Alaş balasyn qasyretke kömıp, qaiǧyǧa ūşyratqan qaraly künnıŋ kınälısı älı künge deiın atalmady. Nege?..
Resmi mälımet boiynşa, üş qazaq köz jūmyp (?..), qyryq myŋnan asa qazaq baspanasyn tastap, basy auǧan jaqqa bosyp kettı...
Bos kölıgıne eşkımdı mıngızbei, eşkımge toqtamai zulap qaşqan meiırımsızderdı körıp, jaǧamyzdy ūstadyq...
Şybyn jany şyrqyrap, qazaqtyŋ basy auǧan jaqqa qaşyp jatqanda, düken tonauşylar tabylyp, qolǧa tüstı...
«Jarylys Bögen su qoimasynyŋ suyn bosatyp qalany basady eken» degen daqpyrt – özı mäŋgıgen qazaqty odan ärı dürbeleŋge saldy...
Janar-jaǧarmaidyŋ kürt qymbattap ketkenı turaly da aityp jatty...
QAZIRGI QAZAQ BİLIGINIŊ SİQY
1. Qorǧanys ministrı Nūrlan Ermekbaev pen ŪQK-nıŋ töraǧasy Kärım Mäsımov tötenşe jaǧdaidyŋ alǧaşqy 3 minötınde jūrtqa jariia aqbar taratyp, naqty jaǧdaidy aituy kerek edı, bıraq, ekeuı de būǧyp jatyp aldy...
a). «Eşqandai radioaktivtı qaru-jaraq saqtalmaǧan. Radiasiia qauıpı joq. Al äskeri qalaşyqtyŋ özınde äskerilerdıŋ jartysy arnaiy bunkerlerde. Olardyŋ qauıpsızdıgı qamtamasyz etılgen» degen Qorǧanys ministrı Nūrlan Ermekbaev qoimadaǧy ottan qyzyp, bereketsız ūşyp jatqan oqtūmsyqtardan qorǧana almaǧan Arystyŋ qara halqyn (ūmytyp kettı) sabyrǧa şaqyryp, baǧyt-baǧdar beruge tiıs bolatyn.
ä). Ūlttyq Qauıpsızdık komitetınıŋ töraǧasy Kärım Mäsımov Arystaǧy apat şeteldık (nemese el ışındegı) diversiia bolsa, tez arnaiy äsker tobymen kınälılerdı būǧaulauy kerek edı.
2. Türkıstan oblysynyŋ äkımı Ömırzaq Şökeev qaiǧy jūtyp, jüregı syzdaǧan qalyŋ qazaqqa JAUDYŊ tılınde – orys tılınde şüldırledı. Artynşa Qorǧanys ministrı Nūrlan Ermekbaev ta dūşpan eldıŋ tılınde bırdeŋeler aitty. Arys apaty – bilık pen halyq arasyna alynbas qamal tūrǧyzǧan – qazaq tılınıŋ ysyrylyp tastaluy ekendıgın aiqyn körsettı.
3. Qauıpsızdık keŋesınıŋ (zaŋmen bekıtılgen mäŋgılık) Töraǧasy, Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev araǧa bır saǧat salyp, Arystyŋ maŋyna arnaiy (qazaq halqynyŋ qazynasyna satyp alynǧan älemdegı eŋ qymbat örkeni ūşaǧyman) ūşyp baryp, dereu Qauıpsızdık keŋesınıŋ şūǧyl jiylysyn ötkızuge tiıs edı.
4. Qazaq Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev jyldam Türkıstan men (ırgeles jatqan) Qyzylorda oblystarynda tötenşe jaǧdai jariialauǧa mındettı bolatyn.
5. Ükımetbasy Asqar Mamin bükıl qalany evakuasiialau üşın janyna Işkı ıster ministrı Erlan Tūrǧymbaevty ertıp (41 myŋ adam evakuasiialanyp, 39 myŋ adam özderı qaladan şyǧyp kettı), qoimalardaǧy örttı söndıru men qaru-jaraqtardy zalalsyzdandyryp-jinauǧa bırneşe jüzdegen arnaiy mamandar toptaryn jyldam jasaqtap, ūrlyq-qarlyq boldyrmau üşın 300-ge tarta (resmi habardaǧydai nebärı 75 emes) polisiia jasaǧyn şyǧaruy kerek edı. Sosyn, Densaulyq saqtau ministrı Eljan Bırtanovpen qatar jürıp, jüzdegen «Jedel järdem» kölıkterımen (bilıktıŋ aituynşa, därıgerlık kömekke barlyǧy 165 adam jügıngen) jinap, därıgerlık kömek körtsetıp, tez tasymaldauy qajet bolatyn.
Arystyŋ ainalasyndaǧy ülken su qorǧandary (Bögen su qoimasy men şalǧaidaǧy Şardara su qoimasy) äskerilermen qorşalyp, qataŋ baqylanuy kerek edı.
OBAL-SAUAP BILMEGEN...
2001 jyly (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı Sät Toqpaqbaev) Qaraǧandy oblysyna qarasty Toqyrau auylynyŋ maŋynda qaru-jaraq, oq-därı qoimasynda ört şyǧyp, bırneşe täulık boiy jandy. 1300 tūrǧyndy qauıpsız aimaqqa köşırıldı.
