Qaınar Oljaı. Eki ǵasyrdaǵy eki gradýs

Maza ketirgen meje

Birneshe ret atymyzdyń basyn tiregen Parıj qalasy janymyzǵa jaqyn. Kezinde "Sena jaǵalaǵan qazaqtar" atty derekti fılm túsirgenimizden emes. Álemdik sán astanasyna aınalǵanymen de emes. Aqyn-jazýshylardyń ordasy bolǵany, ǵajap kórkemóner týyndylaryn saqtaǵany úshin de emes.

Sonda nesimen? Parıj kelisimi istelgeni úshin. Ataqty +2 gradýstyń adamzat úshin ajal shegi ekenin zańdastyrǵany úshin.

Ózi +2 gradýsta turǵan ne bar dersizder. Aıtalyq, naýryzdyń basynda "kún -1 gradýs bolyp turyp, erteń +2 gradýs bolady" dese, qýaný kerek emes pe. Áıtpese, shilde aıynda keshe 36 gradýsqa qyzǵan kún ertesinde 38 gradýsqa jetse, odan nesine qorqý kerek. Árkim osylaı oılaıdy.

Al, atalmysh +2 gradýs – jumyr Jerge qatysty úlken áńgimeniń tıegi. Mine, 20 jyl boldy Eýropa Odaǵynyń, álemdegi eń damyǵan "G7" elderiniń bas qosýyndaǵy basty áńgime – osy +2 gradýsty boldyrmaý, adamzatty sonyń shegine jetkizbeı toqtatý. Endi bul uǵymnyń mánin tarqatyp kórelik.

HIH ǵasyr basynda Jer sharyndaǵy mımyrt kúıge kúrt ózgeris keldi. Buryn arbany biletin jurt eshbir jegin janýary joq kóliktiń tútini burqyrap júrip bara jatqanyn kórdi. Ony qazaq "otarba" dep atady. Iá, peshine kúrektep kómir salynǵan soń, bul temir atan taýdaı-taýdaı júkti talmaı tartyp ketedi. Negizgi ǵylymı ataýy – bý mashınasy.

Bý mashınasy "birinshi óndiristik revolıýııa" atalatyn ózgeristi bastady. Júk pen jolaýshy jerde, odan sýda, bara-bara áýede mashınamen tasyldy. Jún tútip, jip ıiretin, sosyn mata toqıtyn stanoktardyń arqasynda Brıtan ımperııasy HIH ǵasyrdyń birinshi jartysynda-aq dáýletti de sáýletti memleketke aınaldy. Eńbek ónimdiligin eselep artty.

Ókinishtisi, osy kezden bastap adamzat aldynan qaýipti shek paıda boldy. Damý jedeldegen saıyn aldaǵy jarqabaqtan turmastaı bolyp qulaý qaýpi de jedeldeı tústi.

Bul "shek" – atalmysh +2 gradýs. Iá, Jer ústiniń ortasha temperatýrasy bý mashınasy paıda bolǵan kezden beri nebári osynshama jylynsa, adamzattyń shıpasynyń bitkeni.

Al ol nege jylıdy? Avtokólik, ushaq, teplovoz janarmaıdy, elektr-jylý ortalyqtary kómir men mazýtty jaqqanda, metallýrgııa ortalyqtary kokspen ken balqytqanda jáne basqa áreketterde bólinetin kómir qyshqyl gazy Jerdiń denesin jylytyp jatyr.

Jer beti sońǵy júzdegen myń jyldar barysynda bulaı jylymaǵan. Sol sebepti yrǵaqty tirshilik qalyptasqan. Al birinshi óndiristik revolıýııadan bastap bul ortasha temperatýranyń kóterilip kele jatqany ańǵaryldy. Qazir +1,5 gradýs deńgeıinde desedi.

