Dünieden Qūnan Kärıpbektei däulesker küişı öttı...

1739
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/02/428399797_3602288453419726_3542827828097695917_n.jpg
Jurnalist Ermek Baltaşūly aǧamnyŋ paraqşasynan oqydym, dünieden däulesker küişı Qūnan Kärıpbek ötıptı. Şertpe küi önerınıŋ şyŋy Tättımbet küilerı desek, Qūnan aǧa sonyŋ el ışınde qalǧan eŋ soŋǧy ökılı edı. Olai deitınım, Qūnannyŋ arǧy atasy Tättımbettıŋ özınen örnek alǧan küişı bolsa, onyŋ būl küişılıgı balasyna daryp, odan onyŋ ūly Kärıpbekke jūǧysty bolyp, Kärıpbekten onyŋ balasy Qūnanǧa (Qabdyqūmar) miras bolǧan. Demek, būl tūqym Tättımbet küilerınıŋ tüpnūsqalyǧyn saqtap, atadan balaǧa amanat qylumen künı bügınge deiın qaz-qalpynda jetkızgen bırden-bır mūrager äulet bolyp kelgen. Qūnan aǧamen men sonau toqsanynşy jyldardan bastap, tanys-bılıs boldym Bertın kele, bır-ekı än-küi keşıne şaqyrǧanym da esımde qalypty. Al 2006 jyly oblystyq televideniege aldyryp, köp küilerın aŋyzdarymen qosa jazyp alyp, efir arqyly oblys jūrtşylyǧyna nasihattaluyna azdy-köptı septıgımdı tigızgenım bar. Qūnan aǧa keiıngı jyldary Qaraǧandyǧa bırjola köşıp kelgen soŋ, būrynǧydai emes, jiı körısıp äŋgımelesuge mümkındık tuyp edı. Qūnekeŋ bala mınezdı kısı edı. Äŋgımelerı de erıksız ezu tartqyzatyn – kırşıksız taza bolatyn. Özınıŋ aituynşa, ol köp jyldar boiy Egındıbūlaq audandyq körkemönerpazdar avtoklubynyŋ kölık jürgızuşısı bop ısteptı. "Köbınese Egındıbūlaqtyŋ auyldaryn aralap konsert qoiamyz. Önerpazdar än aityp, küi tartyp jatady. Aiaǧyna taman şaldar jaǧy şydamai ketedı. "Äi, älgı Qūnan qaida jür, senderdıkı jetedı endı, känı Qūnan şyǧyp, küi tartsyn!", – degen dauystar estıle bastaidy. Konsert jürgızuşı amalsyz menı şyǧarady. Sodan Tättımbettıŋ küilerın tartamyn. Ülkender riza bolysyp, bır jasap qalady. Söitıp şopyr bop baryp, küişı bop qaituşy edım – dep küluşı edı, jaryqtyq. – Qazır sol şaldar ölgelı elde küi tyŋdaityn adam qalmai qaldy ǧoi", – deitın şarasyz ünmen. Ol uaq älı Qaraǧandyda tūratyn kezım. Bır künı üige Fransiiadan belgılı tarihşy, muzyka zertteuşı Gzave Alez kele qaldy. Märe-säre bop jatyrmyz. Däm üstınde Gzave Tättımbet küilerın disk etıp şyǧarmaq oiy baryn, menımen aqyldasqaly kelgenın, mümkındık bolsa qol ūşymdy beruımdı ötındı. Men ony bıraz jaittardan habardar ete kelıp, Tättımbettıŋ naǧyz mirasqory – Qūnan küişınıŋ Qaraǧandyǧa köşıp kelgenın, qazır osynda tūryp jatqanyn aittym. Gzave – Qūnan küişını būrynnan bıletın ärı onyŋ önerın joǧary baǧalaityn. Sodan Qūnan aǧamen habarlasyp, Parijden özın jazuǧa arnaiy ǧalymnyŋ kelgenın, erteŋ baratynymyzdy, dombyrasyn baptap äzır boluyn ötındım. Alǧaşqyda abdyrap qalǧan Qūnekeŋ: küidı mülde qoiǧanyn, dombyrasynyŋ da tozǧanyn, sausaqtarynyŋ ikemı ketkenın, sodan qolynyŋ jürmei qalǧanyn