Işkı ıster ministrlıgı "Öte qūpiia" degen belgısı bar, asa qūndy qūjattardy körsettı

Būl qūjattar asa qūndy

Işkı ıster ministrlıgı (IIM) Arnaiy memlekettık mūraǧatynyŋ bas mamany Däriia Äliqyzy 31 mamyrǧa deiın sozylatyn körmenıŋ oquşylarǧa, studentter men tarihty zertteuşı ziialy qauymǧa arnalǧanyn aitty. – Būl – körmege qoiylǧany qordaǧy qūjattardyŋ azǧana bır bölegı. Memlekettık ūlttyq aktiv qoryna engen. Tūraqty saqtalyp otyrǧan asa qūndy materialdar bolyp esepteledı. Būl materialdardy körmege qoiar aldynda şartty türde 5 topqa bölgen, – dedı Däriia Äliqyzy. 1. Alaş partiiasynyŋ müşelerıne qatysty qozǧalǧan qylmystyq ıster

Respublika boiynşa ışkı ıster organdarynyŋ (IIO) arnaiy memlekettık mūraǧattarynda 138 qylmystyq ıs saqtalǧan. Olardyŋ basym bölıgı Almaty qalasy, Şyǧys Qazaqstan oblysy jäne Qaraǧandy oblysy polisiia departamentterınde.

– Bügıngı körmege bız Almaty qalasynan Säken Seifullinnıŋ, Ahmet Baitūrsynovtyŋ, Oraz Jandosovtyŋ, Beiımbet Mailinnıŋ mūraǧattaǧy qylmystyq ısterın aldyrttyq, – deidı Däriia Äliqyzy. 2. Saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar, onyŋ ışınde aqtalǧan azamattardyq qylmystyq ısterı

• Jalpy ışkı ıster organdarynyŋ (IIO) mūraǧattarynda – 122 836;
• Işkı ıster ministrlıgı mūraǧatynda – 6216 qylmystyq ıs saqtauda tūr.

Aita ketu qajet, osy mūraǧattyq qordyŋ negızınde IIM vedomstvolyq portalynda "Memorial" derekter bazasy qūrylǧan.

3. Saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandarǧa, onyŋ ışınde aqtalmaǧan azamattarǧa qatysty qozǧalǧan qylmystyq ıster

• Respublika boiynşa būl qordaǧy qylmystyq ısterdıŋ jalpy sany – 13 187;
• IIM mūraǧatynda – 666.

Būlar – sol kezde soǧysta Otanyn satqandar, diversiia ūiymdastyrǧan, bandylyq top qūryp keŋes äskerlerıne şabuyl jasady dep tanylǧandar men jalpy qylmystyq baptar boiynşa, onyŋ ışınde adam öltırun, zorlyq-zombylyq körsetu boiynşa sottalǧandar.

4. Ūly Otan soǧysyna qatysyp, tūtqynǧa tüsken, soǧys aiaqtalǧan soŋ filtrasiialyq lagerlerde bolyp elge qaita oralǧandar Jäne soǧys kezınde Germaniiaǧa jer audarylǧan, qara jūmysqa aidalǧan azamattardyŋ da ısterı bar.

Jalpy Respublika boiynşa IIO mūraǧatynda 45 826filtrasiialyq ıs bar, onyŋ ışınde IIM mūraǧatynda 2554ıs saqtaluda. Däriia hanymnyŋ aituynşa:

• Ūly Otan soǧysynda jalpy tūtqynǧa tüskenderdıŋ jalpy sany – 4 mln-nan astam;
• KSRO-ǧa qaitarylǧany – 1 mln 836 myŋ;
• Oŋaltudan ötıp, qaita soǧysqa şaqyrylǧany – 1 mln;
• Jūmysqa tartylǧany – 600 myŋ;
• Aqtalmai türmeler men lagerlerde qamalǧandar – 340 myŋ adam.