Osy elsıı boıynsha +2 gradýsty alǵash aıtqan Nordhaýs degen ekonomıst álemdik óndiris qarqynyn esepteı otyryp, adamzat "qaýipti shekke" 2030 jyly jetedi dep tujyrǵan. Iá, Qazaqstanda da "2030" atty ólshem bolǵan, biraq biz ony oryndap tastasaq kerek.

Qazaqstanda demekshi, sońǵy jyldary bizde buryn bolmaǵan qubylystar baıqaldy. Atbasar qalasyn Esenberlın týǵan kezde, odan bergi seksen-toqsan jyl boıy nege sý baspaǵan? Baıaǵy aıaq astynan shelektep jaýatyn nóser neden paıda boldy? Alataýdyń, Qarataýdyń, Tarbaǵataıdyń bulaqtary men ózenderi ne úshin tartylyp qaldy? Bıik taýlardaǵy muzdaqtardyń jyldan-jylǵa kishireıip kele jatqany qalaı?

Bul tusta myna derekke moıyn buralyq. Orta Azııa taýlaryndaǵy muzdaqtardy zerttegen geografııa ǵylymdarynyń doktory Igor Severskıı Tuıyqsýdyń máńgi muzy 1957 jyl men 2017 jyl arasynda 24 metrge juqarǵanyn aıtady. Bul qarqynmen 2080 jyly Alataý, 2085 jyly Altaı muzdaqsyz qalmaq. Endeshe erteńgi kúni Ertisiń men Ileń tartylyp, Zaısan men Balqashyń shalshyqqa aınalady deı ber.

Al úreıli suraqtardy jalǵastyrsaq, buryn Úndistandy mekendegen maına atty sumyraı qus nege Qazaqstannyń ońtústigin jappaı jaýlap aldy? Qotan-Qaraǵaıdaǵy qaraǵaılar bókterde óspeıtin bolyp, bıikterde ǵana qala bastaǵanynyń syry qaıda?

Báriniń sebebi men syry – ǵalamdyq jylynýda! Jer ústi 1880 jylǵymen salystyrǵanda 1,5 gradýsqa jylyp ketkenin aıttyq. HH ǵasyrdaǵy ortasha ǵalamdyq temperatýra 14 gradýsqa jetti, keıingi jıyrma jylda bul kórsetkish ondyq bólshek túrinde ósip keledi. Naqty esepteý Jerde aqyrzamannyń bastalýyna bar bolǵany jarty gradýs qalǵanyn kórsetedi.

Mine, osyny boldyrmaý, shekke jetpeı toqtaý úshin 2015 jyly jeltoqsanda Parıjde Klımat jónindegi kelisim jasalyp, 195 memleket ony qoldady. 2016 jylǵy qarashada bul kelisim kúshine endi.

Qýanyshqa bastar qadam

Parlamentteri bul kelisimdi bekitken soń, túrli elder kómirqyshqyl gazyn azaıtý áreketine kiristi. "Alýan-alýan júırik bar, áline qaraı shabady" demekshi, árbir el múmkindigine qaraı qımyldap jatyr.

Iá, Jerdiń jylynýyna sebepker kómirqyshqyl gazynyń qaıdan bólinip otyrǵanyn jazdyq. Ony shekteý úshin ne isteý kerek? Birinshiden –osy gazdy kóp bólip otyrǵan óndiristi jabý, ekinshiden – kólikterdi janarmaısyz júretin tehnologııaǵa kóshirý jáne úshinshiden – boıyna kómirqyshqyl gazyn sińirip, ottegi bólip shyǵaratyn aǵash egý.

Ǵalymdar osy úsh máselede álemniń eń óndiristi elderi: Qytaı, Amerıka Qurama Shtattary, sosyn damyp jatqan Úndistan men baıaǵy Keńes Odaǵynan qalǵan zaýyttary tútindep turǵan Reseıdi aýyzǵa alady. Birneshe jyl buryn Qytaıda Beıjińnen soltústiktegi Shenıanǵa, odan Sıanǵa ushqanda aýany aıaýsyz lastap jatqan zaýyttardyń talaıyn tóbesinen kórgenbiz. El astanasynda taza aýanyń joqtyǵynan búkil turǵyndary tumsyqtaryn tumshalap alatyn.

