Qainar Oljai. Alpysynşy duana – Arqarbai

Ūşatyn kısı

Negızı qazaq jyrlary men ertegılerınde, köptegen qoljazbalarda "diuana" degen. "Alpamys batyr" jyryna bastap solai "diuana" dep aitylady. Al Semei öŋırınde nege ekenın "duana" deidı. Bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ atyn jergılıktı halyq "duana" degen anyqtauyşty qosyp ataidy. Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Qyzylkesık pen Aqsuat auylynyŋ arasynda Duananyŋ saiy atalatyn jer bar. Tarbaǧataidyŋ şetındegı şoqylardan Zaisanǧa deiın sozylatyn jazyqqa şyǧar ireleŋdegen jol ejelgı zamannan berı osy sai ışımen şyǧatyn. Būl jermen qai duannyŋa qaşan jürgenı endı eşkımge beimälım. Berıde Qyzylkesık pen Aqsuat arasyndaǧy küre jol Qaraǧandy – Boǧas respublikalyq maŋyzy bar tas jolynyŋ bölıgıne ainalyp, būl saiǧa jetpei Qubas asuyn tura kesıp şyqty. Sodan Duana saimen jüretın tastaq qara joldy şöp basyp, mülde eleusız qaldy. Şyǧys Qazaqstan öŋırındegı soŋǧy duana jaiyndaǧy derekterdı qyryq jyldan berı jinastyryp kelemız. Būl jolǧy qalam alǧyzǧan jaǧdai – Arqarbaidyŋ suretın körıp qalǧanymyz. İä, fotosy äldebır saitta Jarma öŋırınen şyqqan tarihi jäne aituly tūlǧalar qatarynda jariialanypty. Negızı Arqarbaidyŋ suretı on jyl būryn qolymyzǧa tüsuı kerek edı. Sol baiaǧy enjarlyqtan keş qalyppyz. Ol turaly keiınırek söz etemız. Äzırge duananyŋ özı turaly mälımet berelık. Tuǧan-ölgen jyldary belgılı. Jarma audanynyŋ Aljan tauynyŋ bauraiynda 1862 jyly düniege kelgen. 1948 jyly ömırden ötken. Kommunistık häm otarlyq bilık tūsynda eleusız qalyp qoiǧan molasyna tuystary men duananyŋ şapaǧatyn körgenderdıŋ ürım-būtaǧy kesene salypty. Almaty – Öskemen tas jolynyŋ Üşbiık auyly men Jaŋǧyztöbe stansasy arasyndaǧy bölıgınde Arqarbai duana kesenesıne aparatyn tau jolyn körsetıp tūrǧan qaŋyltyr belgı bar. Duana turaly alǧaşqy maqalany student kezımızde oblystyq gazetten oqyǧanbyz. Ol zamanda Almatydaǧy bas poşta men qala attas qonaq üiı arasyndaǧy alleiada qyryq-elu äinektelgen taqta tūrdy. Sonyŋ ışıne ortalyq, respublikalyq jäne oblystyq gazetterdıŋ syrtqy men ışkı ekı betterın aiqara ıletın. Oblystyq gazetterdı oqu üşın taqtany jaǧalaitynbyz. Sonda taqtadan "Qanatty adam" atty maqalany qūnyǧa oqyǧanbyz. Avtory – Töleş Süleimenov. Fantast jazuşynyŋ maqalasynda Arqarbaidyŋ ūşatyn qasietı jazylǧan. Jelkesıne taman bıtken "qūjyrasy" bar, sony paidalanyp ūşyp ketedı degendı oqyp qatty taŋyrqadyq. "Qūjyra" degenı – tompaiyp tūrǧan dene müşesı. Basqa eşkımde kezdespeidı. Arqarbai ony "qanatym" deidı eken. Sodan bastap Arqarbai turaly derekterdı tırnektep jinadyq. Ūzaq jyl Aiagözde tūrǧan atalas aǧamyz Amanǧazy Baimamyrovtyŋ özınen köp äŋgıme estıdık. Arqarbai jaryqtyq osy ölkege özgerıs äkelgen poiyzdy moiyndamaǧan. Tıptı, mensınbegen. Bırde Aiǧyrjal stansasynda Arqarbaidy körıp qalǧan maşinister: – Qaida barasyz? – dep sūraidy. – Äzıret, Aiagözge, – deidı duana. Jalpy, bükıl sözın "äzıret" dep bastaidy eken. – Bızge otyryŋyz, dalada aiaz ǧoi. Ala keteiık, – dep janaşyrlyq tanytady qariiany bıletın maşinister. – Äzıret, özım de jetemın ǧoi, – dep duana qastarynan ötıp ketedı. Sodan būlar poiyzdy arqyratyp Aiagöz stansasyna toqtasa, aldarynda dorbasyn arqalaǧan Arqarbaidyŋ ketıp bara jatqanyn köredı. Aiǧyrjal men Aiagözdıŋ arasyndaǧy 45 şaqyrymdy poiyzdan būryn qalai jürıp ötkenı jūmbaq. Bır būl emes, bırneşe ret osyndai jaǧdai kezdesken. Aiagözden 90 şaqyrymdaǧy Qaraqoitas razezıne poiyzben qatar kelgenın körgender bar. Endı bırde kolhozdyŋ taudaǧy fermasyna avtomaşinadan būryn jetıp alypty. Būl qasietı Töleş Süleimenov "qūjyra"– Arqarbaidyŋ özı "qanatym" degen älgı tompaq müşede bolsa kerek. Ärine, ol qūstyŋ qanatyndai jelpıldep tūrmaidy. Bıraq, ǧaryştan köpke beimälım quatty qabyldap, sol quat poiyzben de, avtomaşinamen jarystyryp jürgenı dausyz.

