1930-jyldarda qazaq halqy ülken demografiialyq opatqa ūşyrady. Milliondaǧan adam ajal qūşty. Jüz myŋdaǧan otbasy Qazaqstannan ketuge mäjbür boldy. Odan qalsa, qazaqtyŋ bırtuarlaryn “halyq jauy” dep qudalap, atu jazasyna kestı. Jüz myŋnan astam azamat quǧyn-sürgın qūrbany boldy. Solardyŋ bırı — qos repressiiany basynan ötkergen, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jambyl Artyqbaevtyŋ äkesı — Omar Artyqbaev. Būl turaly tarihşy “Adyrna” ūlttyq portalyna aityp berdı.
— Äkeŋız Omar Artyqbaev ekı ret repressiiaǧa ūşyraǧan eken. Būl turaly bırı bılse, bırı bılmeidı. Äkeŋız turaly tolyq aityp berseŋız.
—Äkemız sauatty adam boldy, bızdıŋ oquymyzǧa qatty köŋıl bölıp, özı baǧyt-baǧdar berıp otyrdy. Jasymyzdan kıtap oqydyq, qolyna tüsken jaqsy kıtapty äkelıp tamaǧyŋ qūrǧaǧanşa oqytyp qoiady. «Qazaq ertegılerınen» bastap, «Myŋ bır tün», «Rüstem-Dastanǧa» şeiın sol kezde oqydym. Äkemnıŋ quǧynǧa ūşyrauy tura aitsm, ūzaq äŋgıme.
Bızdıŋ äulet 1937 jyly şılde aiynda Jolymbet rudnigıne kelıp ornyǧady. Äkei Jolymbetke kelgen soŋ rudniktıŋ stroiotdelıne jūmysqa tūrady. Osy qyzmet äkeidıŋ 1937 jyly qyrküiek aiynda bırınşı ret sottaluyna sebep bolǧan. Men äkeidıŋ 1937 jylǧy sottaluy turaly mūraǧattardan «qylmystyq ısın» taba almadym, ızdeu barysynda tek keibır derekter ǧana anyqtaldy. Şeşei «jolda küzet toqtatqanda äkeŋnıŋ qaltasynda azdaǧan aqşa men attyŋ kısenı bolypty, sol üşın ūstapty» deitın.
1937 jyly KSRO-da bırneşe jazalau nauqandary qatar jürgen, būlar «qoǧam qairatkerlerıne qarsy», «äskerilerge qarsy», «ūltşyldarǧa qarsy» dep ärqaisysy jeke aidarmen atalady. Äkei «kulaktarǧa qarsy» bastalǧan nauqanǧa ılıgıp ketken.
Osyǧan bailanysty 1937 jyldyŋ 31 şıldesınde NKVD-nyŋ şūǧyl būiryǧy şyǧyp «kulak operasiiasyn» 7 tamyzda bastap tört aida bıtıru, 75 950 adamdy atu, 193 000 adamdy lagerlerge attandyru josparlandy (barlyǧy 268 950 adam.). Jospardy oryndau barysynda neşe türlı sūmdyqtardyŋ bolǧany sözsız. Osyǧan bailanysty «kulak operasiiasyna» qatysty ıs-qaǧazdar da NKVD mūraǧattarynda joiyp jıberılgen degen oidamyn.
Būl operasiia 1938 jyldyŋ köktemınde aiaqtaldy. Qūdaiǧa täuba, äkei būl joly Karlagqa 3 jylyn berıp oŋai qūtyldy dep esepteimız. Şeşei bızge bır äŋgımeler aityp otyryp, osy oqiǧa esıne tüsıp ketse, «äkeŋ, Qūdai amanaty, tekten-tekke kettı» dep jylap jıberuşı edı.
1940 jyly äkei Karlagtan bosap Jolymbetke keledı
Odan ıle-şala qazaqtyŋ jüzdegen myŋ jas azamattaryn jalmaǧan, elge oryny tolmas qaiǧy-qasıret äkelgen 1941-1945 jyldardaǧy alapat soǧys bastaldy.
EKINŞI QUǦYN — KARLAGTAN İRKUTLAGQA
— Soǧys aiaqtaldy, eldıŋ bastan ötkergen beinetınde, jaqynyn joǧaltqan qaiǧysynda şek joq edı, bıreu jylap, bıreu külıp Jeŋıs künın qarsy aldy. Qalai degenmen «ümıtsız-şaitan» demeidı me, bolaşaqtan jaqsylyq küttı. Osylai jürgende 1947 jyly repressiianyŋ jaŋa tolqyny tırşılıgı bar qazaqtardy taǧy da türmeler men konslagerlerge qamai bastaidy. Mäskeude jeŋıske masairaǧan, ruhy köterılgen eldıŋ keudesın taǧy bır basatyn kezeŋ keldı dep eseptedı. Solardyŋ ışınde bızdıŋ äkeiler de ketedı.