Jalpy, aýany lastap jatqan parnık gazynyń 42 paıyzy AQSh pen Qytaıdyń úlesine tıedi. Qytaı óz moınyna alǵan mindetterdiń birazyna kóz juma qarasa, Donald Tramp prezıdent bolyp saılanǵan soń Qurama Shtattary Parıj kelisiminen múlde shyǵyp ketti. Óte ókinishti.

Qazaq "qurt esesi maltadan" demeı me? Osyndaı jaǵdaıda bir ózi bir qurylyqty alyp jatqan Avstralııa jaqsy úlgi kórsetti. Memleket bıyl 1 mıllıard túp aǵash otyrǵyzýdy bastady. Otyz jyl boıy toqtamastan ekpekshi. Aldaǵy on jyldyń ózinde sol aǵashy aýadaǵy kómirqyshqyl gazyn 18 mıllıon tonnaǵa azaıtady.

Avstralııanyń ań-qusy, ósimdik pen sýy bólek bolǵanmen jer bederi men aýa raıy qazaq dalasyna uqsas. Bul eldi jan-jaǵynan muhıt qorshaǵanmen, eń ortasy sol sýdan alys. Bul tusy bizge kelińkireıdi. Ekvatordyń ekinshi jaǵynda jatqandyqtan qazaq dalasynda qys bolǵanda, onda jaz. Sonyń ózinde jazǵy maýsymnyń aptaby eki jaqqa da tán. Qurylyqtyń ortasynda tabıǵı sý kózderi az kezdesedi. Betpaqdalaǵa uqsas aımaqtar bar.

Artyqshylyǵy – jaǵalaýǵa jaqyn búkil óńirinde orman qalyń. Ázirge el aýmaǵynyń 17 paıyzyn kómkerip tur. Endi sol ormanǵa jáne 1 mıllıard aǵash qosylmaq.

Eldiń úkimet basshysy Skott Morrıson "osynshama aǵash egý eldiń ekonomıkasyna zııan emes, qaıta paıda ákeledi" dep málimdedi. Bizde qıt etse, bıýdjetten aqsha bólinedi de, onyń esh qaıtarymy bolmaıdy. Al Avstralııanyń Premer-mınıstri aǵash egý salasynan ulttyq ekonomıkaǵa 16, 4 mıllıard dollar paıda kelerin aıtty.

Ol elde resmı belgilengen Aǵash egý kúni bar. Sonaý 1889 jyldan dástúrge eńgizilgen. Bizdegi qısynsyz merekelerdiń ornyna dalaǵa da, halyqqa da paıdasy bar Aǵash egý kúnin begilese dep armandadyq osyny estigende. Álgi úkimet basshysynan bastap mektep oqýshylaryna deıin jyl saıyn óz aǵashtaryn otyrǵyzady. Sosyn kútip-baptaıdy.

Jalpyulttyq Aǵash egý kúninen bólek ár shtattyń, aqyry mektepterdiń jeke osyndaı kúni bar. Biz mereıtoılardy aldymen aýdanda, sosyn oblysta, aqyr aıaǵynda respýblıka kóleminde toılap jatamyz ǵoı. Bıýdjetten yrǵyn qarjy shashyp. Avstralııada kerisinshe kórinedi.

Árıne, jan-janýary men ósimdikteri ózgeshe ekenin joǵaryda aıttyq. Egetin aǵashtary da bólek. Bizge tanysy – mektepte botanıkadan sabaq bergen Baltash muǵalim sýretin kórsetken baobab. Este qalǵan sebebi: Baltash aǵamyzdyń ózin syrtynan jýan túrine qarap "baobab" deıtinbiz. Ol kisi anda-munda estip qalsa, shamdanbaı "baobab myń jylǵa deıin ósedi" degende tań qalatynbyz.

