Adamzat Jerdegı küllı tırşılıktı jardyŋ şegıne jaqyndatyp keledı. Al, "jardyŋ şegı" nemen ölşenedı, özı?
Maza ketırgen meje
Bırneşe ret atymyzdyŋ basyn tıregen Parij qalasy janymyzǧa jaqyn. Kezınde "Sena jaǧalaǧan qazaqtar" atty derektı film tüsırgenımızden emes. Älemdık sän astanasyna ainalǧanymen de emes. Aqyn-jazuşylardyŋ ordasy bolǧany, ǧajap körkemöner tuyndylaryn saqtaǧany üşın de emes. Sonda nesımen? Parij kelısımı ıstelgenı üşın. Ataqty +2 gradustyŋ adamzat üşın ajal şegı ekenın zaŋdastyrǧany üşın. Özı +2 gradusta tūrǧan ne bar dersızder. Aitalyq, nauryzdyŋ basynda "kün -1 gradus bolyp tūryp, erteŋ +2 gradus bolady" dese, quanu kerek emes pe. Äitpese, şılde aiynda keşe 36 gradusqa qyzǧan kün ertesınde 38 gradusqa jetse, odan nesıne qorqu kerek. Ärkım osylai oilaidy. Al, atalmyş +2 gradus – jūmyr Jerge qatysty ülken äŋgımenıŋ tiegı. Mıne, 20 jyl boldy Europa Odaǧynyŋ, älemdegı eŋ damyǧan "G7" elderınıŋ bas qosuyndaǧy basty äŋgıme – osy +2 gradusty boldyrmau, adamzatty sonyŋ şegıne jetkızbei toqtatu. Endı būl ūǧymnyŋ mänın tarqatyp körelık. HIH ǧasyr basynda Jer şaryndaǧy mimyrt küige kürt özgerıs keldı. Būryn arbany bıletın jūrt eşbır jegın january joq kölıktıŋ tütını būrqyrap jürıp bara jatqanyn kördı. Ony qazaq "otarba" dep atady. İä, peşıne kürektep kömır salynǧan soŋ, būl temır atan taudai-taudai jüktı talmai tartyp ketedı. Negızgı ǧylymi atauy – bu maşinasy. Bu maşinasy "bırınşı öndırıstık revoliusiia" atalatyn özgerıstı bastady. Jük pen jolauşy jerde, odan suda, bara-bara äuede maşinamen tasyldy. Jün tütıp, jıp iıretın, sosyn mata toqityn stanoktardyŋ arqasynda Britan imperiiasy HIH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda-aq däulettı de säulettı memleketke ainaldy. Eŋbek önımdılıgın eselep artty. Ökınıştısı, osy kezden bastap adamzat aldynan qauıptı şek paida boldy. Damu jedeldegen saiyn aldaǧy jarqabaqtan tūrmastai bolyp qūlau qaupı de jedeldei tüstı. Būl "şek" – atalmyş +2 gradus. İä, Jer üstınıŋ ortaşa temperaturasy bu maşinasy paida bolǧan kezden berı nebärı osynşama jylynsa, adamzattyŋ şipasynyŋ bıtkenı. Al ol nege jylidy? Avtokölık, ūşaq, teplovoz janarmaidy, elektr-jylu ortalyqtary kömır men mazutty jaqqanda, metallurgiia ortalyqtary kokspen ken balqytqanda jäne basqa äreketterde bölınetın kömır qyşqyl gazy Jerdıŋ denesın jylytyp jatyr. Jer betı soŋǧy jüzdegen myŋ jyldar barysynda būlai jylymaǧan. Sol sebeptı yrǧaqty tırşılık qalyptasqan. Al bırınşı öndırıstık revoliusiiadan bastap būl ortaşa temperaturanyŋ köterılıp kele jatqany aŋǧaryldy. Qazır +1,5 gradus deŋgeiınde desedı. Osy Selsii boiynşa +2 gradusty alǧaş aitqan Nordhaus degen ekonomist älemdık öndırıs qarqynyn eseptei otyryp, adamzat "qauıptı şekke" 2030 jyly jetedı dep tūjyrǧan. İä, Qazaqstanda da "2030" atty ölşem bolǧan, bıraq bız ony oryndap tastasaq kerek. Qazaqstanda demekşı, soŋǧy jyldary bızde būryn bolmaǧan qūbylystar baiqaldy. Atbasar qalasyn Esenberlin tuǧan kezde, odan bergı seksen-toqsan jyl boiy nege su baspaǧan? Baiaǧy aiaq astynan şelektep jauatyn nöser neden paida boldy? Alataudyŋ, Qarataudyŋ, Tarbaǧataidyŋ būlaqtary men özenderı ne üşın tartylyp qaldy? Biık taulardaǧy mūzdaqtardyŋ jyldan-jylǧa kışıreiıp kele jatqany qalai? Būl tūsta myna derekke moiyn būralyq. Orta Aziia taularyndaǧy mūzdaqtardy zerttegen geografiia ǧylymdarynyŋ doktory İgor Severskii Tūiyqsudyŋ mäŋgı mūzy 1957 jyl men 2017 jyl arasynda 24 metrge jūqarǧanyn aitady. Būl qarqynmen 2080 jyly Alatau, 2085 jyly Altai mūzdaqsyz qalmaq. Endeşe erteŋgı künı Ertısıŋ men Ileŋ tartylyp, Zaisan men Balqaşyŋ şalşyqqa ainalady dei ber.