2009 jyly (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı Danial Ahmetov) Arystaǧy jarylys kezınde 3 adam qaza tauyp, 17 adam jaralandy.
2013 jyly (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı Ädılbek Jaqsybekov) Otar poligonynda qaru-jaraqty utilizasiialau kezınde jarylys bolyp, 4 adam qaza tauyp jäne 3 adam jaraqat aldy.
2014 jyly (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı Serık Ahmetov) utilizasiialau zauytynda jarylys boldy. 2 adam qaza tauyp, bır adam auyr jaraqat aldy.
2015 jyly (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı İmanǧali Tasmaǧambetov) äskeri poligonda eskı oq-därılerdı joiu barysynda jarylys boldy. Bır adam qaza tapty.
Biyl, 2019 jyldyŋ mausymynda (qazaqtyŋ Qorǧanys ministrı Nūrlan Ermekbaev) Arystaǧy jarylystan 3 adam qaza tapty.
Sonda nebärı 19 jyldyŋ ışınde 13 adam äskeri şendılerdıŋ jauapsyzdyǧynan mert bolyp, qanşama otbasy men marqūmdardyŋ jaqyndary qaiǧy-qasyret jūtty. Obaly kımge?!.
BASŞY – BILIKSIZ, QOSŞY – ILKIMSIZ...
Jauaby joq saualdar myŋ-san:
1. Arys qoimalarynda qanşa oq-därı men qaru-jaraq saqtalady?
2. Qanşa qaru-jaraq jaryluy mümkın?
3. Memleket qanşa şyǧynǧa ūşyrady?
4. Nege özınen özı bomba-snariad jarylady?
5. Nege jauapty qūrylym-mekemeler töl mındetterın oryndai almaidy?
6. Nege Qorǧanys ministrlıgı, tiıstı organdar, esterın jinap, tez de naqty resmi aqparat bermeidı?
7. Beibıt jarylysta qauqarsyz küi keşken qorǧanys salasy syn saǧaty tusa, qandai halde bolady?
8. Artqoimanyŋ maŋynda mındettı türde boluǧa tiıs injenerlık qoimadaǧy selitra, dinamit, trotill sekıldı qoparylysqa qajettı zattardyŋ qory qanşa edı? t.b.
QAZAQ ELI – OQ-DÄRI MEN QARU-JARAQTYŊ ALYP ELI
Qazaqstan eşkımmen soǧyspasa da, oq-därı, qaru-jaraqtyŋ alyp qory – milliondaǧan tonnasy şoǧyrlanyp-saqtalǧan jūrt. Qoima meilınşe berık, üzdıksız küzetılgen, sonymen qatar, ört qauıpsızdıgın, ūrlyq, signalizasiiasy myqty nysan boluǧa tiıs-tı. Al, oq-därı men qaru-jaraqtyŋ jaramdylaryn saqtau üşın kölemdı investisiia tartu kerek. Uaqytymen utilizasiia jasau qajet bolatyn.
Arystaǧy törtınşı apat tört qūbylamyzdy teŋselttı: toqtausyz jarylyp jatqan snariadtar, şulaǧan el, bosyp ketken qazaq qazırgı bilıktıŋ naǧyz jauapsyzdyǧy men salǧyrttyǧyn ǧana emes, basqaru jüiesınıŋ ışten şırıgenın körsettı. Eŋ aldymen, mūndai qoimanyŋ qaladan äldeqaşan alysqa köşıru kerek edı.
Bügıngı qazaq bilıgı «Arysta radiasiia qaupı joq, arsenal barlyq tehnikalyq küzet qūraldarymen, dabylmen jaraqtalǧan» dep, auada ūşqyşsyz üş apparat ūşyryp, ört oşaqtaryn baqylauǧa alyp, saperler jūmysqa kırısıp jatqanda, soltüstık körşı – orystyŋ kekşıl jūrty «Arystaǧy apat – AES-ke qarsylarǧa ūpai boldy» dep, dūşpandyqpen qol şapalaqtady...
*** *** ***
Basyna beinet tüsken qazaq bozdap-bosyp, aŋyraǧan ana men adasqan bala bır-bırınen ajyrap qaldy. Al, halyqty qorǧap-qoldauǧa tiıs bır sarbaz zulaǧan oq, bomba arasynda közıne jas alyp, ata-anasymen qoştasyp-baqūldasyp qaluǧa tyrysyp baqty...
Qairan qazaǧym eşkımdı kütpei, şöldegen bauyryna su tasydy. Qinalǧandarǧa kömek qolyn sozdy. Bala-şaǧasyn şūrqyrap ızdestı. Öz üi, töl oşaǧyna qandastaryn panalatty. Qaltasyn qaǧyp, soŋǧy tiynyn arystyqtardyŋ arnaiy şotyna audaryp jatty. Mūsylman meşıtterı dereu dındes-qandastaryna järdem qolyn sozdy (Basqa bırde-bır dınnıŋ ne şırkeuı, ne sinegogy bylq etken joq).
Qazaq bilıgınıŋ kömegı – tym keşıgıp jettı...
Arysta, anyǧynda ne boldy: selqostyq saldary ma, älde, dūşpan eldıŋ diversiia ma?!. Eşkım bılmeidı? Sonda kım bıledı?..
Bügıngı saual-tūjyrym osy.
Qajymūqan ǦABDOLLA
"Adyrna" ūlttyq portaly