Avstralııa aǵashtarynyń arasyna taǵy birin tanıdy ekenbiz. Evkalıpt. Baltash muǵalim ony da oqytqan. Eń uzyn aǵashtyń biri dep. Uzyndyǵyn qaıdam, munyń butaǵynan jasalǵan shypyrtqy monshada janyńdy kirgizip, tynysyńdy ashady. Evkalıpti ózimiz qıyp, qaraqshylyq jasaǵan joqpyz. Qazaq dalasynda óspeıdi. Dúkenderde satqan soń, shypyrtqysyn alatynymyz ras.

Avstralııada buryn biz estimegen taǵy bir aǵash bar kórinedi. Shaǵyp alady. Qazaqtyń qalaqaıy sııaqty. Shaqqan jeri qyzarady, qabynady, aqyrynda isedi. Birneshe aı boıy aýyryp júredi. Eger ýy teriden tereń ótip ketse, ajalyńnyń jetkeni. Talaı ret osy aǵashqa órmelep ketken mysyqtar ólip qalǵan. Túbine kóterip turǵan sıraǵy tıip ketken ıtter de omaqasa asqan. Bir ǵajaby – osy aǵashtyń jemisin qurylyqtyń qaltaly janýarlary azyq etedi. Aqyldy úkimet mıllıardtyń qataryna bul ýly aǵashty qospaıdy degen úmittemiz.

"Mıllıard aǵash bir el úshin kóp bolǵanmen, Jer sharynyń aýasyn jaqsartamyz desek, týra trıllıon aǵash egýimiz kerek", – depti Tomas Kroýter degen zertteýshi.

Bul kisi búkil dúnıejúzinde jappaı aǵash ósirý jónindegi bastamany ǵylymı negizdegen. Jerdi kómirqyshqyl gazyn tutyp qalatyn jasyl qalqan arqyly qutqarýdy úlgilegen. Shveıarııadaǵy Joǵary tehnıkalyq mekteptiń ǵalymy eken. Avstralııa úkimeti úlken jumysty bastamas buryn osy ǵylymı ordanyń zertteýine júgingen. Ol "The Independent" basylymyna bergen suhbatynda "klımattyń odan ári ózgerýin boldyrmaýda bizdiń qýatty qarýymyz orman ǵana" degen.

Molaı ekken mol aǵash

Jasyl jelektiń ósý-óspeýi árkimniń sanasyna qatysty. Bilekten buryn sanasy bar adam memlekettiń qarjysyna qaraılamaı, eshkim buıyrmasa da, ketpen men kúregin alyp aǵash egýge ketedi. Oǵan senbilikti kútpeıdi. Daıyn kóshet izdemeıdi.

Ondaı adam da bar. Ókinishtisi – bizde emes, sonaý Úndistanda. Aty-jóni Djadav Paıeng kórinedi. Ol Brahmapýtra ózeniniń muhıtqa quıar tusyndaǵy Madjýlı atalatyn araldy qyryq jyl ishinde ıt tumsyǵy batpaıtyn jynysqa aınaldyrdy.

Bul aral jıi-jıi sý tasqynyna ushyrap, jaǵalaýdaǵy topyraǵyn tasqyn shaıyp ketetin. Negizi jer júzinde ózen ortasyndaǵy araldar ishindegi úlkeniniń biri desedi. Aqyry úshten biri qalyp, aýmaǵy 352 sharshy shaqyrymǵa túsipti. Bul da az emes. Biraq, túgelge jýyq taqyr alqap. Iá, budan qyryq jyl burynǵy jaǵdaı osyndaı edi.

Sol kezde Madjýlıge kelgen 16 jasar Djadav Paıeng ystyqtan tasa qylar kóleńke tappaı, kún kózinen ólgen jylandy kóredi. Osy jaǵdaı oılandyrypty.

– Men orman departamentine bardym. "Myna aralǵa aǵash ekpeısizder me?" dep suradym. Ondaǵylar "Madjýlıge eshteńe óspeıdi" dedi keńsede kerilip otyryp. Bar úmitim úzilgendeı boldy, – dep eske alady Djadav qyryq jyl burynǵy jáıtti.