aityp jatyr. Men eşteŋe etpeitının, özıŋmnıŋ şeşen söileitın dombyramdy aparyp beretınımdı, küidı şama-şarqynşa tartsa bolatynyn aityp, köŋılın demdedım. Uädelı künı Gzave ekeumız Qūnan küişınıŋ Maiqūdyqtaǧy üiıne jetıp, päterınıŋ esıgın qaqtyq. Sodan ūzaqty kün Qūnekeŋmen äŋgımelesıp ärı şabytyn keltırıp, bırneşe küi jazyp alyp qaittyq. Keiın Işınde Qūnan Kärıpbekovtıŋ oryndaulary bar, Tättımbet küilerınıŋ būl diskısı Parijden bes myŋ tirajben şyǧyp, arnaiy satu jelısı arqyly älemge tarap kettı. Bırde Talasbek aǧamen ekeuara Tättımbet küilerı jönınde äŋgıme-düken qūrystyq. Söz arasynda Täkeŋ Tättımbettıŋ "Azyna" degen küiı bolǧanyn, bala kezınde özı qolynda ösken naǧaşysynyŋ tartqanyn körgenın, bıraq qazır esınde qalmaǧanyn, qazır būl küidıŋ ūmytylyp ketkenıne ökınışın bıldırdı. Men Täkeŋe būl küidı Qūnan küişınıŋ tartatynyn, kezınde öz qolynan jazyp alyp saqtap qoiǧanymdy aitqanymda Täkeŋ taŋǧalyp: "Apyr-ai, ä!" dep quanyp qaldy. Osylaişa, Qūnan küişıden Tättımbettıŋ ūmytylyp kete jazdaǧan "Azyna" küiın onyŋ şyǧu tarihymen qosa jazyp alǧan edım. Qūnan küişı Tättımbettıŋ bırneşe tuyndylaryn äsırese, "Kökeikestı", "Sarjailau", "Qosbasar", "Bes töre" "Bylqyldaq", "Sylqyldaq", "Azyna" küilerın şeber tartatyn. Şeber tartqany sol emes pe, ataqty Äbıken Hasenovtıŋ özı Qūnanǧa Tättımbettıŋ küilerın tartqyzyp, soŋynan riza bolyp batasyn berse! Qūnan küişınıŋ bır erekşelıgı küide asa öŋei qoimaityn. Mūnyŋ jaiyn ol: "Jas kezım ǧoi, Äbıken maǧan Tättımbettıŋ küilerın tartqyzdy. "Ana küidı, myna küidı tart", – deidı. Bılgenımşe tartyp otyrmyn. Tartyp bolǧasyn, "Dūrys, küidı būzbaidy ekensıŋ! – dedı de –: Tek öŋep tartady ekensıŋ, būdan bylai dombyrany öŋemei tart", – dep eskerttı. Basqa syn aitqan joq. Sodan berı asa öŋemeuge tyrysamyn", – degen edı küişı. Tättımbettıŋ küilerın öz elınde şeber tartqan ärıde Nürken Şyntemırov, änşı Ǧabbas Aitbaev, berıde Äbıken Hasenov bolǧany belgılı. Bız paqyrǧa Tättımbettıŋ öz ainalasynan – onyŋ ūrpaǧy sekıldı qalǧan ekı küişını köru baqyty būiyrdy. Bırı – Tūrysbek Tüsıpbekov edı, bırı – osy Qūnan Kärıpbekov bolatyn. Tūrysbek aǧamyz zamanynda Egındıbūlaq audandyq avtoklubynyŋ meŋgeruşısı bolǧan, közı aşyq, şiraq adam edı. Osy qasietterınıŋ arqasynda ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynan berı jiı-jiı efirlerge şyǧyp, Tättımbet ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ respublikalyq deŋgeidegı bırden-bır nasihatşysyna ainaldy. Tıptı ol sonau jetpısınşı jyldary akademik Älkei Marǧūlanǧa baryp, Tättımbet jönınde özı jinaǧan köp materialdaryn ataqty ǧalymnyŋ öz qolyna berıp qaitqan eken. Keiın būl materialdardy Älekeŋ özınıŋ "Tättımbet" atty kölemdı maqalasyna paidalanǧanyn köremız. 