Alataudyŋ töbesındegı mūzdaqtar azaiyp keledı / Suret internettegı aşyq közderden alyndy

Parijde Kelısımge qol qoiylǧan künı / Suret internettegı aşyq közderden alyndy
Quanyşqa bastar qadam
Parlamentterı būl kelısımdı bekıtken soŋ, türlı elder kömırqyşqyl gazyn azaitu äreketıne kırıstı. "Aluan-aluan jüirık bar, älıne qarai şabady" demekşı, ärbır el mümkındıgıne qarai qimyldap jatyr. İä, Jerdıŋ jylynuyna sebepker kömırqyşqyl gazynyŋ qaidan bölınıp otyrǧanyn jazdyq. Ony şekteu üşın ne ısteu kerek? Bırınşıden –osy gazdy köp bölıp otyrǧan öndırıstı jabu, ekınşıden – kölıkterdı janarmaisyz jüretın tehnologiiaǧa köşıru jäne üşınşıden – boiyna kömırqyşqyl gazyn sıŋırıp, ottegı bölıp şyǧaratyn aǧaş egu. Ǧalymdar osy üş mäselede älemnıŋ eŋ öndırıstı elderı: Qytai, Amerika Qūrama Ştattary, sosyn damyp jatqan Ündıstan men baiaǧy Keŋes Odaǧynan qalǧan zauyttary tütındep tūrǧan Reseidı auyzǧa alady. Bırneşe jyl būryn Qytaida Beijıŋnen soltüstıktegı Şenianǧa, odan Sianǧa ūşqanda auany aiausyz lastap jatqan zauyttardyŋ talaiyn töbesınen körgenbız. El astanasynda taza auanyŋ joqtyǧynan bükıl tūrǧyndary tūmsyqtaryn tūmşalap alatyn. Jalpy, auany lastap jatqan parnik gazynyŋ 42 paiyzy AQŞ pen Qytaidyŋ ülesıne tiedı. Qytai öz moinyna alǧan mındetterdıŋ bırazyna köz jūma qarasa, Donald Tramp prezident bolyp sailanǧan soŋ Qūrama Ştattary Parij kelısımınen mülde şyǧyp kettı. Öte ökınıştı. Qazaq "qūrt esesı maltadan" demei me? Osyndai jaǧdaida bır özı bır qūrylyqty alyp jatqan Avstraliia jaqsy ülgı körsettı. Memleket biyl 1 milliard tüp aǧaş otyrǧyzudy bastady. Otyz jyl boiy toqtamastan ekpekşı. Aldaǧy on jyldyŋ özınde sol aǧaşy auadaǧy kömırqyşqyl gazyn 18 million tonnaǧa azaitady. Avstraliianyŋ aŋ-qūsy, ösımdık pen suy bölek bolǧanmen jer bederı men aua raiy qazaq dalasyna ūqsas. Būl eldı jan-jaǧynan mūhit qorşaǧanmen, eŋ ortasy sol sudan alys. Būl tūsy bızge kelıŋkıreidı. Ekvatordyŋ ekınşı jaǧynda jatqandyqtan qazaq dalasynda qys bolǧanda, onda jaz. Sonyŋ özınde jazǧy mausymnyŋ aptaby ekı jaqqa da tän. Qūrylyqtyŋ ortasynda tabiǧi su közderı az kezdesedı. Betpaqdalaǧa ūqsas aimaqtar bar. Artyqşylyǧy – jaǧalauǧa jaqyn bükıl öŋırınde orman qalyŋ. Äzırge el aumaǧynyŋ 17 paiyzyn kömkerıp tūr. Endı sol ormanǧa jäne 1 milliard aǧaş qosylmaq. Eldıŋ ükımet basşysy Skott Morrison "osynşama aǧaş egu eldıŋ ekonomikasyna ziian emes, qaita paida äkeledı" dep mälımdedı. Bızde qit etse, biudjetten aqşa bölınedı de, onyŋ eş qaitarymy bolmaidy. Al Avstraliianyŋ Premer-ministrı aǧaş egu salasynan