Eldıŋ bırneşe öŋırınde su tasyp, tūrǧyndar evakuasiialanyp jatyr. Özender erneuınen asyp, tūrǧyn üilerdı su basty. Topan sudan maldar qyrylyp, su ziratqa jetıp, tıptı mäiıtterdı şaiyp kettı. Atalmyş jait eldegı ekologiialyq jäne epidemiologiialyq ahualǧa äser ete me? Būl turaly «Adyrna» tılşısı arnaiy mamandardan sūrap bıldı.
AQPARAT RASTALMASA DA, ALAŊDAUŞYLYQ BASYM
Säuırdıŋ 12-sınde Aqordada su tasqynyna bailanysty ötken jiynda Prezident Qasym-Jomart Toqaev yqtimal epidemiologiialyq ahualǧa alaŋdauşylyq bıldırdı. Sol künı su tasqynyna qarsy ıs-şaralardy üilestıru jäne su tasqyny saldaryn joiu jönındegı respublikalyq ştabtyŋ otyrysy ötkızılgen. Sonda söz basynda Prezident būl jaǧdaidy «öte maŋyzdy mäsele» retınde atady. «Su basqan aimaqtardaǧy epidemiologiialyq ahualdy qataŋ baqylauda ūstau qajet,» - degen Prezident Toqaev.
Jiynnan taraǧan resmi mälımetke qaraǧanda Densaulyq saqtau ministrlıgıne Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgımen bırge eldegı sanitariialyq-epidemiologiialyq jäne epizootiialyq jaǧdaiǧa baqylaudy küşeitıp, täulık boiy monitoring jürgızu tapsyrylǧan. Būǧan qosa köppäterlı üilerge, äleumettık jäne basqa da nysandarǧa dezinfeksiia jasau jönınde tapsyrma berılgen.
Taǧy bır nazar audartqan jait – Aqordadan taraǧan resmi mälımette «Su tasqynyna bailanysty jūqpaly aurulardyŋ taralyp jatqany jäne epidemiologiialyq jaǧdaidyŋ naşarlaǧany turaly äleumettık jelılerde jariialanǧan aqparat rastalmady,» - delıngen.
ÄLEM SU TASQYNYNAN QALAI ZARDAP ŞEKTI?
Su tasqyny tabiǧi apat bolǧandyqtan kez kelgen elde oryn aluy mümkın qūbylys. Osy künge deiın Ündıstan, Bangladeş, Päkıstan, Nigeriia, Şri-Lanka, Nepal jäne t.b. elder topan sudan keiıngı jūqpaly auru saldarynan japa şekken.
Mysaly, Bangladeştegı 2004 jylǧy su tasqynynan keiın tyrysqaq pen dizenteriiany qosa alǧanda, diareia aurularynyŋ joǧarylauy anyqtaldy. Osyndai jaǧdailar sanitarlyq-gigienalyq talaptary naşar basqa elderde de oryn alǧan. Mäselen 1931 jyly Qytaida özen arnasynan asyp, sol uaqyttaǧy Qytai astanasy bolǧan Nankin qalasyn su basyp qaldy. Köp adamdar tyrysqaq, süzek siiaqty su arqyly taralatyn jūqpaly aurular jūqtyryp, qanşasy suǧa batyp, bac-aiaǧy 4 millionǧa deiın adam qūrban boldy dep esepteledı.
YQTİMAL ZALAL QANDAI BOLUY MÜMKIN?
Esterıŋızde bolsa, Atyrau oblysy Jylyoi audanyna qarasty Qūlsary qalasynda tasqyn su mäiıtterdı şaiyp ketıp, su basqan aimaqtan er adamnyŋ mürdesı tabylǧan bolatyn. Al soŋǧy derekterge säikes ölgen mal sany - 8,1 myŋ bas, onyŋ ışınde ūsaq mal – 6 myŋ, ırı qara – 1,5 myŋ, jylqy – 514 bas. Respublikalyq epizootiiaǧa qarsy otriad tūraqty epizootiialyq jaǧdaidy saqtau maqsatynda januarlardyŋ ölekselerın joiu jūmystaryn jalǧastyryp jatqanyn mälımdedı. Bügıngı taŋda 4,1 myŋ mal ölekselerı joiyldy.