1990 jyly Egındıbūlaq auylynan asa qaşyq emes jerde (Egındıbūlaq ol kezde audan ortalyǧy) Tättımbet Qazanǧapūlynyŋ 175 jyldyq merei toiy respublikalyq deŋgeide dürkırep öttı. Sovet ükımetınıŋ endı-endı qūlaiyn dep şatqaiaqtap tūrǧan şaǧy. Soǧan qaramastan, osynau merekenı taspalauǧa Mäskeudıŋ "Ostankinosynan" ataqty "120 minut" baǧdarlamasynyŋ tüsırılım toby keldı. Aldynda olar toidyŋ jalpy körınısterın tüsırıp jürgen edı, endı bır qarasam, Tūrysbek aǧamyz bır töbenıŋ basynda solarǧa sūhbat berıp, zaulap otyr. Qolymdaǧy dombyramdy körıp qalǧan Tūrsekeŋ äi-şäi joq: "Äi, dombyraŋdy bere tūrşy", – dep menıŋ dombyramdy.sūrap aldy. Halyq köp, dombyramnan köz jazyp qalmaiyn dep tüsıruşılerdıŋ syrtynan baspalap qarap tūrmyn Qazır aty esımde qalmapty, Tūrsekeŋ älgılerge Tättımbettıŋ men estımegen bır küiın tartyp berdı. Söitken Tūrsekeŋ, keiın estıdım, osydan bırneşe jyl būryn baqilyq bolypty. Endı mıne, keşegı kün Qūnan küişı ötıptı ömırden. Söitıp Tättımbet mektebınıŋ el ışındegı mirasqorlary tügesıldı. Endı tek, arnaiy muzykalyq bılım alǧan jaŋa zaman küişılerın tyŋdaityn bolamyz. Qūnan aǧany soŋǧy ret 2017 jyly Qarqaraly da ötken Qazbek bi babamyzdyŋ 350 jyldyq toiynda kördım. Toi sahnasynyŋ janynan qapersız ötıp bara jatyr edım, tu syrtymnan "Erlan!" degen dauysty estıp qalyp, jalt qarasam, Qūnan aǧa! Ebıl-debılı şyǧyp jügırtıp kele jatyr eken. Kelıp qūşaqtai aldy da: "Erlan-au, sen ketkelı menı eşkım kerek qylmaityn boldy. Bır jürgen jetım şalmyn qazır", – dep jylap jıberdı. Menıŋ de köŋılım bosady... Jasyrmaimyn, qazır de bosap otyrmyn. Ärine, tumaq bar da, ölmek bar. Būl – ömır zaŋdylyǧy. Degenmen, janyŋa jaqyn estı azamattar, aiauly jandar, köşelı önerpazdar ömırden ötkende köŋılıŋ jabyrqap, közıŋe erıksız jas keledı. Eger är halyqtyŋ öz ömır süru älemı bar desek, mūny ūlttyq keŋıstık dep ataǧanymyz jön şyǧar. Demek, är ūlt öz orbitasyn ainalyp jüretın ǧaryştaǧy aspan denelerı tärızdı öz keŋıstıgınde ömır sürmek. Töl dünietanymy, tılı men dılı, salt-dästürı men halyqtyq önerı är ūltty öz orbitasynan auytqytpai ūstap tūrar tartylys küşı ıspettı. Al ūlttyq önerpazdar men halqymyzdyŋ biık parasat ielerı – qazaqy tūlǧalar sol tartylys küşınıŋ közge körınbeitın üzılmes arqaulary sekıldı. Mäselen Aqseleu Seidımbek, Äbış Kekılbaev, Bolat Atabaev, Jarqyn Şäkerım, Talasbek Äsemqūlov, qobyzşy Smatai Ümbetbaev syndy taiau jyldary dünieden ötken aiauly aǧalar ūlttyŋ keŋıstıgımızdıŋ qazaqy bolmysyn saqtauşy alyp tūlǧalarymyz edı. Qazır mūndai qazaqy tūlǧalar aramyzda sanauly-aq qaluda. Bilıktıŋ mūndai qazaqy azamattardy jaqtyrmaityny, maŋailaryna jolatpaityny – tıptı kei jaǧdaida qorlaityny ış jiǧyzady. Ärısı Keŋestık kezeŋdı aitpaǧanda, berısı Nazarbaev däuırınde qanşama Elım degen memleketşıl, halyqşyl Erler bırı oqtan, endı bırı qūsadan öldı. Qūny sūrausyz