Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgı Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy Ǧalymjan Meldeşovpen sūhbat.
– Ministr Aqtoty Raiymqūlova halyq aldyndaǧy eseptık kezdesuınde halyqaralyq terminder jaǧdaiy turaly aitqany äleumettık jelılerde talqylanyp jatqany belgılı. Sız ne aitasyz? – İä, Aqtoty Rahmetollaqyzy bekıtılgen, qazaq tılı qoryna engen terminder turaly aitty. Älemdegı barlyq tıl osylaişa basqa tılderdegı sözder arqyly baiidy. Mysaly, aǧylşyn jäne orys tılderınde de mūndai sözder köptep kezdesedı. Orys tılındegı bıraz sözder türkı tılınen alynǧan: «dengi» – özımızdıŋ «teŋge». Dengi – türkışe teŋge, arabşa danek, Persiiada dangh, İndiiada, Tibette, Seilon men Nepalda tanka, tangka, tanga, Būhar ämırlıgınde, Hiua jäne Qoqan handyqtarynda tanga, tenga. Osy «dengi/teŋge» bailanysyn özgertu eşkımnıŋ oiyna da kelmeidı, eşkım öz sözın oilap tabuǧa ūmtylmaidy da. Mysaly, kartofel sözı nege «kartop» dep kületınder de bar. Petr Bırınşı kezınde Reseige Gollandiiadan kelgen kartofel tılımızge osy türde kırıp, ornyqty. Al Europaǧa kartofeldı Oŋtüstık Amerikadan ispandyqtar äkelgen, ol jaqta ony «papas» dep ataidy. Kartop turaly keŋınen aituymnyŋ sebebı – būl älemdegı jahandanudyŋ aiqyn körınısterınıŋ bırı! Teŋge men dengi turaly aitpai-aq qoiuǧa bolady. Jahandanu prosesınde adamzat jalpy qoldanystaǧy terminologiia arqyly qarym-qatynas ornatady. Jahandanu arqyly tūrmys, ǧylym, basqa salalarǧa jaŋa terminder enıp jatyr. Keibırı bırden qoldanysqa enıp ketedı, qaisıbırın qoǧam qabyldamai qoiady. Älbette, bız töl tabiǧatymyzdy saqtauymyz qajet. Ol mınezımızden, mädenietımızden, önerımızden körınıs tauyp jatyr. Al jaŋaǧy terminder bızdıŋ älemdı tanuymyzǧa, ǧylymdy igeruımızge kömektesetın sözder. Älemde barlyq zatty nemese barlyq jaŋalyqty jasaityn jeke dara ūlt joq. Adamzat balasy oilap tapqan jaŋalyq pen igılık barşa adamzatqa ortaq, sonyŋ qatarynda – barşaǧa tüsınıktı, jalpyǧa ortaq termin sözder. – Jaqsy, alaida mynadai sūraq tuyndap tūr: basynda sözder qazaq tılıne audaryldy, endı kerı üderıs bastalyp, bız halyqaralyq terminderge qaityp kelmekşımız be? – Dūrys aitasyz. Zamana köşınde adamdar türlı sözderdı oilap tauyp, jaŋa, özındık qoldanystaryn qalyptastyrdy. Körıp otyrǧanymyzdai, olardyŋ köpşılıgı jūrtşylyqtyŋ köŋılıne qonbaǧandyqtan «ölıge ainaldy», al keibırı halyq sanasyna tym jaqsy sıŋıp kettı. Baiqap qarasaq, keibır terminder müldem qoldanylmaidy, alaida olar kezınde belgılı bır terminnıŋ balamasy retınde maqūldanyp ketkendıkten qoldanuǧa tiıstımız. Kei oqulyqtar men maqalalarda öte sirek kezdesetını bolmasa, ūǧymǧa auyr, jalpy jūrtşylyq qabyldamaǧan. Adamdardy mäjbürlei almaisyŋ. Elge «inventar» dep aitu jeŋıl bolsa, ony mäjbürlep «mūqammal» degıze almaitynymyzǧa kelısesız ǧoi?! Nemese «demarkasiia» sözı tırı, iaǧni qoldanysta bar, al sony «şegendeu» dep qoldanǧandy estımedık deuge bolady. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ osyǧan bailanysty aitqan qatal ärı negızdı syny bärımızdıŋ esımızde bolar. 