Būǧan qosa Batys Qazaqstannyŋ Bökei ordasy audany aumaǧyndaǧy su qoimasyndaǧy kiıkterdıŋ öleksesı tüsırılgen videolar tarap, ony körgen adamdar sol maŋdy qolaisyz iıs jailaǧanyn aityp otyr.
Atalmyş jait epidemiolog mamandardy bei-jai qaldyrmady. Almaty oblysy, Eŋbekşıqazaq audandyq sanitariialyq epidemiologiialyq baqylau basqarmasynyŋ «Epidemiologiialyq baqylau jäne qadaǧalau» bölımınıŋ basşysy Qorlan Nūrbatyrova jaǧdaiǧa qatysty bylai dep jauap berdı:
- Su tasqyny kezınde jūqpaly aurulardy tudyratyn qolaisyz epidemiologiialyq jaǧdai damuy mümkın. Su jolymen gepatitter, tyrysqaq, ışsüzek, parotifter, dizzenteriia, tuleremiia iaǧni auyz sudyŋ kemırgıştermen lastanuy, qūrttar jäne t.b, infeksiialar berıledı. Su arqyly berıletın jūqpaly aurulardyŋ ışınde ışek jūqpaly aurularynyŋ toby, onyŋ ışınde enterovirustar, gepatit A jäne basqalary taralady. Özenderden, ūsaq kölderden su qūiǧanda, jaŋbyr suymen aralasqan kezde erıgen sular paida bolady. Būl qūdyqtar men ūŋǧymalardaǧy sudyŋ qazylǧan şūŋqyrlardyŋ şaruaşylyq aurulardan, därethanalardan, las qaldyqtarmen jappai lastanuyna äkeledı. Su tasqynyna kırudıŋ bır problemasy – kemırgışter. Olar köptegen aurulardyŋ qozdyrǧyştary. Tūrǧyn üiler men ǧimarattarǧa enıp, adamnyŋ jūqpaly jäne parazittık aurularǧa şaldyǧuyna yqpal etuı mümkın. Tūrǧyndardy aurulardan saqtandyru, su tasqyny kezınde qarapaiym iaǧni aurudyŋ aldyn ala şaralaryn jäne tiımdı erejelerdı saqtau qajet, - deidı ol.
«BİYL JAZ YSTYQ BOLADY DEGEN BOLJAM BAR»
Ekologiialyq tūrǧydan tuyndaityn zalal turaly täjıribelı ekologtar qauymdastyǧynyŋ töraiymy, ekolog Laura Malikova bylaişa tüsındırdı:
- Su tasqyny bolǧan aimaqtarda zaŋsyz jatqan qaldyqtar poligony, sıbır jarasynan kömılgen maldardyŋ öleksesı, mäiıtter aşylyp jatyr. Onyŋ bärı sumen aralasqannan keiın tabiǧatqa älbette kerı äserın tigızedı. Ol topyraqtyŋ lastanuyna jäne qūdyq suyna äser etpei qoimaidy. Al su tolyq şaiyp ketıp, teŋızge tüsken bolsa, teŋız suyn da tazalau kerek bolady, - dedı ol.
Sondai-aq, Laura Malikova qauıptı qaldyqtardyŋ közın qūrtu jaily aita kettı:
- Därethana, septik siiaqty qaldyqtar biologiialyq qaldyqtar bolǧandyqtan olar suda tez ydyraidy. Plastik, polietilen, maldyŋ ölekselerı, adam mürdelerı, ärine, olardyŋ bärın tazalau qajet bolady. Olardyŋ barlyǧyn jinap jaǧa ma, älde köme me ony da qarastyru qajet. Būl tūrǧyda qauıp bar. Jerge sıŋuıne keletın bolsaq, topyraqtyŋ ylǧaldanuyna alyp keledı. Degenmen, osy jyly jaz ystyq bolady degen boljam bar. Sondyqtan joǧaryda atalǧan organikalyq qaldyqtar tez ydyrauy bek mümkın. Al qauıptı qaldyqtar teŋızge baryp qūisa, teŋızdegı itbalyq, balyq siiaqty tırşılık ielerınıŋ ömırıne ülken qater töndıredı, - deidı ekolog.
Dina Litpin,
«Adyrna» ūlttyq portaly
