AQSh 1945 jyly Japonııaǵa atom bombasyn tastamaı turyp, japon áskerı kúshteri Qıyr shyǵys pen Ońtústik shyǵys Azııa aımaqtarynda belsendi áskerı operaııalar júrgizgen edi. 1942 jyly japon áskeri Sıngapýr men qosa Ońtústik shyǵys Azııa elderin basyp alady. Dál sol aılaqtardaǵy Gollandııa, Ulybrıtanııa, Qytaı jáne basqa da basqynshy elderdegi plenge túsken adamdardy qyryp tastaıdy. Sebebi, bul ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qaınap jatqan ýaqyty bolatyn. Sodan esin jınaı almaǵan Sıngapýr eli Japonııanyń bodanyna ótip ketedi. 1945 jyly AQSh-tyń arnaıy áskerı qımyly ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalysymen Japonııanyń Hırosıma men Nagasakı qalalaryna atom bombasyn tastap kúlin kókke ushyrady. Qosh, bul tarıhta bolǵan jaǵdaı.
Bizdiń basty taqyrybymyz osynshama tisqaqqan áskerı derjavalardyń arasynan Sıngapýrdy sýyryp alyp, órkenıettiń kóshine alyp shyqqan jap-jas, tájirıbesi tym az Lı Kýan Iý jaıynda bolmaq edi. Qylshyldaǵan jigit shaǵyndaǵy Lı taǵdyry qııan keski eliniń, ultynyń alyptardyń qyspaǵynda qalyp, etreńgi kúni men bolashaǵyna qatty alańdady. Japonııa men Qytaıdyń tepkisin qatar kórgen bul jas saıasatkerdiń osy eki elge degen jekkórinishi adam aıtyp jetkize almaıtyn emoııamen ólshengen edi. Qytaılyqtar men japondar dese, sıngapýrlyqtardyń keýdesin ay kek kernep, tarıhı qııanat ketpeı turatyn boldy. Alaıda Lı Kýan Iý óz elin qalaıda órkenıetke, ǵylym men zamannyń jetistikterine jetkizý jolynda shaıtanmen de dos bolýǵa belin bekem býdy. 1960 jyly Lı Kýan Iý bılikke kelgennen soń az ýaqyttyń ishinde eń alǵashqy dıplomatııalyq saparyn Japonııanyń ózinen bastaıdy. Alǵash ret Japonııanyń saıası tulǵalarymen kezdesken kezinde onyń ishki dúnıesinde eski kek pen umytylmas tarıhı kúnder arpalysyp jatty. San jyldar halqynyń kórgen qorlyǵy men otarshylardyń ozbyrlyǵy sanalaryna tarıhı tańba salǵan naq Japonııa eliniń resmı saıası tulǵalarymen kezdesip otyrǵanda, adam tań qalarlyqtaı jaǵdaı oryn alady. Lı Kýan Iý-diń ózi kútpegen jaǵdaıǵa tap bolady. Ony arnaıy qarsy alyp, dıplomatııalyq pikir jasap otyrǵan Japonııanyń premer-mınıstri Haıato Ikedo: «Biz tarıhı aýyr kúnderdi bastan ótkergen elmiz. Biraq biz sol kúnderden jaǵdaıǵa kek saqtamaı, onyń barlyǵyn ótkenniń enshisine qaldyryp, aldaǵy uly maqsattardy ǵana kózdep, saıası ári ekonomıkalyq áriptes bolý úshin resmı kezdesip otyrmyz. Biz keshegi tarıhta Sizderdiń Sýk Chyn aımaqtaryńyzda qaza tapqan, ári súıekteri sonda qalyp qoıǵan japon áskerlerin umytpaı, sonda belgi qaldyrǵanbyz. Sol tarıhı belgi siz ben bizdiń dostyǵymyzdyń sımvoly bolsyn!» dep, óte sypaıy minez kórsetedi. Bul kezdesý eki eldiń arasyndaǵy dostyqtyń jandanýyna basty sebep bolady. Lı Kýan Iý sol saparynda Japonııany tereń zerttep, bul elden alatyn dúnıeniń óte kóp ekenine kóz jetkizedi. Ejelgi kektengen kektiń orynsyz ekendigin uǵyp, japon eline degen kózqarasy múldem keri ózgeredi. Eldiń uly ındýstrıaldi derjava, elektornıka men tehnologııanyń otany, ǵylym men mádenıettiń oshaǵy ekendigin anyq ańǵarady. Tokıonyń qaq ortasynda júrip, adamdarynyń óte eńbekqor, isker, óz jumystaryn aıaqtap, tipti basshylarynyń tynbaı jumys jasap, eshbir jasaǵan jumystaryn mindetsinbeı óz ýaqytynda úılerine qaıtyp ketetini Lı Kýan Iý di tań qaldyrady. Osy sapardan keıin Sıngapýr Japonııanyń eń jaqyn ekonomıkalyq ári strategııalyq áriptesine aınalady. Kóregen jas saıasatker Japonııadan Sıngapýrge ǵylym men tehnologııanyń, elektornıkanyń, munaıhımııa salasy boıynsha ınvestıııany toqtaýsyz tartady. Óz qaramaǵyna óte bilikti kadrlardy, bilimdi azamattardy shoǵyrandyryp, eldiń ǵylymı, mádenı, tehnokratııalyq áleýetiniń jańarýyna baryn salyp, jemqorlyqty túbimen joıady. Sıngapýrdyń dál qazirgi órkenıetti kelbetine Lı Kýan Iý men birge Japonııanyń da úlesi ushan teńiz. Sıngapýrdy dál qazirgi tehnokratııalyq el etip, Azııanyń barysyna aınaldyrǵan tájirıbesi tym az Lı Kýan Iý bolatyn.