Sezetın kısı

Üşınşı ret Arqarbai turaly özımızdıŋ Oljai äuletınıŋ jienı Jūmaǧazy aqsaqaldan estıdık. Ol kısınıŋ ekı ūly ertoqym men torsyq jasap, qamşy öretın şeberler edı. Zamanbek Nūrqadılov Almaty qalasynyŋ äkımı bolǧanda Almaarasan jaqta äldeqaşan jabylǧan mekemege qarasty qausap tūrǧan üilerdı osyndai şeberlerge bergızdı. Söitıp Kökjota atalatyn auyl paida boldy. Jūmaǧazynyŋ ekı ūlyna sol jerden baspana men şeberhana tiıp, tuysymyz Aiagözden köşıp keldı. Sol aqsaqal jas kezınde Arqarbaidy öz közımen körgenın aitty. Jai körgen ne, bır ret şaşyn alyp, saqal-mūrtyn basyp bergen. Sonda duana qiylǧan şaşy men saqalyn domalaqtap berıp, "bala-şaǧa auyryp qalsa, osymen emdeŋder" deptı. Būl ony şeşesı Södiiaǧa (şyn aty Nūrbäti, eşkımnıŋ bet-jüzıne qaramai şyndyqty aitatyndyqtan Sudiia-Södiia atanǧan, bızdıŋ atamyz Oljaidyŋ qaryndasy) beredı. Künderdıŋ künınde Ürjarda Sovet degen kısınıŋ balasy talma auruyna ūşyraidy. Auruhana därıgerlerı emdei almaidy. Sovet balasynyŋ jaǧdaiyn Södiia apamyzǧa aitady. Apamyz balaǧa Arqarbaidyŋ saqal-şaşyn iısketkende auruynan qūlan-taza jazylǧan. Ony Jūmaǧazy aqsaqal öz közımen körgen. Taǧy bırde Jūmaǧazy aqsaqal Arqarbai turaly kelesı estelıgın aitty: – Aiagözge kelıp-ketıp jürgende Şaihanǧali atty syily qartqa sälem beretınmın,– degen Jūmaǧazy. – Bırde qauryt şaruamen jürıp, sälem berudı ūmytyppyn. Kelesı joly barsam, jaryqtyq terıs qarap jatyr eken. Sälem berdım. Būrylmaǧan küiı jata berdı. Sol kezde üige kışkene nemeresı kırdı. Men "Ainalaiyn, menı keşırşı" dedım älgı balaǧa. Būl sözıme jas bala aŋ-taŋ qaldy. Sol kezde Şaihanǧali qariia basyn jastyqtan jūlyp alyp, "Bäibışe, qazan as!" dedı. Qadırmendı qariianyŋ köŋılın demdep auylǧa barǧanym sol, şeşem Södiia "Balam, sen Şaihanǧalidy aldymen renjıtıp, soŋynan batasyn alypsyŋ ǧoi" dedı. Älgınde bolǧan oqiǧany eşkımge aityp ülgermegenmın. Aiagöz ben auyldyŋ arasy bırtalai jer. "Qaidan estıdıŋız?" dep taŋdandym. "Jaŋa ǧana namazymdy oqyp bolǧan kezde Arqarbai duana aityp kettı" dedı şeşem. Al menıŋ Arqarbaidy körmegenıme bırneşe kün bolǧan. Eŋ ǧajap äulielıgı – mynau. 1941 jyldyŋ küzı. 18 razezde radio sarnap tūrady. Keŋes äskerı bır qaladan soŋ bır qalany tastap şegınıp kele jatyr. Jūrttyŋ qabaǧy synyq. Sonda Arqarbai duana radiodan da zor dauyspen: – Äzıret! Keŋestıŋ baǧy tüienıŋ kötenınen de zor. Älı jaudy jeŋedı. Qatyndar, sender jıbekten köilek kiıp, "seilonnan" şai ışesıŋder! – deptı. Aitpaqşy, özınıŋ soǧysqa ketken balasy Qūrmaştyŋ soŋynan "qara qaǧaz" keledı. Auyl-aimaq jinalyp estırtkende Arqarbai jylap közge jas aludyŋ ornyna, "Äzıret, būl– ötırık qaǧaz! Qūrmaşym tırı" dep şaruasyn ıstei berıptı. Balasy soǧystan soŋ aman-sau oralypty. Qūrmaştan tuǧan nemeresı älı Arqarbaidyŋ ata mekenınde tūryp jatyr. Özı kışkene ǧana adam bolǧan. Qaŋǧyrlaǧan radiodan zor dauys qai jerınen şyqqany jūmbaq. Eŋ basty jūmbaq – 1941 jyldyŋ küzınde 1945 jylǧy köktemdegı Jeŋıstı qalai bılgen? Soǧys jyldarynda äskerge ketkenderden kımnıŋ qaza tauyp, kımnıŋ aman keletının aldyn ala sezıp jürgen. Soǧystaǧy kısısı aman kelıp, quanyşqa keneletın üilerge soǧady eken. Ol üidegı qara sudy qanaǧat qylatyn. Al aldaǧy künderı qara jamylatyn üi aldyna maldyŋ basyn qoiatyn bolsa da jolamaǧan. Tıptı, kımnıŋ ıstı bolyp, kımnıŋ künädan taza ekenın bılıp jürgen. Soǧystan keiın jyldary Aiagözdıŋ bır top myqtysy kolhozdy tekseru üşın tau jaqqa attanady. Avtomaşina qara qostyŋ qasynan öte bergende ışten ükılı taiaǧyn ūstaǧan Arqarbai şyǧypty. Maşina şaŋyna kömılgen qariia qala beredı. Sodan qyryq-elu şaqyrym jerdegı kolhozǧa kelgen komissiia kölıkten tüsıp jatsa, mana qara qosta qalǧan Arqarbai jandarynan ötıp barady deidı. Jai ötpeidı, "Äzıret, myna kolhozdyŋ basşylary tegıs sottalady" deptı. Būl aitqany da keşıkpei şyndyqqa ainalady. Qysta kolhozda mal qyrylyp, bastyǧy men basqa mamandary sottalyp ketıptı.