Keńsedegi sheneýnikter qaı elde de uqsas pa deısiń. Ásirese, Úndistan men Qazaqstanda. Onyń qyzyǵy alda. Tek álgi atqaminerdiń biri "óziń egip kór, bálkim bambýk ósetin shyǵar" dep aqyl aıtypty bul keri burylǵanda.

Úkimetten úmiti úzilgen bozbala sý shaıyp ketken taqyrǵa aǵash egýdi jalǵyz ózi bastaıdy. Qolyna ketpen alyp, alǵashqy 20 túp bambýkti otyrǵyzypty. Negizi bambýk qamys sanatynan. Qazaq aǵashta qamysty jýan dep sanaǵan. Oǵan Júsipbek qoja men Shókeı qyzdyń aıtysy dálel.

Iá, bul – qyz ben jigittiń naǵyz klassıkalyq aıtysy. Qyz sansyz suraq qoıyp, jigit oǵan talmaı dál jaýap beredi. Bádik emes, bilim saıysy. Zamannyń yrqymen suraqtyń kóbi din tóńireginen shyǵady, biraq Jerdiń jaratylýynan bastap kóptegen ǵylymı derekter óleńmen órilgen.

Shókeı qyzdyń:

Torǵaýyt tómen ketken el bolady,

Kórinse aıdyn shalqar kól bolady.

Kósilgen kómekeıiń aqyn bolsań,

Jandynyń eń úlkeni ne bolady? – degen suraǵyna Júsipbek qoja "Jandyda balyq úlken, qamys jýan" ekenin aıtyp jaýap bergen. Ras, kıtten úlken jandy joq, qabattasa ósken bambýkten tyǵyz jynys joq. Sonda kıtti kóretin teńizi men muhıty bolmaǵan, sar dalasyna bambýk bitip kórmegen qazaqtar muny qaıdan bilgen?!

Hosh, qotanymyzǵa oralaıyq. Álgi jigit oqýy men úıin tastap aralǵa kóship keledi. Óz erkimen. Eki jyldan soń jaǵalaýda bambýk toǵaıyn ósirdi. Sosyn munda ...qyzyl qumyrsqa tasıdy. Bir aqsaqaldan "qyzyl qumyrsqa topyraqty qunarlandyryp, óńin ózgertedi" degendi estipti.

– Qumyrsqa qolym men betimdi aıamaı shaǵatyn. Soǵan qaramaı, ony ıleýimen qapqa salyp, ózen ortasyndaǵy aralǵa qaıyqpen aparyp júrdim, – deıdi ol.

Alǵash qumyrsqa ákelingen bambýk toǵaıy qalyń ormanǵa aınalyp, odan qoıan, buǵy, maımyl, bengal jolbarysy, úndi múıiztumsyǵy meken tapty. Qustar da osyny saıalady. Jylan, kesirtke kóbeıip, endi kúnge qaqtalmaıdy. Aqyr aıaǵynda pilder kelip turaqtaıdy. Báriniń jańa jumaqty qalaı bilip, Brahmapýtradan qaıtip ótkeni bir Allaǵa, ıá Djadavtyń óz Qudaıyna málim.

Bul jasyl jelekti alqap budan bylaı "Molaı ormany" dep atalady. Álgi jigitti aýyldastary bala kezinde erkeletip solaı ataǵan. Pysyqtyǵyna, aıtylǵan sharýany shaýyp baryp, tez oryndap keletin qabiletine qaraı. Túptep kelgende, túrik men úndige "malaı" sózi ortaq sııaqty.

Álgi pilder kóship kelgende ǵana sońynan izdegen jergilikti bılik burynǵy taqyr aralda qalyń orman ósip turǵanyn kórip tań qalǵan. Áńgime el parlamentine deıin jetip, araldy qoryqqa aınaldyrý týraly másele kóterilgen. Osylaı jalǵyz adamnyń qyryq jyldyq eńbegi elendi.

