AQŞ 1945 jyly Japoniiaǧa atom bombasyn tastamai tūryp, japon äskeri küşterı Qiyr şyǧys pen Oŋtüstık şyǧys Aziia aimaqtarynda belsendı äskeri operasiialar jürgızgen edı. 1942 jyly japon äskerı Singapur men qosa Oŋtüstık şyǧys Aziia elderın basyp alady. Däl sol ailaqtardaǧy Gollandiia, Ūlybritaniia, Qytai jäne basqa da basqynşy elderdegı plenge tüsken adamdardy qyryp tastaidy. Sebebı, būl ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qainap jatqan uaqyty bolatyn. Sodan esın jinai almaǧan Singapur elı Japoniianyŋ bodanyna ötıp ketedı. 1945 jyly AQŞ-tyŋ arnaiy äskeri qimyly ekınşı düniejüzılık soǧys aiaqtalysymen Japoniianyŋ Hirosima men Nagasaki qalalaryna atom bombasyn tastap külın kökke ūşyrady. Qoş, būl tarihta bolǧan jaǧdai.
Bızdıŋ basty taqyrybymyz osynşama tısqaqqan äskeri derjavalardyŋ arasynan Singapurdy suyryp alyp, örkeniettıŋ köşıne alyp şyqqan jap-jas, täjıribesı tym az Li Kuan Iý jaiynda bolmaq edı. Qylşyldaǧan jıgıt şaǧyndaǧy Li taǧdyry qiian keskı elınıŋ, ūltynyŋ alyptardyŋ qyspaǧynda qalyp, etreŋgı künı men bolaşaǧyna qatty alaŋdady. Japoniia men Qytaidyŋ tepkısın qatar körgen būl jas saiasatkerdıŋ osy ekı elge degen jekkörınışı adam aityp jetkıze almaityn emosiiamen ölşengen edı. Qytailyqtar men japondar dese, singapurlyqtardyŋ keudesın aşy kek kernep, tarihi qiianat ketpei tūratyn boldy. Alaida Li Kuan Iý öz elın qalaida örkenietke, ǧylym men zamannyŋ jetıstıkterıne jetkızu jolynda şaitanmen de dos boluǧa belın bekem budy. 1960 jyly Li Kuan Iý bilıkke kelgennen soŋ az uaqyttyŋ ışınde eŋ alǧaşqy diplomatiialyq saparyn Japoniianyŋ özınen bastaidy. Alǧaş ret Japoniianyŋ saiasi tūlǧalarymen kezdesken kezınde onyŋ ışkı düniesınde eskı kek pen ūmytylmas tarihi künder arpalysyp jatty. San jyldar halqynyŋ körgen qorlyǧy men otarşylardyŋ ozbyrlyǧy sanalaryna tarihi taŋba salǧan naq Japoniia elınıŋ resmi saiasi tūlǧalarymen kezdesıp otyrǧanda, adam taŋ qalarlyqtai jaǧdai oryn alady. Li Kuan Iý-dıŋ özı kütpegen jaǧdaiǧa tap bolady. Ony arnaiy qarsy alyp, diplomatiialyq pıkır jasap otyrǧan Japoniianyŋ premer-ministrı Haiato İkedo: «Bız tarihi auyr künderdı bastan ötkergen elmız. Bıraq bız sol künderden jaǧdaiǧa kek saqtamai, onyŋ barlyǧyn ötkennıŋ enşısıne qaldyryp, aldaǧy ūly maqsattardy ǧana közdep, saiasi ärı ekonomikalyq ärıptes bolu üşın resmi kezdesıp otyrmyz. Bız keşegı tarihta Sızderdıŋ Suk Chyn aimaqtaryŋyzda qaza tapqan, ärı süiekterı sonda qalyp qoiǧan japon äskerlerın ūmytpai, sonda belgı qaldyrǧanbyz. Sol tarihi belgı sız ben bızdıŋ dostyǧymyzdyŋ simvoly bolsyn!» dep, öte sypaiy mınez körsetedı. Būl kezdesu ekı eldıŋ arasyndaǧy dostyqtyŋ jandanuyna basty sebep bolady. Li Kuan Iý sol saparynda Japoniiany tereŋ zerttep, būl elden alatyn dünienıŋ öte köp ekenıne köz jetkızedı. Ejelgı kektengen kektıŋ orynsyz ekendıgın ūǧyp, japon elıne degen közqarasy müldem kerı özgeredı. Eldıŋ ūly industrialdı derjava, elektornika men tehnologiianyŋ otany, ǧylym men mädeniettıŋ oşaǧy ekendıgın anyq aŋǧarady. Tokionyŋ qaq ortasynda jürıp, adamdarynyŋ öte eŋbekqor, ısker, öz jūmystaryn aiaqtap, tıptı basşylarynyŋ tynbai jūmys jasap, eşbır jasaǧan jūmystaryn mındetsınbei öz uaqytynda üilerıne qaityp ketetını Li Kuan Iý dı taŋ qaldyrady. Osy sapardan keiın Singapur Japoniianyŋ eŋ jaqyn ekonomikalyq ärı strategiialyq ärıptesıne ainalady. Köregen jas saiasatker Japoniiadan Singapurge ǧylym men tehnologiianyŋ, elektornikanyŋ, mūnaihimiia salasy boiynşa investisiiany toqtausyz tartady. Öz qaramaǧyna öte bılıktı kadrlardy, bılımdı azamattardy şoǧyrandyryp, eldıŋ ǧylymi, mädeni, tehnokratiialyq äleuetınıŋ jaŋaruyna baryn salyp, jemqorlyqty tübımen joiady. Singapurdyŋ däl qazırgı örkeniettı kelbetıne Li Kuan Iý men bırge Japoniianyŋ da ülesı ūşan teŋız. Singapurdy däl qazırgı tehnokratiialyq el etıp, Aziianyŋ barysyna ainaldyrǧan täjıribesı tym az Li Kuan Iý bolatyn.