Kielı kısı

Arqarbai jas kezınde Şäkıjan atty äuliege şäkırt bolypty desedı. Öz qolynan kelmegen ıste sol Şäkıjannyŋ äruaǧyna jügınetın. Auyl arasynda bıreu bala tılep aldyna kelse, ony jetektep Şäkıjannyŋ basyna aparady. Qabırdı qūşaqtap jatyp: – Äi, Äulie, äi Bai, estimısıŋ! Pälenşekeŋ kelıp tūr. Oǧan ūl beresıŋ be, joq, qyz beresıŋ be? – dep aiqailaidy. Maŋaida tūrǧandardyŋ eşbırınıŋ jauapty estımeitını tüsınıktı. Jer astynan dybys şyqpaityny anyq. Sälden ornyna tūrǧan Arqarbai: – Al, äulie saǧan ūl berdı. Atyna pälenşe dep qoisyn dedı, – deidı eken. Jūrttyŋ Arqarbaidan, Arqarbaidyŋ Şäkıjannan sūrap alǧan balalarynyŋ özı şal bolyp, būl künde az qalǧan şyǧar. Bıraq olardan taraǧan ūrpaq köp. Arqarbai duananyŋ basyna qoiylǧan kümbezge olar da üles qosqan şyǧar. Bala berumen bırge tolǧaq qysyp, qinalǧan äieldı bosandyryp jıberetın qasietı bolǧan. Üşbiık auylynda Räbiǧa atty äiel bosana almai qatty qinalady. Därıgerler eşteŋe ıstei almai amaldary qūridy. Sol kezde Arqarbai esık syrtynan "Äzıret, men keldım" dep aiqailaidy. Eşkım ony şaqyrmaǧan. Basqa därmen tappaǧan därıgerler duanany tolǧaq qysqan äielge kırgızedı. Sonda Arqarbai ükılı taiaǧymen Räbiǧany salyp qalǧanda düniege ıŋlälap näreste keledı. Atyn Amangeldı dep qoiady. Arqarbai özı "Maǧan deiın elu toǧyz duana bolǧan. Elu toǧyzynşysy Şäkıjan" deptı. Al, Şäkıjannyŋ pırı – Şaiahmet äulie eken. Onyŋ ar jaǧyndaǧylardy endı sanap bere almaimyz. Bır tūsynda Qazybek bidıŋ mürdesın taiaqpen ūratyn Bekmysyq äulie tūrǧany anyq. Ol ölı denenı taiaqpen bes ret salyp qalǧanda Qazybektıŋ ūly Bekbolat bi "Ölıp jatqan äkem saǧan ne ıstedı?" dep ara tüsedı. Sonda Şaiahmet duana kılt kıdırıp, "Qap, jetı ret ūrǧanymda bige qonǧan äruaq jetı ūrpaǧyna jeter edı, endı bes ūrpaǧymen toqtaityn boldy-au!" dep ökınıptı Arqarbaidyŋ aldyndaǧy elu toǧyz duananyŋ bırı Äbjälab bolǧan şyǧar. Ol qaitys bolǧanda jerleu üşın zirat basyna aparady. Qabırge tüsıru üşın kebınge oralǧan denesın salyp kelgen kiızdı aşqanda ışındegı mürde şaǧala bolyp ūşyp ketıptı desedı. Sonda Äbjälab äulienı özı arulap juǧan Mäşhür Jüsıp äulie: "Äbjälabtyŋ denesı körde jatpaidy, menıŋ mürdem