Älemdık jäne dästürlı dınder liderlerınıŋ är Sezınde qatysuşylar Deklarasiia qabyldaityndyǧy belgılı.
Ötken jyly ötken VII Sezde de ortaq ūstanymǧa kelgen Deklarasiia qabyldandy. Atalmyş qūjatqa säikes qatysuşylar 35 tarmaqtan tūratyn mälımdeme jasady. Ärine, bır maqala kölemınde barlyq tarmaqqa toqtalu mümkın emes. Sondyqtan keibır negızgı mäselelerge qysqaşa toqtalsaq dep otyrmyz.
Älemnıŋ pandemiiadan keiıngı damuy, barlyq prosesterdıŋ jahandanuy men qauıpsızdıkke tönetın qaterler şarttarynda Sezd beibıtşılık pen yntymaqtastyq jolyndaǧy dialogty nyǧaitu boiynşa bırlesken küş-jıgerdı jüzege asyru jäne ruhani-adamgerşılık qūndylyqtary ılgerıletude maŋyzdy röl atqarady. Sonymen qatar, pandemiianyŋ jaǧymsyz saldaryn bırıgıp jeŋuge bolatynyn tüsındıredı. Būl tūsta dın men adam qūqyqtarynyŋ araqatynasy mäselesı maŋyzdy bolyp tabylady. Eŋ aldymen dınnıŋ, adam qūqyqtarynyŋ jäne zaiyrlylyqtyŋ özara bailanysy men täueldılıgınıŋ kelesı aspektılerıne nazar audarǧan jön: dındı adam qūqyqtarynan olardyŋ qadır-qasietın qorǧaudyŋ, dıni senım bostandyǧyn qamtamasyz etudıŋ jäne qoǧamdaǧy yqpalyn küşeitudıŋ maŋyzdy qūraly retınde sanauǧa bolady; adam qūqyqtary dındı ruhani-adamgerşılık qūndylyqtardyŋ maŋyzdy közı jäne halyqty dınge jūmyldyru faktory retınde qajet; dınge dıni jäne dıni emes qauymdastyqtar arasynda qalyptasqan äleumettık-mädeni keŋıstıktegı qarym-qatynastardy teŋestıru üşın zaiyrlylyq qaǧidaty kerek.
Älemdegı beibıtşılıktı qoldaǧan qatysuşylar äskeri qaqtyǧystarǧa qarsylyq bıldırıp, halyqaralyq qatynastardy naşarlatatyn «domino effektısı» bar ekenıne senedı. Domino effektısı kez kelgen özgerıs qatarǧa qoiylǧan domino süiekterınıŋ qūlauyna ūqsas basqa da özgerıster seriiasyn tudyrady degen saiasi teoriia.
Demokratiialyq domino teoriiasyna säikes, bır eldegı demokratiianyŋ artuy nemese azaiuy körşı elderge taraidy jäne sol elderdıŋ demokratiiasyn arttyrady nemese azaitady. Jalpy domino teoriiasyn saiasattanuşylar men tarihşylar arasynda synauşylar köp. Būl közqarastardyŋ negızı teoriia arasyndaǧy alşaqtyq jäne onyŋ saldaryn täjıribede qoldanu qiyndyqtarymen bailanysty edı. Degenmen, domino teoriiasynda beinelengen halyqaralyq saiasatqa qatysty tüsınıkter qauıptılıktı qūraidy.
Ekstremizm, radikalizm, terrorizm sekıldı zorlyq-zombylyqtyŋ özge de türlerı şynaiy dınge eşqandai qatysy joq ekendıgı mälımdeledı. Dın ūzaq uaqyt boiy terrorizm men ekstremizmdı zertteudıŋ basty nazarynda bolǧany jasyryn emes. Bızdıŋ oiymyzşa, multimädeniettı qoǧamnyŋ kündelıktı ömırındegı dındarlyqty mynadai tört ölşemde qaraǧan dūrys: fizikalyq, äleumettık, kognitivtı jäne ruhani. Dıni jäne ruhani pliuralizmdı tüsınude türlı közqarastar qalyptasqan. Mäselen, pliuralizmdı türlı äleumettık bıregeilık tūrǧysynan tūjyrymdaityn ǧalymdar bar. Būl topqa qarsy pliuralizm bırneşe bıregeilıkpen ışınara qiylysady dep tūjyrymdaityn zertteuşıler de kezdesedı. Sondyqtan qoǧam müşelerı naqty jäne dūrys qūbylystarǧa qatysty türlı, tıptı qarama-qaişy ūstanymdarǧa auysa alady dep boljauymyzǧa bolady.
Deklarasiia agressivtı jäne destruktivtı ritorikadan bas tartuǧa şaqyrady.
Demek, populizmge jol bermei, eldıŋ halyqaralyq bedelın tüsıretın agressivtı jäne destruktivtı ritorikany qoldanbaǧan dūrys. Qazırgı taŋdaǧy balamaly media saittar men derekközderınıŋ köbeiuı būqaralyq aqparat qūraldaryn senımsız jäne saiasi bırjaqty dep aiyptaityn agressivtı ritorikany ösırıp otyrǧany anyq. «Feik» jaŋalyqtardyŋ köbeiuı jäne halyqtyŋ senımsızdıgı agressivtı ritorikany örşıtıp otyr. Sondyqtan būl mäselemen de ainalysqan dūrys.
Maŋyzdy qūjatta ǧylym, tehnika, medisina, önerkäsıp jäne basqa da salalarda qol jetken jetıstıkterdı ruhani, äleumettık jäne adami qūndylyqtarmen üilestıru atalady. Būl tūsta bılım adamdy eŋbek älemımen tanystyruǧa baǧyttaluy kerek dep oilaimyz.
Zaiyrlylyq pen ruhani qūndylyqtar korporativtık mädeniettıŋ bılımge yqpalyn qalyptastyrady. Qoǧamnyŋ ruhanilyqqa qyzyǧuşylyǧynyŋ qaita jandanuy adam tabiǧatynyŋ maŋyzdy bölıgıne qaita oraludy bıldıredı. Basqalardyŋ äl-auqatyn baǧalau ortaq igılık üşın maŋyzdy. Degenmen, ömırde bärı kerısınşe, adam eŋ aldymen özın oilaidy. Sondyqtan bız äleumettık qūndylyqtardy qalyptastyratyn qiyndyqtar men mümkındıkterge nazar audaramyz qajet.
Joǧaryda atap ötkenımızdei, Deklarasiia köptegen mäselelerge nazar audarady. İdeialar, arman-mūrattar, qūndylyqtar üşın küres eşqaşan toqtamaidy. Dın köşbasşylary özderınıŋ ruhani dauysyn fanatizm men öşpendılıkke qarsy tūruǧa, özara qūrmettıŋ, janaşyrlyqtyŋ jäne kışıpeiıldılıktıŋ eŋ joǧary standarttaryn osylaişa nasihattady.
Qorqyt Ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetınıŋ saiasi ǧylymdarynyŋ kandidaty, qauymdastyrylǧan professor Nasimov Mūrat Örlenbaiūly