Mūny erıkkennen aityp otyr demessız. Bızdıŋ Alty Alaştyŋ balasy eldegı bolatyn aldaǧy uaqyttaǧy prezident sailauyna daiyndalyp otyr. Būdan habarsyz otyrǧan sanaly adam joq şyǧar. Sailauǧa är partiia men qoǧamdyq ūiymdar özderınıŋ ükılegen kandidattaryn daiyndap jatyr. Bıraq bır asa auyr «no» - bızde sailauǧa tüsıp otyrǧan kandidattar jaiynda eldıŋ pıkırın aitpasam da özıŋız jaqsy bılesız. Sondaǧy eŋ köp aitylatyn eldıŋ pıkırı: «Ol ne bıtırıptı? El üşın ne tyndyrypty? Ony el tanymaidy, men qalai dauysymdy oǧan beremın? Onyŋ keşegı aitqan sözın bılmeisıŋ be?» degen siiaqty jelden jüirık sözder jüiıtkıp jatyr. Men sızderge senımdı türde aita alamyn. Alaşty da Singapurdei güldendırıp şyǧartyn azamat eldıŋ ışınde bar. Mäsele Toqaevty, Qosanovty, nemese basqa bıreudı sailap, ol ne ısteidı eken dep betıne qarap otyruda emes. Olardy sailaudan ötkızıp alǧanmen qazaqtyŋ mäselesı şeşıle salmaidy. Qaita şaş etekten şaruasy kütıp tūr. Mäsele el bolyp jūmyla jüktı kötere bılude. Sanany örkeniettıŋ jolyna tüsırude. Bız eger Li Kuan Iý dai azamatty sailap alyp, al ne ısteidı dep betıne qarap otyrsaq, ol bır özı eşteŋe de ıstei almaidy. Bızdıŋ özımızdıŋ ortamyzdaǧy örkeniettı sanaly köşbasşyǧa qoldau bermesek, ony özımız saiasi qūqymyzdy paidalanyp, örkeniettı jolmen sailap almasaq, bızge qaidaǧy «Aziianyŋ barysy»? Örkeniettı, ǧylymi, tehnologiialyq el bolu bızden bırlıktı, bılımdı, mınezdı ǧana talap etedı. Taǧy aitaiyn, kımdı sailasaŋyz da ony sailaŋyz, örkeniettı jolmen sol azamatqa qoldau jasap, örkeniettı ūsynys jasap, bırge küş salmasaŋyz, bız alǧa jyljymaimyz. 30 jyl boiy bızdı bilep töstegen orystıldıler bızdıŋ qazırgı mınezımızdı öte jaqsy bıledı. Olar bızdıŋ sanamyzdy, psihologiiamyzdy bilep alyp, özderınıŋ degenın jasatyp keldı. Myqty, täjıribesı bar adamnyŋ bärı joǧaryda, tömende nemese täjıribesı joqtar eşteŋe de özgerte almaidy degen stereotiptı halyqtyŋ sanasyna äbden sıŋırıp tastaǧan. Erteŋ sailaualdy ügıt nasihat bastalsa, tanymal adamǧa ǧana dauys beru ülken qatelık. Onyŋ qazaq elınıŋ aldynda öz josparyn ūsynyp, ekonomikaǧa, ūlttyq qūndylyqtarǧa, jastardyŋ bolaşaǧyna, bastysy- ǧylym men bılımge, zaman köşıne baǧyt baǧdar beruıne asa köŋıl böletınıne, özge örkeniettı eldermen terezesı teŋ qarym-qatynas jasauyna zer salyp baryp dauys beruge şaqyramyn. Bız özımızdıŋ saiasi mädenietımız ben saiasi pozisiiamyzdy naqtylap almai, özımızdıŋ köşbasşymyzdy eşqaşan da sailai almaimyz. Bız taŋdaǧan adam täjıribesı bar bolsyn nemese müldem joq bolsyn, ony jūmyla otyryp, tızgın ūstatsaq, qoldau jasasaq, örkeniettı jolǧa nietımızdı tüzesek, bız de örkeniettı el bolamyz. Sebebı, Singapurdy «Aziianyŋ barysyna» ainaldarǧan täjıribesı joq Li Kuan Iý bolatyn.