1947 jyly bızdıŋ üş äkemız de ūstaldy. Būl jerde bır mäsele anyq, äkemnıŋ ıs qaǧazdarynan NKVD -nyŋ ūiymdasqan antisovettık topty äşkereleu maqsaty bolǧany jäne bükıl ıstı sol baǧytta ädeiı ūiymdastyrǧany körınedı. Al endı Ämır men Temırǧali äkelerımız ūsaq- tüiek saudamen közge tüsıp jürgen de, köre almastar üsterınen aryz bergenge ūqsaidy. Söitıp, äkem Omardyŋ 1947 jylǧy «halyq jauy» degen aiyppen sottalady.
1947 jyly bükıl KSRO aumaǧynda repressiianyŋ jaŋa tolqyny bastalǧany bärımızge de mälım. Sonymenen ıs-qaǧazdaryn qarasaq äkeige dıni bas qosularǧa qatysady, Qūrban aitta mal soiudy ūiymdastyrdy, sovettık tūrmysty jamandaidy, jūmysşylardyŋ nanǧa jarymaitynyn aitady, ūlttyq dästürlerdı jaqsy köredı degen aiyptar taǧylǧan. Äkeidı tūtqyndau turaly «Postanovlenienı» 1947 jyldyŋ 21 aqpanynda NKVD (NKGB) - nyŋ Aqmola oblysy boiynşa aǧa ökılı Hohlov degen jasaǧan.
Äkeidı 1947 jyldyŋ 23 aqpanynda ūstap, bırden Aqmolanyŋ ışkı türmesıne äketken. Karlagtan İrkutlagqa äkeidıŋ qaşan jıberılgenı turaly naqty qaǧaz joq. Menıŋ oiymşa, būl 1951-1952 jyldary bolǧan siiaqty. L.Gumilev te osy jyldary Karlagtan İrkutlagqa jıberılgen, iaǧni lagerlerden bır-bırıne adamdardy auystyryp otyrǧan. İrkutlagtyŋ Angara qalasyndaǧy Kitoi İTL (ispravitelno-trudovoi lager) -dan äkei, Stalin ölgen soŋ, 1953 jyldyŋ 15 tamyzynda bosady.
— Qai jyly aqtaldy?
— Äkei resmi türde KSRO Joǧarǧy sotynyŋ Plenumynyŋ şeşımımen 1989 jyldyŋ 20 qyrküiegınde aqtaldy. Būl habar bızge jetken joq. Äkeige būl aqtau qaǧazdyŋ endı keregı joq edı. Ol 1989 jyly 27 qaraşada qaitys boldy.
ÄKE ALDYNDAǦY PARYZ
— Äkeŋız turaly kıtap jazdyŋyz. Būl arqyly äkeŋızden “halyq jauy” degen aiypty alyp tastaǧyŋyz keldı me?
— Men özımnıŋ şyǧarmaşylyq ömırımde ǧylymi taqyryptarda bırtalai kıtap jazdym. Äkem turaly jaza qoiamyn degen oi bolǧan joq. Qazaqtyŋ qarapaiym azamaty bolatyn. Bala kezımde äkemnen «bızdıŋ atalarymyz kedei boldy ma, bai boldy ma ?» dep sūrauşy edım, sol kezde äkem «baiǧa belın bastyrmaǧan ortaşa boldy» deitın. Sol siiaqty äkem de ortaşa tırşılık keştı, ülken qyzmet te atqarǧan joq, ataǧy şyqqan bai da bolǧan joq.
Bızdıŋ äkelerımızdıŋ qalypty ömırınıŋ astan-kestenın şyǧarǧan Qazan töŋkerısı turaly az jazylǧan joq, bıraq menıŋ äkemınıŋ ömır tırşılıgı HH ǧasyr tarihyn saralauǧa qūndy derek siiaqty. Qarapaiym adamnyŋ taǧdyry - tarihtyŋ özegı boluy tiıs. Menıŋ äkem Alaş qairatkerı bolǧan joq, bıraq ūltyn süietın adam edı. Äkeidıŋ adam siiaqty ömır süruge, teksız jüiege qūl bolmauǧa tyrysyp jantalasqany 1937, 1947 jyldardaǧy ıs qaǧazdarynan körınedı. Uaqyt bärıne de emşı, ärine, sol auyr zaman salǧan keselden de qūtylarmyz, bıraq jazyldyq eken dep ol auyr kezeŋdı ūmytyp ketuge bolmaidy.
1989 jyly qaraşanyŋ jiyrma jetısınde qaitys boldy äkemız. Barlyǧymyzdy aiaǧymyzdan tık qoiyp, oqytyp, jetıldırıp, nemerelerı men jienderıne deiın aialap ösırıp, enşısın bölıp bergen äkemızdı küte almadyq, auyr ökınış sol. Ömır-baqi qolyna tüskenın auzyma ūsynyp, «botkenım» dep erkeletıp kelgen äkeme eŋ bolmaǧanda bır-ekı jyl tırşılıgımdı arnauǧa aqylym jetpedı. Osy künı oilaimyn, ǧylym eşqaida qaşyp ketpeuşı edı ǧoi dep. Būl kıtapşa maǧan keşırım alyp bermeidı. Ony tüsınetın jasqa jetken siiaqtymyz. Bızden keiıngı ūrpaqqa sabaq bolar dep jazyp otyrmyn.
