Bügıngı künı Qazaqstan multietnikalyq memleket. Soŋǧy derekterge süiensek qazaqtyŋ sany 12 million 505 myŋ, al respublikada mölşerı 18 million 400 myŋ tūrǧyn bar. Sonda qazaqtyŋ ülesı mölşerı jyldyŋ aiaǧyna deiın-59%, al orystar ülesı-19% jetıp jyǧylady. Orys, ukrain, belorus, nemıs ūltynyŋ ökılderı öz atamekenderıne köşıp jatyr. Köşu sebebı Qazaqstan men Resei, Qazaqstan men Germaniia arasyndaǧy tūrmys deŋgeiınıŋ aiyrmaşylyǧy. Men Germaniiaǧa zertteu baǧdarlamasyna säikes köşıp barǧan nemıstermen kezdeskenımde olardyŋ arasynda nemısten basqa etnos ökılderınıŋ jartysyna juyǧy orys eken. Ukrain, tatar da köptep kezdesedı. Sonymen jylma jyl elımızden 36-40 myŋ adam köşıp jatyr. Reseiden esesıne azdap oralman qazaq bauyrlas kelıp jatyr. Şyǧys slaviandar men nemıs jūrtşylyǧy 1970 jyldardan bastap ūdaiy köşıp jatyr. Derek boiynşa 1994-1995 jyldary 410- 300 myŋ adam köşken, keiınnen köşuşıler sany azaidy. 1992 jyldan bastap elımızdegı orystar arasynda depopuliasiia bastalyp: tuǧandardan ölgender sany artyp kettı. Sonymen orystektıler sany orta eseppen 50 myŋ adamǧa kemıdı. Qazaqtyŋ sanynyŋ jylma jyl ösımı- mölşerı 260 myŋǧa ösıp keledı. Sonda kelesı on jylda qazaqtyŋ sany 2 million 500 myŋǧa ösedı. Bız bıregei memleket, bırgei ūlt qūruǧa ūmtyludamyz. Osy baǧytta tıl bırlıgı maqsatyna jetuımız kerek.
Bügıngı künı är ölkede qazaqtyŋ sany basym, tek elımızdıŋ ekı oblysynda Soltüstık Qazaqstan men Qostanai oblystarynda qazaqtyŋ ülesı 31-35 paiyz.
Bauyrlas özbek pen ūiǧyr jūrtşylyǧy ejelden böten emes. Mäselen, qazaq öz aǧam dep özbektı ataǧan. Abylhaiyr han tūsynda qazaq pen özbek bır memleket, bır ūlys bolǧan. Tek keiınnen ǧana ekı ūlt bolyp bölıngenı dinastiia prinsipıne qatysty edı. Özbek aǧaiyndar Şeibani han dinastiiasynyŋ jaqtastary, al qazaqtar Oryshan dinastiiasynyŋ bilıgıne baǧyndy.
Alty Alaş – demokratiialyq prinsite qūrylǧan memleket boldy. Alty Alaşta Üş jüz Qazaq, Noǧai, Qaraqalpaq, Qyrǧyz boldy. Bıregei qazaq handarynyŋ bärı delık sailanbaly boldy. Qazaqtyŋ ekı hany qyzmetterındegı sätsızdıkter üşın impichmentke ūşyrady.
Bız bırneşe tūjyrym jäne ūsynys jasamaqpyz:
1.Qazaq pen bırqatar Qazaqstandyq ūlt ökılderı – özbek, qaraqalpaq, ūiǧyr arasynda jaqyndasuy baiqalady. Sonymen bırge, Özbekstanda tölqūjatynda özbek, ne qaraqalpaq bolyp jazylyp ketken myŋdaǧan qazaq balasy Qazaqstanda tūrǧysy bar. Olarǧa qazaqtyqqa oraluǧa kömektesu kerek. Biurokratiialyq talaptardy jūmsartyp : qazaqşa bılse, qazaqpyn dese . Tölqūjat pen azamattyq berıp , pasportynda qazaq dep körsetıp bergen dūrys bolar.
2.Özbek ūlty ökılderı Qazaqstanada qazaqtan da joǧary. Būl jaǧdai oŋtüstık ölkede özbek ūlt ökılderınıŋ dominasiiasyna äkelmeidı. Sebebı özbek jūrtşylyǧy tūtas ornalasqan audan Şymkent qalasyna kırdı. Būl jaǧdai özbek jūrtşylyǧynyŋ äleumettenuın küşeitpek. Bügıngı künı san jaǧynan özbekter üşınşı orynda. Özbek jūrtşylyǧy negızınen Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda tūrady. Özbek-dihanşy halyq. Sondyqtan oŋtüstıktıŋ özbekterıne jūmyssyzdyqtan qūtylu joly- ol Soltüstık ölkege köşuge jol aşu, soltüstıkte jūmys qoly jetıspeidı. Soltüstık ölkelerde qyzmetterınde karera jasau jeŋıldeu tiedı. Al, kökönıs, jemıs jidek ösıruşıler ol jaqta qat.
