Soŋǧy uaqyttary elımızdıŋ örkendeuı sosiumnyŋ san türlı salalaryndaǧy bırqatar jaŋaşyldyqtarmen erekşelenedı. Jaŋǧyrudyŋ atalmyş ürdısı saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık instituttardyŋ barşasyn qamtydy desek, artyq aitqan bolmaimyz. Elımızdıŋ naryqtyq ekonomikaǧa bet būrys jasau däuırınde bırqatar kompaniialar men käsıporyndar derbes boldy, sol sebeptı olardyŋ ekonomikalyq qaǧidalarǧa säikes qyzmetı jüielı ūiymdastyrylǧan arnaiymarketingtık baǧdarlamasyz mümkın bolmas edı.
Jalpylai alǧanda, önımnıŋ, qyzmettıŋ jarnamasy – marketingtık kommunikasiianyŋ negızgı qūramdy aspektısı bolyp sanalady, sondai-aq ol tūtynuşymen özara aqparattyq bailanys qūrady. Jüielı türde ūiymdastyrylyp, jüzege asqan jarnama öte qolaily, sonymen qatar önımnıŋ, qyzmettıŋ üzdıksız, tez öndırıluıne, jaqsy qyzmet körsetıluıne mümkındık beredı. Būl belgılı bır kompaniianyŋ aqşa ainalym üderısınıŋ jyldamjürgızıluıne, tūtynuşylarmen ortaq kommunikasiiany bırızdendıruge, ortaq sūranystyŋ artyp, qyzmet qolailyǧynyŋ artuyna özınıŋ yqpalyn tigızedı. Naqtylap aitar bolsaq, önım men qyzmet jarnamasy – ekonomikanyŋ jasandy türınen bölek, tabiǧi qūraly jäne naryq jüiesınıŋ mändıretteuşısı bolady. Sol sebeptı, kompaniialar köp jaǧdaida manipuliasiialyq jarnamaǧa iek artady.
Bügınde būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy jarnama arnaiy bır maqsatty ortamenkommunikasiia jasaudyŋ airyqşa qūraly bolyp sanalady. Qazırgı taŋda baspasözdegı jarnamalau – jarnama berudıŋ eŋ jüielı täsılderınıŋ bırı retınde körınıp otyr. Atalmyş jarnamanyŋ türın jarnama beruşılerdıŋ keŋ auqymdy auditoriiasy qoldanabastady. Sol sebeptı, qazırgı taŋdaǧy būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy manipuliasiialyq jarnamalardy zerdeleu basty nazarǧa şyǧyp keledı.
Osy tūrǧyda jarnamalyq manipuliasiiany bügınde köp kezdestıretınımızdı aitqym keledı. Osy bır mäselenıŋ negızgı körınısın qazırgı taŋda «Kaspi.kz» kompaniiasynyŋ jarnamalarynan baiqauymyzǧa bolady. Kez kelgen internet platformasynda özınıŋ qyzmetterın emın-erkın jürgıze bıletın «Kaspi.kz» kompaniiasy jarnamalyq manipuliasiia arqyly äleumettık jelılerdı «jaulap aldy». Qazırgı taŋda kez kelgen äleumettık jelını aşyp qalsaŋ, «Kaspi.kz»-tıŋ jarnamasyn köremız. Saiahattau, bölıp töleu, satyp alu, düken, jetkızu qyzmetı sekıldı dünielerden bastap memlekettık qyzmetke deiıngı mäselelerdı tez ärı jyldam şeşuge baǧyttalǧan atalmyş kompaniianyŋ jarnamalary köp jaǧdai manipuliasiialyq baǧytta jüredı. Nätijesınde, tūtynuşylar köp jaǧdaida «Kaspi.kz» qosymşasyn taŋdap, özderınıŋ jūmystaryn osy arqyly jürgızedı. Soŋǧy derekterge süienetın bolsaq, «Kaspi.kz» kompaniiasy 2023 jyly jarnama üşın 1,23 mlrd. teŋge bölgen. Būl degenımız halyqtyŋ köp bölıgın özıne tartuǧa degen negızgı ıs-äreketter bolyp sanalady. Aqyrynda, atalmyş kompaniia özınıŋ qoǧamdaǧy mediabrendın qalyptastyrady. Būl mäsele öz kezegınde būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy jarnamaǧa da ūlasatyny aidan-anyq.
Sol sebeptı de qazırgı taŋda baspasözdegıjarnamany ǧylymi baǧytta zerdeleu qajettılıgı tuyndap otyrǧanyn jasyrmaǧanymyz jön. Bız är kün saiyn mälımet pen aqparattyŋ aitarlyqtai zor aǧynymen kezdesemız. Onyŋ belgılı bır baǧytyn qabyldaimyz, sondai-aq soǧan sai özımızdıŋ baǧyt-baǧdarymyzdy barynşa oilastyramyz, al qalǧan bır bölıgın mülde qabyldamaimyz. Manipuliasiialyq jarnamanyŋ negızgı baǧdary da solai. Ol bızdıŋ tūrmystyq tırşılıgımızde, äleumettık ortada, qoǧamdyq mäselelerde jiı-jiı kez bop tūrady, sonymen bırge bızge köptegen emosiia, sezım, aqparattar aǧynyn baǧdarlaidy. Tūtynuşylar jarnamanyŋ osyndai bır bölıgıne yqylas bıldırıpjatsa, endı ekınşı bır bölıgı asa nazar audarmauǧatyrysady.