Būl qor negızınde IIM vedomstvolyq portalynda "ŪOS äskeri tūtqyndary" derekter qory aşylyp, mälımetter jüielendırıldı. 5. Saiasi quǧyn sürgınge ūşyraǧan ärtürlı ūlt ökılderınıŋ mūraǧattaǧy qylmystyq ısterıIşkı ıster organdary mūraǧattary 2016 jyldan berı kölemı auqymdy bırneşe halyqararlyq sūrau salulardy oryndaǧanyn aityp ötu qajet. – Mysaly, 2016 jyly Qyrym Respublikasy prokuraturasynyŋ sūrauyna säikes IIO arhivterınde ızdeu jūmystary nätijesınde 34 qyrym tatarynyŋ mūraǧattyq qylmystyq ısı anyqtaldy. 2017-2018 jyldary Şeşen–inguş avtonomdyq respublikasynyŋ "Opora İnguşetii" qoǧamdyq qozǧalysynyŋ sūrau hatyna säikes ızdeu jūmystary jürgızılıp, respublika boiynşa IIO-da 799 şeşen jäne inguş ūltynan 799 azamatyna qatysty qozǧalǧan qylmystyq ıster anyqtaldy. 2018 jyly osyndai sūrau hat "Holokost qūrbandaryn eske alu" Ūlttyq mūrajaiynan kelıp tüsken. Izdeu jūmystary nätijesınde IIO-da evrei ūlty azamattaryna qatysty qozǧalǧan 1389 mūraǧattyq qylmystyq ıs anyqtaldy, – deidı Däriia Äliqyzy.

Mūraǧattyq qūjattyŋ syrtyn ǧana kördık. Nege?

Körme qyzmetkerlerı mūraǧattyq qylmystyq ısterdıŋ tek syrtqy jaǧyn körsetıp qoiǧan. Işkı betterın aşyp körsetpegen. Osyǧan qatysty qoiǧan saualymyzǧa Däriia hanym: – Jalpy zaŋ boiynşa saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandarǧa qatysty materialdarmen tanysuǧa şekteu joq. Zaŋda ütır arqyly jazylǧan bır söilem bar "memlekettık qūpiialardan basqasy" dep. Myna sızderdıŋ aldaryŋyzda tūrǧandar (qūjattar) qūpiia emes. Bıraq ışın körsete almaimyz. Işkı betterın körsetuge qūqymyz joq, – dedı. "Būl qūpiialyqtar qaşan aşylady?" degen saualymyzǧa Däriia hanym: – Qazır emes, – dep jauap berdı ärı özderınıŋ uäklettı organdarǧa hat jazyp rūqsat sūraǧanyn, bıraq rūqsat ala almaǧanyn alǧa tartty. Öz kezegınde söz alǧan L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı Tarih fakultetınıŋ dekany, t.ǧ.d., professor Tılegen Sadyqov ta quanyşyn jasyrmady. Ǧalym būny "ruhani jaŋǧyru" barysyndaǧy öte batyl ärı maŋyzdy qadam dep atap öttı ärı mūndai qūpiialyqtardy aşuǧa mümkındıgı tuatynyn, sony körgısı keletının aitty.

Ekınşı dünie jüzılık soǧys kezındegı qūpiia "şyǧys maidan" turaly

Tarihşy, professor Maqsat Alpysbes Qytaidaǧy qazaqtardyŋ ūlt azattyq soǧysyna aralasqan KSRO nemese Qazaqstan jauyngerlerı turaly faktılerdı sūrady. – Men osy boiynşa sol jaqta polkovnik bolǧan Jaǧda Babalyqūly degen aǧamyzdan "Sızderge Keŋes Odaǧynan kelıp qosylǧan äskeriler boldy ma" dep sūradym. Sonda "Menıŋ polkımde 80 KSRO äskerı boldy" dedı. "Keiın olarmen habarlastyŋyz ba" degenımde, "Aqtöbe sekıldı jerlerdegı bırneşe adamdarmen hat alysyp tūrdyq" dedı. Ötken jyly 9 mamyrda Qyzylordalyq soǧys ardagerı: "Būl qūpiia" dep qolhat bergemız. Onyŋ merzımı ötken şyǧar. Endı aityp keteiık, bız nemıspen soǧysqan joqpyz. Qytaidyŋ Gomindaŋ bilıgımen soǧystyq. Bızdıŋ resmi türdegı hattarymyzdyŋ barlyǧy batys maidany sekıldı körsetıldı. Şyndyǧynda şyǧys maidanynda soǧystyq" dep aitty, – deidı Maqsat Alpysbes.