3.Ūiǧyr jūrtşylyǧynyŋ sany täuır ösıp keledı. Ūiǧyrlar negızınen tolyqqandy öz ūlttyǧyn damyta alatyn audan- ol negızınen Ūiǧyr audany. Basqa audandarda ūiǧyr balalary orys, ne qazaq mektebıne baruǧa mäjbür bolady. Almaty qalasynda ūiǧyrlar arasynda orys tılı keŋ taraǧan. Auyldyq jerlerde ūiǧyr tektıler arasynda qazaqşa keŋ taraǧan. Soŋǧy jylda ūiǧyrşa oqityndar sany 2005 jyldan berı ekı ese azaiǧan 31 myŋnan 15 myŋǧa qysqarǧan eken.[1]Ūiǧyrlar basqa etnostarmen aralas ornalasyp, köp eldı mekenderde köpşılık qūramaidy.
4.Qaraqalpaq ūlty ata mekenı Qaraqalpaqstanda ekologiialyq, ekonomikalyq qiyndyq pen äleumettık qiyndyq pen ūlttyq ezgıge ūşyrady.Sol sebepten qaraqalpaqtyŋ bır bölıgı qazaq bolyp jazylady dep esepteledı. Qaraqalpaq ūlty qūrymaidy, bıraq atalǧan sol sebepterden olardyŋ sany oidaǧydai öspeidı dep oilaimyz.[2]Özbekstan qaraqalpaqtarynyŋ öz betımen qazaq bolyp jazyluy Qaraqalpaqstanda Nökıs qalasynda baiqalǧan. Öz betımen qazaqtyqqa ūmtylǧandy tösınen itermei- qoş keldıŋız dep qarsy alu maŋyzdy.
.......................................................
Derekközder nūsqasy: Rahmatulina E.Iý. Dinamika chislennosti uigurskoi diaspory v Kazahstane. http://www.vkoem.kz/index.php/ru/2010-03-09-08-54-46/85-2010-03-09-10-07-22/2214-raxmatulina-eyu-dinamika-chislennosti-ujgurskoj-diaspory-v-kazaxstane
https://ru.wikipedia.org/wiki Naselenie Kazahstana İstoriia etnicheskogo sostava soglasno perepisiam
https://ru.wikipedia.org/wiki Dinamika chislennosti. Uzbeki v Kazahstane
- Saule İsabaeva Mify i pravda o kazahstanskih uigurah. 13-02-2015, https://camonitor.kz/15189-mify-i-pravda-o-kazahstanskih-uygurah.html
- Olga Borisova KARAKALPAKİ HOTIаT JİT V KAZAHSTANE. Pravitelstvu Uzbekistana na ruku massovaia migrasiia jitelei Karakalpakstana v Kazahstan, kuda vyehala, po nekotorym dannym, uje şestaia chast naseleniia avtonomii. https://iwpr.net/ru/global-voices. Azimbai Gali. Karakalpakskii faktor v Srednei Azii i Rossiia 01 aprelia, 2015 https://www.altyn-orda.kz/azimbaj-gali-karakalpakskij-faktor-v-srednej-azii-i-rossiya/
| Etnostar | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2019 |
| Qazaqtar | 2327625 | 2794966 | 4161164 | 5289349 | 6534616 | 7985039 | 10096763 | 12505251 |
| % | 100 | 120 | ||||||
| 100 | 149 | |||||||
| 100 | 127 | |||||||
| 100 | 124 | |||||||
| 100 | 122 | |||||||
| 100 | 126 | |||||||
| 100 | 124 | |||||||
| 100 | 537 | |||||||
| 100 | 447 | |||||||
| 100 | 301 | |||||||
| 100 | 236 | |||||||
| 100 | 191 | |||||||
| 100 | 157 | |||||||
| Özbekter | 120655 | 136570 | 207514 | 263295 | 332017 | 370 663 | 456 997 | 590 993 |
| % | 100 | 113 | ||||||
| 100 | 152 | |||||||
| 100 | 127 | |||||||
| 100 | 126 | |||||||
| 100 | 112 | |||||||
| 100 | 123 | |||||||
| 100 | 129 | |||||||
| 100 | 490 | |||||||
| 100 | 433 | |||||||
| 100 | 285 | |||||||
| 100 | 224 | |||||||
| 100 | 178 | |||||||
| 100 | 159 | |||||||
| Ūiǧyrlar | 35 409 | 59 840 | 120784 | 147 943 | 185 301 | 210365 | 224 713 | 270096 |
| % | 100 | 169 | ||||||
| 100 | 201 | |||||||
| 100 | 122 | |||||||
| 100 | 125 | |||||||
| 100 | 114 | |||||||
| 100 | 107 | |||||||
| 100 | 120 | |||||||
| 100 | 763 | |||||||
| 100 | 451 | |||||||
| 100 | 224 | |||||||
| 100 | 183 | |||||||
| 100 | 146 | |||||||
| 100 | 128 |
Äzımbai Ǧali