Jarnamadaǧy manipuliasiia bügınde būrynǧydan da erekşe sūranysqa ie, öitkenı jarnama beruşı, iaǧni manipuliator men tūtynuşynyŋ müddelerı arasyndaǧy qaqtyǧys bäsekelestıktıŋ şielenısuıne alyp keledı. Osydan keiın kompaniialar nemese jarnama jasauşylar arasynda ülken bäseke paida bolady.
Sonymen qatar, sanany manipuliasiialau qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salalarynda bar dep aituǧa tolyqtai negız bar. Būl degenımız ömırdıŋ barlyq salalarynda manipuliatordyŋ egosy bar, ol özınıŋ qūndylyqtar jüiesın jasyryn türde engızedı, öitkenı ony aşyq türde jasai almaidy. Sol sebeptı, ol özınıŋ jarnamasyn jasaityn kezde astarly dünielerdı köp engızedı, manipuliasiiaǧa jügınedı. Sondai-aq, manipuliasiialyq jarnamany berudıŋ türlı ädısterı bar. Bız osy taqyryp zerdelei kele, jarnamadaǧy manipuliasiiany beru täsılın tömendegıdei böldık:
– Jarnamadaǧy mätın qarpınıŋ erekşelıgı. Oqyrman airyqşa, közge erekşe äser etetınärıptermen jazylǧan nemese jalpy habarlamadan özgeşe sözderge nazar audarady. Būl söz tırkesterınıŋ jarnamalyq habarlamany qabyldaudaǧy maŋyzy öte zor.
– Jarnamny beru kezınde tūtynuşy sūraq qoimaityndai tüsındırme qajet. Manipuliasiialyq elementterı bar jarnamadaǧy sūraqtar, sözder tūtynuşyǧa erekşe äser etuı qajet. Mysaly, «sız balaŋyzdyŋ sau bolǧanyn qalaisyz ba?» nemese «sız jaŋa zatty qoldanyp kördıŋız be?». Al saiasi, qoǧamdyq mäselelerdı jarnamalaǧan kezde: «osyndai gaz tarifımen ömır süruge bola ma?» degen sekıldı konfliktık sūraqtardy qoiu arqyly tūtynuşynyŋ yqylasyn jaulap aluǧa bolady.
– Bedeldı tūlǧalarǧa sılteme. Köpşılık ortaǧa tanymal jandardy jarnamaǧa tüsıru arqyly öz önımın ūsynu bügınde jiı kezdesetın täsılderdıŋ bırıne ainaldy. Būl arqyly tūtynuşylardyŋ sanasynda özgeşe oi, sol kompaniiaǧa degen senım paida bolady. Sonymen bırge, jarnamada ol bedeldı tūlǧalar «analar taŋdaidy», «stomatologtar ūsynady» degen tırkesterdı jiı qoldanylady. Būl mediabrending salasyn jaŋǧyrtuda asa zor yqpal etetını sözsız.
– Jarnamadaǧy äiel denesın obektivtendıru. Bügıngı taŋda jarnamada äielderdıŋ denesın «tauarǧa» ainaldyryp jatqan jaǧdailar kezdesedı. Mäselen, öz önımın ūsynu maqsatynda belgılı bır kompaniia nemese ūiym äielderdıŋ denesın jarnama ädısıne salu arqyly manipuliasiia jasaidy. Bır jaǧynan, būl mäsele äielderdı qūral retınde körsetıp jatsa, bır jaǧynan, jarnama manipuliasiiasyn jasaidy.
Osy tūrǧyda bız öz taqyrybymyzdy odan ärı taldau maqsatynda taǧy bır mysalǧa jügınudı jön kördık. Mäselen, bügınde qoǧamda qyzu talqyǧa tüsıp jürgen «Fly Arystan» äue kompaniiasy jarnamalyq manipuliasiiany erekşe qoldanady. «Fly Arystan» äue kompaniiasy özınıŋ önımderın ūsynu barysynda türlı jeŋıldıkterdı ūiymdastyryp, äue biletterın tömen baǧada satady. Sondai-aq, ūtysqa kölık oinatyp, tūtynuşylarynyŋ arasynda atalmyş syilyqty oinatady. Taǧy bır eskere ketetın mäsele – kez kelgen äleumettık jelını aşyp qarasaŋyz, «Fly Arystan» äue kompaniiasynyŋ türlı şeteldık baǧyttardaǧy äue biletterınıŋ arzan baǧadaǧy körınısın köresız. Būl öz kezegınde tūtynuşylardyŋ nazaryn audaryp, nätijesınde olar bilet satyp alady. Bıraq keibır jaǧdailarda «Fly Arystan» äue kompaniiasynyŋ ūşaqtary keşıgıp, onyŋ üstıne qosymşa aqy alyp, öz tūtynuşylaryna terıs közqaras tanytyp jatady. Alǧaşynda jarnamalyq manipuliasiia arqyly öz önımderın ūsynyp, aldyrtyp alǧannan keiın, joǧarydaǧydai äreketterge jiı baryp jatatyny qoǧam arasynda keŋınen talqylanady. Mıne, osy tūrǧyda «Fly Arystan» äue kompaniiasy jarnama manipuliasiiasyn airyqşa qoldanatynyn atap ötkenımız jön.