Stalin kezındegı soǧys mūraǧattary da aşyluy kerek

Maqsat Alpysbes tarihtardyŋ keibırınıŋ estelıkter türınde jazylyp kele jatqanyn, naqty aiǧaqtardyŋ älı joq ekenın aityp qynjyldy. – Kezınde Stalin Şyŋjaŋdaǧy qazaqtardyŋ ūlt azattyq soǧysyn qoldap, kömek berdı. Keiın satyp kettı. Endı bız osyny halyqqa qalai tüsındıremız? "Satyp kettı" deuge bola ma, bolmai ma? Özınıŋ kommunistık rejimın Qytaida ornatqannan keiın KSRO-ǧa qazaqtyŋ ūlt azattyq soǧysyn qoldaudyŋ qajetı bolmai qaldy, – dedı. Tıpten Şyŋjaŋǧa, Qūljaǧa (Almaty jaqtan) 2 myŋ keŋes äskerı, Altaiǧa jüz keŋes äskerınıŋ kırgenı, Bauyrjan Momyşūlynyŋ da onda bolǧany turaly estelıkter aitylǧanymen, ony rastaityn resmi qūjattardy tabu qajet degen ǧalym Keŋes Odaǧy kezındegı qūpiia qūjattardy aşu kerektıgın söz ettı.

Qazaqstanda qūpiia qūjat – Reseide "qūpiia emes"

Būl turaly Euraziia ūlttyq universitetınıŋ tarihşy, doktoranty Jazira Oralbekqyzy Hasenova aitty. Keibır aqtalǧandardyŋ da qūjattary körsetılmei otyr eken. – Maǧan "ızdenuşı" retınde jazǧan ötınışım boiynşa Resei Federasiiasy memlekettık mūraǧatyna kıruge rūqsat berdı. Qazaqtarǧa qatysty mūraǧattyq qadaǧalau öndırısınıŋ 954 materialy belgılı. Mūnda (Qazaqstanda) Ahmet Baitūrsynūly, Jüsıpbek Aimauytov, Hajym Jūmaliev, Omar İgıbaev, Qali Joldasbekov, Rahmet Momynov, Nūrǧali Nūrseiıtov qatarly qazaqstandyqtardy, Kengır köterılısınıŋ basty ūiymdastyruşylarynyŋ bırı bolǧan Skiruk atty orysty tergeu materialdary bar. Būlar Qylmystyq ıster kodekısınıŋ 59 baby boiynşa tergelgen. Ärine, quǧyndalǧan, aqtalǧan azamattardyŋ tergeu materialdarynyŋ özı Mäskeuge jıberılıp, köşırmesın Qazaqstanda qaldyryp otyrǧany belgılı, – dep Qazaqstan üşın keibır "qūpiia" qūjattardyŋ Reseide qūpiia emes ekenın eske saldy. Jazira hanymnyŋ aituynşa, Reseide tabylǧandar – qadaǧalau öndırısınıŋ materialdary. Qadaǧalau öndırısı men qylmystyq ıs qūjaty ekı basqa. Aldyŋǧysyn prokuratura jürgızedı. Soŋǧysy – tergeu materialdary negızınde şyǧarylǧan sot ükımı qosylǧan qūjattar toby.

Qūqyqtyq jäne tarihi-ǧylymi taldau kerek

Qūqyqtyq organdardyŋ zaŋǧa süienetının aitqan Maqsat Alpysbes tarih ǧylymy däleldı uäjderdıŋ aityluy kerektıgın alǧa tartty. Ol:

– Bırınşı, azamattyq qoǧam ne deidı? Ükımet aityp otyrǧan qūpiialyqty aşqanda qoǧamda qandai rezonans tuatynyn, nege ekenın, qorqynyş boluy mümkın ekenın eskerıp, ǧylymi jaǧynan taldau kerek. Ekınşı, sol qūpiialardyŋ qorǧauşysy – qai memleket? Eger KSRO bolsa, joq. Al Resei bolsa, qai zaŋdarmen oǧan mūragerlık etıp otyr? Täuelsızdık alǧan Qazaqstan qandai mūragerlık jauapkerşılık aldy? Būl mäselelerge qūqyqtyq saraptama jasau kerek, – dedı.

informBIýRO