastaǧy adam, onyŋ üstıne qalyptasqan jüienı būzyp, konservatorlarǧa qarsy şyǧatyndai "jauyngerlık ruhy" joq.
— Ol diplomat adam, sondyqtan bärınıŋ köŋılınen şyǧady. Būrynǧy prezidenttıŋ otbasy müşelerınıŋ basty mındetı – kvo-stausty barynşa soza tūru. Äzerbaijandy qaraŋyz, İlham Äliev bırneşe jyldan berı prezident bolyp keledı. Ne özgerdı? Eşteŋe. Äkesınıŋ bilıgı kezınde qandai bolsa, solai qaldy. Jaŋadan sailanǧan prezident bırdeŋe özgerte bastasa jüie jürısınen jaŋylady, disbalans ornaidy, Nazarbaevtyŋ otbasy müşelerı odan qorqady, - deidı Sätpaev.
Prezident sailauynyŋ merzımıne bailanysty "Sailau turaly zaŋnama būzyldy ma?" degen sūraqqa Sätpaev "Qazaqstanda Sailau turaly konstitutsiialyq zaŋ Konstitusiianyŋ özınen joǧary bolyp şyqty" deidı.
— Konstitusiiadan zaŋdy joǧary qoiu – Qazaqstanǧa tän jaǧdai, Sailau turaly konstitusiialyq zaŋǧa kezınde azamattardyŋ taŋdau jasau jäne sailanu turaly konstitusiialyq qūqyǧyn būzatyn tarmaqtar jazyldy. Ekı ai ǧana qalǧan merzımınen būryn ötetın sailaudy aitpai-aq qoiaiyn. Bilık sailau turaly zaŋǧa bırneşe tarmaq engızdı, oǧan säikes basqa elderdegı siiaqty özın-özı ūsynuşylar şyqpaityn boldy, - deidı Sätpaev.
Nazarbaevşyl Qazaqstan Kommunistık halyq partiiasynyŋ (QKHP) beiresmi basşysy, mäjılıs deputaty Vladislav Kosarev merzımınen būryn sailau ötkızu turaly şeşımdı qoldaitynyn aitty, sebebı eldı "prezident mındetın atqaruşy" adam men sailanǧan prezidenttıŋ basqaruy ekı bölek närse.
Vladislav Kosarev.
Kosarevtıŋ pıkırınşe, mausymnyŋ 9-y künı merzımınen būryn sailau ötkızu - sailau zaŋyna qaişy emes. QKHP säuırdıŋ 26-sy künı öz sezınde sailauǧa qatysatyn ümıtkerın ūsynbaq.
Kosarev özınıŋ prezident sailauyna qatyspaitynyn aitty. Onyŋ aituynşa, memlekettık tıldı jaqsy bıletın jäne basqa talaptarǧa sai adam kerek, ondai kandidattar partiiada bar.
ARALYQ PREZİDENT
Qazırgı prezident Qasym-Jomart Toqaev nauryzdyŋ 19-y künı Nūrsūltan Nazarbaev merzımınen būryn otstavkaǧa ketu turaly şeşımın jariialaǧan soŋ 20 nauryzda uaqytşa prezident ökıletıne kırıstı. Nazarbaev Toqaevtyŋ "qazırgı prezidenttık mandat merzımı aiaqtalǧanşa" (2020 jyldyŋ säuırıne deiın) prezident mındetın atqaratynyn aitqan edı.
Qasym-Jomart Toqaev.
Toqaevtyŋ bırınşı bastamasy senat müşesı ärı Nazarbaevtyŋ qyzy Dariǧa Nazarbaevany joǧary palata spikerı lauazymyna ūsynu jäne astana atauyn eks-prezidenttıŋ qūrmetıne Nūr-Sūltan dep auystyru boldy. Parlament ekı ūsynysty da bırauyzdan qoldady. Nauryzdyŋ 23-ı künı uaqytşa prezident Astanany Nūr-Sūltanǧa ainaldyru turaly jarlyqqa qol qoidy.
Qazaqstannyŋ uaqytşa prezidentı retınde Toqaev bır ret şetelge saparǧa şyqty, säuırdıŋ 3-4 künderı Reseide bolyp, prezident Vladimir Putinmen kezdestı. Putin kelıssöz kezınde Qazaqstanǧa "reseilık tehnologiiaǧa sai" AES salu üşın kömektesuge äzır ekenın aitty.
Seisenbı, säuırdıŋ 9-y künı Qazaqstannyŋ uaqytşa prezidentı Qasym-Jomart Toqaev halyqqa jasaǧan ündeuınde (memlekettık telearnalar körsettı) mausymnyŋ 9-y künı sailau bolatynyn aitty. Uaqytşa prezident "būlyŋǧyrlyqty joiyp", "sabaqtastyq pen tūraqtylyqty saqtau üşın" sailau ötkızu "öte qajet" dedı.
Qazaqstanda prezident sailauy 1991, 1999, 2005, 2011 jäne 2015 jyldary öttı. Olardyŋ bärınde Qazaqstandy 30 jylǧa juyq basqarǧan Nūrsūltan Nazarbaev jeŋıske jettı.
Konstitusiiada - bır talap, zaŋda basqa talap bolmauy tiıs.
Eger Toqaev aiaq astynan "Men şarşadym, ketemın" dese, astana atauynyŋ özgeruıne bailanysty kümän paida bolady
Konstitusiiadan zaŋdy joǧary qoiu – Qazaqstanǧa tän jaǧdai, Sailau turaly konstitusiialyq zaŋǧa kezınde azamattardyŋ taŋdau jasau jäne sailanu turaly konstitusiialyq qūqyǧyn būzatyn tarmaqtar jazyldy.
"Azattyq" radiosy