Jarnamanyŋ erekşelıgı köp jaǧdaida onyŋ būqaralyq sana men ūjymdyq mınez-qūlyqqa baǧyttaluyna bailanysty bolyp keledı. Negızınde, jarnama san türlı motivterg, erekşe tırkestergenegızdelgen.
Qoǧamnyŋ qazırgı sifrlyq transformasiiasy jaǧdaiynda jarnama manipuliasiialyq kommunikasiia retınde qarastyrylatyny beseneden belgılı. Būl rette ol manipuliasiialyq kommunikasiia türlerınıŋ damuyna äser etıp, adamnyŋ, jalpy ülken auditoriianyŋ, belgılı bır ortanyŋ sanasyna, sezımıne airyqşa yqpal jasaidy. Jarnama qoǧamdy jäne ondaǧy äleumettık prosesterdı basqarudyŋ modaldy jetekşısı retınde körınıs beredı. Jarnama arqyly adam belgılı bır mınez-qūlyqty, äleumettık stereotipterdı, äleumettık-mädeni keŋıstıktegı qūndylyqtardy igeredı. Qazırgı qoǧamnyŋ sifrlyq transformasiiasy jaǧdaiynda jarnamadaǧy manipuliasiia adamdardyŋ taŋdau qūqyǧyna da aitarlyqtai äser etedı. Onyŋ äserınıŋ nätijesınde jaŋa mädeni stilder, äleumettık stereotipter paida bolady.
Jarnama äleumettık-mädeni qūbylys retınde qoǧamnyŋ negızgı damu tendensiialaryn körsetedı. Jarnama äleumettenu jäne säikestendıru prosesterınde barǧan saiyn maŋyzdy röl atqara bastaǧany jasyryn emes. Osy mehanizm arqyly jarnama tūtynuşylardyŋ taŋdau erkı men sanasyna da tıkelei äser etetını körsetılgen. Äleumettenu mehanizmı retınde jarnama jeke tūlǧanyŋ,qoǧamnyŋ märtebesın, rölderın, normalary men qūndylyqtaryn igeruıne yqpal etedı. Öz kezegınde jarnama manipuliasiiasy barşa äleumettık jelıler men internet platformalaryn bır jüiede ūstap tūrǧandyqtan, tūtynuşylardyŋ sanasyn basqaru, iaǧni manipuliasiialau mümkındıgı paida bolǧanyn aita ketkenımız oryndy.
Eger sız äleumettık jelını üzdıksız bır saǧat boiy qoldanǧan bolsaŋyz, onda jarnamanyŋ san türın körgen boluyŋyz kerek. «Sulpak», «Meloman», «Magnum», «Kaspi.kz», «Aviasales» sekıldı bırqatar kompaniialar özderınıŋ mediabrendın damytu kezınde äleumettık jelıdegı jarnama manipuliasiiasyn qoldanatynyn köremız. Olardyŋ basty nazarǧa alǧan dünielerınıŋ bırı – jeŋıldık, tiımdı qyzmet, jyldam jetkızu sekıldı taǧy da basqa aspektıler. Būl baǧyttaǧy mäseleler öz kezegınde äleumettık jelı jarnama manipuliasiiasynyŋ basty oşaǧyna ainalǧanyn baǧamdaimyz.
Qorytyndylai kele, bügıngı sifrlyq damu kezeŋın bastan ötkerıp jatqan elımız üşın türlı tendensiialardy qabyldau qalypty ürdıs ekenın aitqymyz keledı. Onyŋ ışınde jarnama manipuliasiiasy da öz kezegınde transformasiiaǧa ūşyrap, bügınde kompaniialar men ūiymdar öz mediabrendın, tūraqty tūtynuşylaryn, ekonomikalyq saiasatyn saqtap qaluǧa jan talasyp jatqan jaiy bar. Qoǧamda oryn alyp jatqan osy sekıldı mäseleler kompaniialar arasyndaǧy bäsekelestıktı de qyzu qainatyp jatyr. Osy tūrǧydan alǧanda, jarnama manipuliasiiasyn ekıjaqty formatta qaraǧanymyz jön bolar. Sebebı, ony tek terıs baǧytta qarastyra bermei, atalmyş mäselenıŋ ekonomikalyq naryq üşın bäsekelestıktıŋ ūlǧaiuyna äser etetını de köŋılge quat beretının aitqanymyz jön.
Zere DASTAN