Mūny erıkkennen aityp otyr demessız. Bızdıŋ Alty Alaştyŋ balasy eldegı bolatyn aldaǧy uaqyttaǧy prezident sailauyna daiyndalyp otyr. Būdan habarsyz otyrǧan sanaly adam joq şyǧar. Sailauǧa är partiia men qoǧamdyq ūiymdar özderınıŋ ükılegen kandidattaryn daiyndap jatyr. Bıraq bır asa auyr «no» - bızde sailauǧa tüsıp otyrǧan kandidattar jaiynda eldıŋ pıkırın aitpasam da özıŋız jaqsy bılesız. Sondaǧy eŋ köp aitylatyn eldıŋ pıkırı: «Ol ne bıtırıptı? El üşın ne tyndyrypty? Ony el tanymaidy, men qalai dauysymdy oǧan beremın? Onyŋ keşegı aitqan sözın bılmeisıŋ be?» degen siiaqty jelden jüirık sözder jüiıtkıp jatyr. Men sızderge senımdı türde aita alamyn. Alaşty da Singapurdei güldendırıp şyǧartyn azamat eldıŋ ışınde bar. Mäsele Toqaevty, Qosanovty, nemese basqa bıreudı sailap, ol ne ısteidı eken dep betıne qarap otyruda emes. Olardy sailaudan ötkızıp alǧanmen qazaqtyŋ mäselesı şeşıle salmaidy. Qaita şaş etekten şaruasy kütıp tūr. Mäsele el bolyp jūmyla jüktı kötere bılude. Sanany örkeniettıŋ jolyna tüsırude. Bız eger Li Kuan Iý dai azamatty sailap alyp, al ne ısteidı dep betıne qarap otyrsaq, ol bır özı eşteŋe de ıstei almaidy. Bızdıŋ özımızdıŋ ortamyzdaǧy örkeniettı sanaly köşbasşyǧa qoldau bermesek, ony özımız saiasi qūqymyzdy paidalanyp, örkeniettı jolmen sailap almasaq, bızge qaidaǧy «Aziianyŋ barysy»? Örkeniettı, ǧylymi, tehnologiialyq el bolu bızden bırlıktı, bılımdı, mınezdı ǧana talap etedı. Taǧy aitaiyn, kımdı sailasaŋyz da ony sailaŋyz, örkeniettı jolmen sol azamatqa qoldau jasap, örkeniettı ūsynys jasap, bırge küş salmasaŋyz, bız alǧa jyljymaimyz. 30 jyl boiy bızdı bilep töstegen orystıldıler bızdıŋ qazırgı mınezımızdı öte jaqsy bıledı. Olar bızdıŋ sanamyzdy, psihologiiamyzdy bilep alyp, özderınıŋ degenın jasatyp keldı. Myqty, täjıribesı bar adamnyŋ bärı joǧaryda, tömende nemese täjıribesı joqtar eşteŋe de özgerte almaidy degen stereotiptı halyqtyŋ sanasyna äbden sıŋırıp tastaǧan. Erteŋ sailaualdy ügıt nasihat bastalsa, tanymal adamǧa ǧana dauys beru ülken qatelık. Onyŋ qazaq elınıŋ aldynda öz josparyn ūsynyp, ekonomikaǧa, ūlttyq qūndylyqtarǧa, jastardyŋ bolaşaǧyna, bastysy- ǧylym men bılımge, zaman köşıne baǧyt baǧdar beruıne asa köŋıl böletınıne, özge örkeniettı eldermen terezesı teŋ qarym-qatynas jasauyna zer salyp baryp dauys beruge şaqyramyn. Bız özımızdıŋ saiasi mädenietımız ben saiasi pozisiiamyzdy naqtylap almai, özımızdıŋ köşbasşymyzdy eşqaşan da sailai almaimyz. Bız taŋdaǧan adam täjıribesı bar bolsyn nemese müldem joq bolsyn, ony jūmyla otyryp, tızgın ūstatsaq, qoldau jasasaq, örkeniettı jolǧa nietımızdı tüzesek, bız de örkeniettı el bolamyz. Sebebı, Singapurdy «Aziianyŋ barysyna» ainaldarǧan täjıribesı joq Li Kuan Iý bolatyn.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
