Elımızde soŋǧy uaqytta kün tärtıbınde talqylanyp jatqan mäsele energetika jetıspeuşılıgı jäne ony şeşu üşın ūsynylyp jatqan AES. Atom energetikasynyŋ qorşaǧan ortaǧa äserı jäne balamaly energiia közderınıŋ ziiany turaly L.N. Gumilev atyndaǧy EŪU, Qorşaǧan ortany basqaru jäne injiniring kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, b.ǧ.d, professor Beisenova Raihan Rymbaevna tüsındırıp berdı.
- Raihan hanym, Europa atom energiiasyn taza, jasyl energiia közı retınde tanidy. Ekologiialyq tūrǧydan būl pıkırge qosylasyz ba? Qandai pıkır bıldıresız?
- AES tek Europada ǧana emes düniejüzınde keŋınen paidalanylyp jatyr. Basqa energiia közderımen salystyrmaly türde qaraǧanda ärine atom energetikasy taza energiia közıne jatady. Öitkenı, odan şyǧarylatyn şyǧaryndylar salystyrmaly türde kömır jaǧatyn elektr stansiialarynan äldeqaida taza. Elektrostansiianyŋ özındık prinsipıne bailanysty bolady. Mäselen, AES-te uran izotoptarynyŋ ışkı iadrolary arqyly reaksiiaǧa tüsıp, jylu energetikasyna ainalu prinsipıne baǧyttalady. Odan aitarlyqtai parniktık gazdar şyqpaidy. Sol sebeptı de, AES eŋ taza energiia közı bolyp sanalady.
- Älemnıŋ damyǧan elderı qoldanyp jatqan AES ekologiialyq qauıpsız dep aita alasyz ba?
- Qauıpsız degen tüsınıktı ärtürlı qarastyruǧa bolady. Eger bız ony tūtynu jaǧynan qarastyratyn bolsaq, atom energetikasy ekologiia üşın ärine taza energetika. Al ekınşı jaǧynan qauıpsız dep tolyq aituymyz üşın onyŋ qoldanyluyna jıtı qarauymyz kerek.
- Qorşaǧan orta üşın kömır tūtynu älde AES, qaisysyn qoldanu ekologiialyq taza ärı tiımdı?
- Kömır tūtynu ottegınıŋ qatysymen jüretın janu reaksiiasy. Kömır qatty otyn türı. Ol janǧan kezde de eşqaida ketpeidı, tek türın özgertedı. Jyludy qatty kömırdıŋ januy arqyly alamyz. Artynşa odan kömırqyşqyl gazy, azot dioksidterı syndy parniktık gazdar şyǧady. Onyŋ barlyǧy ziiandy gazdar. Al atom energetikasy joǧaryda aitqandai urannyŋ ışkı iadrolyq reaksiialyq bailanysyna tüsıp, ziiandy zattar tüzbeidı. Sondyqtan qorşaǧan orta üşın AES kömır tūtynuǧa qaraǧanda taza ärı tiımdı energiia közı dep tolyq aita alamyz.
- AES sudy qanşalyqty qajet etedı? Elımızde AES salynatyn bolsa, onyŋ Balqaş kölıne kerı äserı bolmaidy dep aita alamyz ba?
- Qazır köbı talqylap jatqan qauıpsızdık mäselesıne kelgende bız ekspluatasiiasy men likvidasiiasyna bailanysty täjıribelı qauıpsızdık şaralary jasalǧanyn tüsınuımız kerek. Qazırgı reaktorlardyŋ bärı jetılgen tehnologiialar arqyly jüzege asady. Sol sebeptı AES otyn retınde qauıpsız.
Iаdrolyq reaktorlardyŋ köpşılıgıne su qajet. Dese de, qazır gazben suytylatyn reaktorlar da damyp jatqan körınedı. Odan bölek basqa da tehnologiialardy qoldanuǧa bolady. Mäselen, sudy qajet etse de, jasandy su qoimalarymen suytatyn elektr stansiialary bar. Būl ärine äldaqaida qauıpsız. Balqaş kölıne tolyqtai äserı bolmaidy dep kesıp aita almaimyz. Sebebı, kez kelgen käsıporynnyŋ jūmysy bır jaqty bolmaidy. Dei tūrǧanmen atalǧan jaŋa tehnologiialyrdy qoldansaq, äserı meilınşe az bolmaq.
- Özıŋızdıŋ jeke pıkırıŋız, AES saludy qoldaisyz ba?
- Qazaqstanda atom energetikasyn saludy qoldaimyn. Eger de, täuekelderdıŋ aldyn alyp, mäselelerdı saraptap, jospar qūrar bolsaq men ärine elımızdıŋ taza energiia közımen qamtamasyz etılgenın qos qoldap qalar edım. Aldaǧy uaqytta tehnologiia türın taŋdau kezınde jıtı baqylauǧa alyp, keleşek üşın tiımdı nūsqany qoldanuymyz qajet.