2018 jyly Prezident marqūm Erkeǧali Rahmadievtıŋ būryn «kompozitor» edım, endı «sazger» boldym dep renış bıldırgenın eskertıp ötken bolatyn. Elbasy «kompozitor» nemese «pianino» degen halyqaralyq sözder ekendıgın uäjdei kelıp, mūndai audarmalardyŋ bızge bererı az ekenın synaǧan bolatyn. Būl pıkırmen kelıspeu mümkın emes, şyndyǧynda da «pianino» sözınıŋ balamasy retınde «küisandyq» sözın alu taŋqalarlyq, öitkenı «sandyq» – «sunduk» zattyŋ atauy emes pe? Demek, orysşa maǧynasy «muzykalnyi sunduk» bolyp şyǧady ǧoi. Nūrsūltan Äbışūly keltırgen kelesı mysalmen de tolyq kelısemın. Ol «prosent» halyqaralyq sözın türkı tılınıŋ emes, parsy tılınıŋ «paiyz» sözımen almastyrǧanyn da dūrys synaǧan edı. Elbasy aitqandai, «Qazaq tılınde qandai audarmalar jasalmady deseŋşı! Tıptı keibıreulerı atap aitu ūiat». Şynymen, ūiat qoi. Taǧy bır mysal – «meiramhana». Bızge habarlasyp, nege «meiramhana» ekendıgın sūraidy. «Meiram» – mereke degen maǧyna beredı, al bız ol jerde tek merekenı ǧana toilamaimyz. Keibıreuler «restorandy» qaiǧyly jaǧdailarǧa bailanysty da qoldanatyny bar, al halyqtyŋ basym köpşılıgı ärtürlı taǧamdary bar qoǧamdyq tamaqtanu orny retınde tūtynady. Negızınde «restoran» sözı fransuz tılınıŋ restaurer, iaǧni «tamaqtandyru» etıstıgınen bastau alǧan. Al fransuz tılındegı restaurer sözı latynnyŋ restaurer sözınen negız alyp, däl sol maǧynany beredı. AQŞ-da restaurant dep qandai bır tamaqtanu ornyn ataidy. Endı elımızge ärtürlı elden turister kelıp jatyr dep elesteteiıkşı. Turister üşın özderıne tanys maŋdaişa jazulardy körgen yŋǧaily emes pe! Bızdıŋ halyq üşın de şetelge şyqqanda bırden tüsınuge jeŋıl bolmai ma! Özderıŋız baǧasyn berıŋızder! Aǧylşyn tılınde restaurant, nemıs tılınde restaurant, ispan tılınde restaurante, türık tılınde restoran, fransuz tılınde restaurant, italian tılınde ristorante, tıptı äzerbaijan, qyzǧyz, orys, ukrain jäne özbek tılderınde restoran «restoran» bolyp qalǧan. Būl elderde ūlttyq bıregeilıktı joiyp alu mäselesı mülde bolmaidy. Sebebı halyqaralyq terminderdı paidalanǧan kezde ondai qauıp tönbeidı. Eger halyqaralyq termin retınde baiyrǧy terminderdı berse, onda halyqtyŋ narazylyǧyn tüsınuge bolar edı. Sebebı ondai jaǧdaida qazaqtyŋ ejelgı, tarihi sözderı joiylady. Olai bolǧanda, men bırınşı bolyp ana tılımızdı qorǧauǧa şyǧar edım! Bärı ornynda, dostar, tılımızge şet tılderden kelgen terminderdıŋ barlyǧyn auystyru maqsaty qoiylyp otyrǧan joq. Ministr bır-ekı termin jönınde ǧana aitty. Bız qoldanysqa enbegen, mänı maǧynasyna sai emes terminderdı qarastyruymyz kerek. – Terminderdı bekıtu tärtıbı qandai? Mysaly, mamandar men lingvist ǧalymdardy tartasyzdar ma? – Termin bekıtu jūmysy bırneşe kezeŋnen tūrady. Bırınşı kezeŋ – jekelegen mekemeler özderınıŋ ūsynystaryn Termincom.kz. jıberedı. Ūsynǧan sözderdıŋ beretın maǧynasyna lingvistikalyq saraptau jürgızıledı. Saraptau jūmysyna Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧalymdary, basqa da mamandar tartylady. Ekınşı kezeŋde ūsynylǧan ärbır sözdıŋ termin retınde äzırbaijan, qyrǧyz, özbek, türık, tatar siiaqty tuystas türkı tılderınde jäne aǧylşyn, fransuz, orys tılderınde qalai ekendıgı saraptalady. Üşınşı kezeŋde būl ūsynystar Termincom.kz saitynda köpşılıkke keŋınen tanystyru maqsatynda jariialanady. Ötken jyldan bastap osy saitta äleumettık jelılerge qosylǧan arnaiy terminologiialyq alaŋ aşyldy. Alaŋnyŋ maqsaty – bekıtıluge ūsynylǧan sözderge qatysty köpşılıktıŋ pıkırın bılu. Osy üş kezeŋnen ötkennen keiın ǧana ūsynystar Respublikalyq komissiiaǧa jıberıledı. Bılıktı mamandardan, ǧalymdardan tūratyn komissiia olarmen aldyn-ala tanysady, sodan keiın baryp komisiia otyrysy şaqyrylady. Osy otyrysta ūsynylǧan terminder talqylanyp, bekıtuge jıberıledı. – Oŋai üderıs emes eken. – İä, tıl mäselesı bır künde şeşıle salatyn dünie emes ekenın taǧy da qaitalaimyn, sondyqtan memlekettık tılımızdıŋ barşa janaşyrlaryna aitarym: bız kez kelgen pıkırdı tyŋdauǧa daiynbyz, onyŋ sapasy jäne ömırşeŋdıgı jolynda bırlese jūmys ısteiık!"Adyrna" ūlttyq portaly