Muny erikkennen aıtyp otyr demessiz. Bizdiń Alty Alashtyń balasy eldegi bolatyn aldaǵy ýaqyttaǵy prezıdent saılaýyna daıyndalyp otyr. Budan habarsyz otyrǵan sanaly adam joq shyǵar. Saılaýǵa ár partııa men qoǵamdyq uıymdar ózderiniń úkilegen kandıdattaryn daıyndap jatyr. Biraq bir asa aýyr «no» - bizde saılaýǵa túsip otyrǵan kandıdattar jaıynda eldiń pikirin aıtpasam da ózińiz jaqsy bilesiz. Sondaǵy eń kóp aıtylatyn eldiń pikiri: «Ol ne bitiripti? El úshin ne tyndyrypty? Ony el tanymaıdy, men qalaı daýysymdy oǵan beremin? Onyń keshegi aıtqan sózin bilmeısiń be?» degen sııaqty jelden júırik sózder júıitkip jatyr. Men sizderge senimdi túrde aıta alamyn. Alashty da Sıngapýrdeı gúldendirip shyǵartyn azamat eldiń ishinde bar. Másele Toqaevty, Qosanovty, nemese basqa bireýdi saılap, ol ne isteıdi eken dep betine qarap otyrýda emes. Olardy saılaýdan ótkizip alǵanmen qazaqtyń máselesi sheshile salmaıdy. Qaıta shash etekten sharýasy kútip tur. Másele el bolyp jumyla júkti kótere bilýde. Sanany órkenıettiń jolyna túsirýde. Biz eger Lı Kýan Iý daı azamatty saılap alyp, al ne isteıdi dep betine qarap otyrsaq, ol bir ózi eshteńe de isteı almaıdy. Bizdiń ózimizdiń ortamyzdaǵy órkenıetti sanaly kóshbasshyǵa qoldaý bermesek, ony ózimiz saıası quqymyzdy paıdalanyp, órkenıetti jolmen saılap almasaq, bizge qaıdaǵy «Azııanyń barysy»? Órkenıetti, ǵylymı, tehnologııalyq el bolý bizden birlikti, bilimdi, minezdi ǵana talap etedi. Taǵy aıtaıyn, kimdi saılasańyz da ony saılańyz, órkenıetti jolmen sol azamatqa qoldaý jasap, órkenıetti usynys jasap, birge kúsh salmasańyz, biz alǵa jyljymaımyz. 30 jyl boıy bizdi bılep tóstegen orystildiler bizdiń qazirgi minezimizdi óte jaqsy biledi. Olar bizdiń sanamyzdy, psıhologııamyzdy bılep alyp, ózderiniń degenin jasatyp keldi. Myqty, tájirıbesi bar adamnyń bári joǵaryda, tómende nemese tájirıbesi joqtar eshteńe de ózgerte almaıdy degen stereotıpti halyqtyń sanasyna ábden sińirip tastaǵan. Erteń saılaýaldy úgit nasıhat bastalsa, tanymal adamǵa ǵana daýys berý úlken qatelik. Onyń qazaq eliniń aldynda óz josparyn usynyp, ekonomıkaǵa, ulttyq qundylyqtarǵa, jastardyń bolashaǵyna, bastysy- ǵylym men bilimge, zaman kóshine baǵyt baǵdar berýine asa kóńil bóletinine, ózge órkenıetti eldermen terezesi teń qarym-qatynas jasaýyna zer salyp baryp daýys berýge shaqyramyn. Biz ózimizdiń saıası mádenıetimiz ben saıası pozıııamyzdy naqtylap almaı, ózimizdiń kóshbasshymyzdy eshqashan da saılaı almaımyz. Biz tańdaǵan adam tájirıbesi bar bolsyn nemese múldem joq bolsyn, ony jumyla otyryp, tizgin ustatsaq, qoldaý jasasaq, órkenıetti jolǵa nıetimizdi túzesek, biz de órkenıetti el bolamyz. Sebebi, Sıngapýrdy «Azııanyń barysyna» aınaldarǵan tájirıbesi joq Lı Kýan Iý bolatyn.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ulttyq portaly