ūlttyq ekonomikaǧa 16, 4 milliard dollar paida kelerın aitty. Ol elde resmi belgılengen Aǧaş egu künı bar. Sonau 1889 jyldan dästürge eŋgızılgen. Bızdegı qisynsyz merekelerdıŋ ornyna dalaǧa da, halyqqa da paidasy bar Aǧaş egu künın begılese dep armandadyq osyny estıgende. Älgı ükımet basşysynan bastap mektep oquşylaryna deiın jyl saiyn öz aǧaştaryn otyrǧyzady. Sosyn kütıp-baptaidy. Jalpyūlttyq Aǧaş egu künınen bölek är ştattyŋ, aqyry mektepterdıŋ jeke osyndai künı bar. Bız mereitoilardy aldymen audanda, sosyn oblysta, aqyr aiaǧynda respublika kölemınde toilap jatamyz ǧoi. Biudjetten yrǧyn qarjy şaşyp. Avstraliiada kerısınşe körınedı. Ärine, jan-january men ösımdıkterı özgeşe ekenın joǧaryda aittyq. Egetın aǧaştary da bölek. Bızge tanysy – mektepte botanikadan sabaq bergen Baltaş mūǧalım suretın körsetken baobab. Este qalǧan sebebı: Baltaş aǧamyzdyŋ özın syrtynan juan türıne qarap "baobab" deitınbız. Ol kısı anda-mūnda estıp qalsa, şamdanbai "baobab myŋ jylǧa deiın ösedı" degende taŋ qalatynbyz. Avstraliia aǧaştarynyŋ arasyna taǧy bırın tanidy ekenbız. Evkalipt. Baltaş mūǧalım ony da oqytqan. Eŋ ūzyn aǧaştyŋ bırı dep. Ūzyndyǧyn qaidam, mūnyŋ būtaǧynan jasalǧan şypyrtqy monşada janyŋdy kırgızıp, tynysyŋdy aşady. Evkaliptı özımız qiyp, qaraqşylyq jasaǧan joqpyz. Qazaq dalasynda öspeidı. Dükenderde satqan soŋ, şypyrtqysyn alatynymyz ras.
Avstraliiada egılgen evkalipt qatary / Suret internettegı aşyq közderden alyndy
Molai ekken mol aǧaş
Jasyl jelektıŋ ösu-öspeuı ärkımnıŋ sanasyna qatysty. Bılekten būryn sanasy bar adam memlekettıŋ qarjysyna qarailamai, eşkım būiyrmasa da, ketpen men küregın alyp aǧaş eguge ketedı. Oǧan senbılıktı kütpeidı. Daiyn köşet ızdemeidı. Ondai adam da bar. Ökınıştısı – bızde emes, sonau Ündıstanda. Aty-jönı Djadav Paieng körınedı. Ol Brahmaputra özenınıŋ mūhitqa qūiar tūsyndaǧy Madjuli atalatyn araldy qyryq jyl ışınde it tūmsyǧy batpaityn jynysqa ainaldyrdy. Būl aral jiı-jiı su tasqynyna ūşyrap, jaǧalaudaǧy topyraǧyn tasqyn şaiyp ketetın. Negızı jer jüzınde özen ortasyndaǧy araldar ışındegı ülkenınıŋ bırı desedı. Aqyry üşten bırı qalyp, aumaǧy 352 şarşy şaqyrymǧa tüsıptı. Būl da az emes. Bıraq, tügelge juyq taqyr alqap. İä, būdan qyryq jyl būrynǧy jaǧdai osyndai edı. Sol kezde Madjulige kelgen 16 jasar Djadav Paieng ystyqtan tasa qylar köleŋke tappai, kün közınen ölgen jylandy köredı. Osy jaǧdai oilandyrypty. – Men orman departamentıne bardym. "Myna aralǧa aǧaş ekpeisızder me?" dep sūradym. Ondaǧylar "Madjulige eşteŋe öspeidı" dedı