kettı. Eger qazaqtyǧymyzdyŋ qainar közı, ūlttyq bolmysymyzdyŋ mūndai nositelderın saqtai almasaq, qadırıne jete almasaq – mūnyŋ soŋy tübınde ūlttyq bolmysymyzdan aiyryluǧa, söitıp qazaqtyǧymyzdan ajyrauǧa äkelıp soqpaq. Būl qaterlı tendensiianyŋ alǧaşqy nyşandary qazırdıŋ özınde-aq bılınude. Mysaly kezınde Aqseleu men Äbış aǧalardyŋ auzyna qaraǧan jūrt – būl künde arap memleketterınde kümändı dın oquyn oqyp kelgen küiek saqal, taz mūrt nadan moldalardyŋ soŋynan şūbyrumen jür. Sonyŋ denı jastar. Eşqandai şet memlekettık dın oquy, jalpy kez kelgen şet eldık bılım oşaǧy: "Sen äuelı öz halqyŋnyŋ perzentısıŋ, baryp ūltyŋa adal qyzmet qyl" dep oqytpaidy. Qaita "Senıŋ halqyŋ adasqan ūlt" degen qaterlı, zombi programmamen sanasyn jadylap, miyn ulap jıberedı. Mūny nege bılmeimız, nege eskermeimız? Sondai-aq pälenbai baidan şyqqan äielder bloger atanyp alyp, el ışın alataidai büldırude. Al myna qalyŋ tobyrdyŋ süiıktısıne ainalǧan fanerşik atauly elımızdıŋ muzyka keŋıstıgın äbden lastap, bylǧap bıttı. El ışı, onyŋ ruhaniiaty būryn-soŋdy bolmaǧan degredasiiaǧa ūşyrap, ary qarai azdyruǧa kelmeitın şegıne jetıp, äbden azǧyndalyp, tolyq tozǧyndalyp boldy. Saldarynan halqymyz än-küi älemıne boilaudan, ony tüisınuden, sezınuden, odan ruhani när, jan saraiyna qorek aludan qaldy. Jastarymyz bolsa, ūlttyq mädenietımızdı mülde jatsynyp ketken. Jat dın, sart-sauandyq kırme önerdıŋ janküierı bolyp alǧan olar qazaqtyǧynan jerıp, ūltyn tärk etıp, öz aldyna bölek subetnosqa ainaluda. Bır sözben aitqanda, tartylys küşınen aiyrylyp, öz orbitasynan şyǧyp ketken ǧalamşar sekıldı – ruhani örısınen kındıgın üzgen qazaq halqy beimälım belgısızdıkke maŋyp bara jatqandai. Mūnyŋ aldyn alaiyq dep jatqan ne bilık, ne qoǧam joq. Osyny oilaǧanda ışıŋ mūzdap ketedı, ömır sürgıŋ kelmei qalady keide. Qaisybırın aitqandaisyŋ, bır oidy bır oi türtıp, basqa jaqqa ketıp baramyn, Qūnan küişıge oralyp, sezımdı tamamdaiyn. Alaşqa aty şyqpasa da Qūnan küişı joǧaryda aitqanymyzdai, eskı däuırdıŋ, sonau Tättımbet zamanynyŋ el ışınde qalǧan jalǧyz közı jalqy tūiaǧy edı. Saf altyn saz balşyqtyŋ ışınde de jata bermek. Qūnan küişınıŋ de qadırı bılıngen joq, el ışınde eleusız ǧana ǧūmyr keşıp, elenbei ölıp otyr. Sonyŋ belgısındei elı – Qaraǧandy da, küişıler qauymy da tym-tyrys. Eger Ermek Baltaşūly aǧamyz paraqşasy arqyly habarlamaǧanda däulesker küişınıŋ aramyzdan ketkenın bılmei de qalǧandai ekenbız. Bapsyz, baqsyz ötken qairan Qūnan aǧam-ai, özıŋmen bırge tūtas däuırdı äketıp bara jatqanyŋdy bılmei ketıp barasyŋ. Ol Tättımbettıŋ jūpar şaşqan aŋqyldaq küilerı edı. Özıŋ de aŋqyldaq bolmysty erekşe jaralǧan önerpaz edıŋ, momyndyǧyŋda şek joq edı. Qoş, abyzym! Baqūl bol, Qūnan aǧa! Körmegen köşeŋızden jarylqasyn.  

Erlan Toleutai

     
Pıkırler