Sodan bul oqıǵa álemge taraldy. BUU-ǵa deıin jetti. Kózi ashyq Eýropa jurty ony Býffemen salystyrdy. Býffe – bar bolǵany 1953 jyly franýz Jan Jıono jazǵan "Aǵash eken adam" degen hıkaıadaǵy keıipker. Jazýshy ol jınaǵyn tegin taratqan. Adamdardy aǵash otyrǵyzýǵa eliktirý úshin. Biraq, ony oqyǵandar arasynan tutas orman ekken eshkim joq, al bala Molaı sol kitapty oqymaı-aq qyryq jylda 560 gektarǵa qalyń jynys jaıqaltyp shyqty.

Ózi áıeli, úsh balasymen áli kúnge lashyqta turady. Saýyn sıyry men osy araldyń shúıgin shóbine sý keship kelgen jabaıy býıvoldyń sútin qurylyqtaǵy aýyldastaryna satyp kún kóredi. Alla jazsa, ıá, keshirińizder Djadav Paıengti ózi tabynatyn Qudaıy qoldasa, kelesi aralǵa toǵaı ósirmek. Qolyna qýat bersin deıik te, óz aýylymyzdaǵy bir kórinisti jaza ketelik.

Ózimiz týǵan aýyl irgesindegi Boǵas degen ózenniń jaǵasy qyryq jyl buryn qalyń toǵaı edi. Bala kezimizde sonda sıyr baqtyq. Kún ysyǵanda qalyń toǵaı sıyrǵa da, bizge de kóleńke edi. Batyrlar jyry men basqa kitaptardy rahattana oqyp jatar edik. Byltyr baryp kórdik, sol ózen jaǵasy tap-taqyr. Kózge iliner bir tal qalmaǵan. Masqara. Kómir qymbat, gaz kelmegen, qalyń qı oıatyndaı qora-qora mal qalmaǵan. Sosyn aýyl irgedegi ózenniń boıyndaǵy aǵashty bir talyn qaldyrmaı otqa jaqqan. Endi aýdan aǵash shapqyzbaıdy, aıyp salady deıdi. Túsinbedik, joq aǵashty qaıtip qorǵap otyr.

Mine, álgi jarnamada aıtylatyndaı, aıyrmashylyǵyn salystyryńyz! Adamzat tútindi azaıtaıyq, ormandy qorǵaıyq dep qamdanǵan myna zamanda bizdiń aǵaıyn baltasyn qaırap, sońǵy taldy qyrqyp tastaǵan.

Iá, parlamentimiz 2016 jyly 20 shildege Parıj kelisimin bekitip, Qazaqstan bul oraıda ózine zańdy mindetteme aldy. Biraq, Ekologııa mınıstrligi joq, tabıǵat taný pánin qysqartyp, bala túgil alpystaǵy bizge túsiniksiz "Ózin-ózi taný" degendi oqytyp kelgen elde aǵashty syndyra salý men túbine plastıkke toly qoqysty tógip ketý túkke turmaıdy-aý.

Biz toǵaıǵa jarymaǵan elmiz. Memlekettiń orman qory sanalatyn jeri 30 mıllıon gektarǵa jetpeıdi. Onyń 12 mıllıon gektaryna aǵash ósip tur dep esepteledi. Qanshasy qıylyp ketkenin balta men arasy bar qýlar ǵana biler. Basqa 18 mıllıon gektaryna endi orman ósirý kózdelgen. Qashan? Kim? Tuqymǵa bólingen tıynnyń ózin tuqymymen qurtatyn sheneýikter dáýirinde Parıj kelisimi Qazaqstanda kóz aldaý úshin qol qoıyla salǵan qaǵaz qalpynda qalar ma?!

Endeshe bizdiń elimiz álemdik +2 gradýs shegin shegindirýge eleýli úles qosady deı almaımyz.

informburo.kz