keŋsede kerılıp otyryp. Bar ümıtım üzılgendei boldy, – dep eske alady Djadav qyryq jyl būrynǧy jäittı. Keŋsedegı şeneunıkter qai elde de ūqsas pa deisıŋ. Äsırese, Ündıstan men Qazaqstanda. Onyŋ qyzyǧy alda. Tek älgı atqamınerdıŋ bırı "özıŋ egıp kör, bälkım bambuk ösetın şyǧar" dep aqyl aitypty būl kerı būrylǧanda. Ükımetten ümıtı üzılgen bozbala su şaiyp ketken taqyrǧa aǧaş egudı jalǧyz özı bastaidy. Qolyna ketpen alyp, alǧaşqy 20 tüp bambuktı otyrǧyzypty. Negızı bambuk qamys sanatynan. Qazaq aǧaşta qamysty juan dep sanaǧan. Oǧan Jüsıpbek qoja men Şökei qyzdyŋ aitysy dälel. İä, būl – qyz ben jıgıttıŋ naǧyz klassikalyq aitysy. Qyz sansyz sūraq qoiyp, jıgıt oǧan talmai däl jauap beredı. Bädık emes, bılım saiysy. Zamannyŋ yrqymen sūraqtyŋ köbı dın töŋıregınen şyǧady, bıraq Jerdıŋ jaratyluynan bastap köptegen ǧylymi derekter öleŋmen örılgen. Şökei qyzdyŋ: Torǧauyt tömen ketken el bolady, Körınse aidyn şalqar köl bolady. Kösılgen kömekeiıŋ aqyn bolsaŋ, Jandynyŋ eŋ ülkenı ne bolady? – degen sūraǧyna Jüsıpbek qoja "Jandyda balyq ülken, qamys juan" ekenın aityp jauap bergen. Ras, kitten ülken jandy joq, qabattasa ösken bambukten tyǧyz jynys joq. Sonda kittı köretın teŋızı men mūhity bolmaǧan, sar dalasyna bambuk bıtıp körmegen qazaqtar mūny qaidan bılgen?! Hoş, qotanymyzǧa oralaiyq. Älgı jıgıt oquy men üiın tastap aralǧa köşıp keledı. Öz erkımen. Ekı jyldan soŋ jaǧalauda bambuk toǧaiyn ösırdı. Sosyn mūnda ...qyzyl qūmyrsqa tasidy. Bır aqsaqaldan "qyzyl qūmyrsqa topyraqty qūnarlandyryp, öŋın özgertedı" degendı estıptı. – Qūmyrsqa qolym men betımdı aiamai şaǧatyn. Soǧan qaramai, ony ileuımen qapqa salyp, özen ortasyndaǧy aralǧa qaiyqpen aparyp jürdım, – deidı ol. Alǧaş qūmyrsqa äkelıngen bambuk toǧaiy qalyŋ ormanǧa ainalyp, odan qoian, būǧy, maimyl, bengal jolbarysy, ündı müiıztūmsyǧy meken tapty. Qūstar da osyny saialady. Jylan, kesırtke köbeiıp, endı künge qaqtalmaidy. Aqyr aiaǧynda pılder kelıp tūraqtaidy. Bärınıŋ jaŋa jūmaqty qalai bılıp, Brahmaputradan qaitıp ötkenı bır Allaǧa, iä Djadavtyŋ öz Qūdaiyna mälım. Būl jasyl jelektı alqap būdan bylai "Molai ormany" dep atalady. Älgı jıgıttı auyldastary bala kezınde erkeletıp solai ataǧan. Pysyqtyǧyna, aitylǧan şaruany şauyp baryp, tez oryndap keletın qabıletıne qarai. Tüptep kelgende, türık men ündıge "malai" sözı ortaq siiaqty.
Bır özı tūtas orman ekken Djadav Paieng / Suret internettegı aşyq közderden alyndy

Qyryq jylda bar aǧaşynan airylǧan Boǧas özenınıŋ aŋǧary / Suret avtordyŋ arhivınen alyndy
informburo.kz