bülınbeidı" deptı degen söz bar Baianauyl tūrǧyndarynyŋ arasynda. Alpysynşy duananyŋ özınıŋ ölımı de erekşe bolypty. Ony kezınde Jūmaǧazy tuysymyzdan estıgenbız. Arqarbai öler sätın aldyn ala däl sipattaǧan. Qūrdas, tūstas şaldarǧa: "Men ölerde qatty jaŋbyr jauady. Şatyrlap naizaǧai oinaidy. Maldan bırer bas şyǧyn bolady" deptı. Sodan ne kerek, bır serkenı jetektep "Şäkıjannyŋ basyna jetıp alaiyn" dep jolǧa şyǧady. Özınde qanat bolǧanmen, serkede qanat joǧy tüsınıktı. Jete almapty. Jūma künı qatty nöser jauady. Aiagöz – Üşbiık – Jaŋǧyztöbe arasyna jarqyldap kökte jai oinaidy. Aspandy qaqyratyp jasyn tüsedı. Ol jaiylyp jürgen ögızge tigen eken. Jaryqtyqtyŋ "Bırer bas mal şyǧyny bolady" degenı solai rasqa şyǧypty. Serkenı qaraǧanǧa bailaǧan körınedı. Özınıŋ denesı bırer kün dalada qalady. Aqyry el ızdep şyǧyp, tauyp alady. Mürdenı oŋ jaqqa qoiyp, meiramsuyn bergen kezde äldeqaidan "men Arqarbaimyn, men Arqarbaimyn" degen dauys estıledı. "Būl ras bolǧan jaǧdai" degen bızdıŋ Jūmaǧazy aqsaqal. Qazaǧa jinalǧan, janazaǧa tūrmaq jūrt jan-jaqqa qaşyp ketıptı. Sodan därıgerler Arqarbaidyŋ mürdesın taǧy qarap, "Mynau bırneşe kün būryn qaitys bolǧan adamnyŋ denesı" deidı. Sol Arqarbaidyŋ suretın mıne, körıp otyrmyz. Ätteŋ, basqa bır suretı būdan kemınde on jyl būryn qolymyzǧa tüser me edı?! Jaŋǧyztöbe men Üşbiık arasynda qyryq jamau, myŋ şūŋqyr Almaty – Öskemen tas jolynda avtokölıkpen şoqaqtap kele jatqanda Amanǧazy aǧamyz: – Arqarbai jaiynda özımızdıŋ Öken de jaqsy bıledı. Onda fotosy boluy kerek, – degen. "Özımızdıŋ Öken" degenı – taǧy bır tuysqan aǧamyz. Ol kısı de balalaryn saǧalap Aiagözden köşıp kelgen. Talǧardyŋ tübındegı jaŋa jūrtta qūrmetke bölenıp, "Naiman şal" atanǧanyn estıgenbız. Almatyǧa bara sala Öken aqsaqalǧa sälem berıp, Arqarbai jaiynda sūramaq edık. Fotosyn almaq edık. Oǧan kündelıktı tırşılıkten qol tigen be! Söitıp jürgende qyzmetımız Astanaǧa auysty. Alysta jürıp bırde Jūmaǧazy, bırde Öken qariia qaitys bolǧanyn estıdık. Amanǧazy aǧamyzǧa öz qolymyzben topyraq saldyq. Arqarbaidyŋ bızge būiyrmaǧan, sondyqtan köpşılıkke jariia bolmaǧan fotosyn endı taba alar ma ekenbız...

informBIýRO