Sondyqtan “Äkem Omar jäne onyŋ zamany turaly” kıtapşany jas ūrpaqqa ülgı bolsyn dep, köbınese äkeidıŋ özınıŋ aitqan äŋgımelerıne negızdep, ara-tūra arhiv derekterın qosyp jazdym.
— Ata-anaŋyz Aşarşylyqty basynan ötkerıp, ol kezden aman şyqty. Degenmen,aşarşylyqtyŋ qūrbandary qarapaiym auyl adamdary bolǧandyqtan künı bügınge deiın esımderı belgısız küiınde qalyp keledı. Oqiǧa kuägerlerı de azaiyp barady. Sızdıŋşe, qazır aşarşylyq qūrbandaryn zertteu jūmystary qalai jürıp jatyr?
— Men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaqty tym qarapaiym dep aitpas edım. Bızdıŋ atalarymyz, äkelerımız auylda tūrǧan. Degenmen, 1910 jylǧy sanaqtarda äkelerımnıŋ keşendı şaruaşylyqtary boldy. Qyzdaryna deiın oqydy. Tek mūsylman mektepterde emes, orysşa mektepterde oqyǧandary da bar. Iаǧni, közı aşyq adamdar. Keşendı mal şaruaşylyǧy, egınşılık, şöp jabu tehnikalary bar. Bükıl sanaq derekterınde körsetıledı.
1910-şy jyldardan bastap bırneşe ekspedisiialar jūmys ıstedı. Kuznesov ekspedisiiasy zertteuler jürgızdı. Iаǧni 10 jyl saiyn adamdar tızımı jasalyp otyrdy. Sondyqtan soǧan qarap anyqtauǧa boluşy edı. Kımder aştyqta qyrylyp qalǧanyn tolyq anyqtauǧa bolar edı. Ökınışke qarai, osy mäseleler anyqtalmai otyr.
Bügıngı künı būl taqyrypta naqty ainalysyp jürgender bar ma, joq pa? Naqty bılmeimın. Sondai bır közge tüsetındei, monografiialyq, ǧylymi joǧarǧy deŋgeide jūmystardy körıp jürgenım joq. Bızde soŋǧy kezde aşarşylyq turaly jazǧan batys ǧalymdarynyŋ eŋbekterın audaryp jatyr. Özımızdıŋ taraptan akademiialyq zertteuler az. Qazır saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa arnalǧan komissiia qūryldy. Degenmen, zertteuler jürgızetın bır akademiialyq ǧylymi ortalyq özderıne 5 jyldyq jospar jasap, Qazaqsannyŋ tükpır-tükpırın aralap, anyqtap şyqqany dūrys dep esepteimın.
“QAZAQ — TYM AQYMAQ HALYQ EMES”
— 1930 jyldary Qazaqstanda bolǧan aşarşylyqqa saiasi tūrǧydan da, akademiialyq zertteu tūrǧysynan da ädıl baǧa berıldı me?
— Ädıl baǧa berıldı dep aitu qiyn. Öitkenı, qūjattyq tūrǧyda būl kezeŋ älı tolyq zerttelıp bolmady. Akademiialyq zertteu boldy dep aita almaimyn.
Kezınde keibır “bılgışter” aşarşylyqty qazaqtyŋ öz jalqaulyǧynan boldy dedı. “Balyq, aŋ aulau kerek, sodan aşarşylyqqa ūrynbaityn edı” degender de boldy. Bıraq, aşarşylyq ūiymdastyru ol oŋai emes. Ol joǧarǧy ükımettıŋ arnaiy jürgızgen saiasaty jäne būl 1927-1928 jyldardan bastalady. Būl KSRO-daǧy industrializasiialau saiasaty. Ony jürgızu üşın auyl şaruaşylyǧyn qūrbandyqqa salyp jıberdı. Jalpy tek Qazaqstanda emes, KSRO kölemınde boldy. Alaida, būl saiasatty Qazaqstanǧa qatty jürgızdı. Mäselen “asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn” dedı. Osylai qyrǧynǧa ūşyradyq. Qyrǧyndy bırte-bırte ūiymdastyrdy.
Kürdelı saiasi nauqandy älı tolyq zerttep boldyq dep aita almaimyn. Būl üşın bız otarşyldyq saladan aryluymyz kerek. Mäskeudıŋ otarlyq saiasatyn jaqsy bıluımız kerek. Otarlyq saiasattyŋ imperiialyq, sovettık kezeŋınde jürgızu erekşelıkterın anyqtauymyz kerek. Sosyn mūny akademiialyq tūrǧyda zertteu kerek. Būl bır kıtap, ne bır prezentasiiamen şeşılmeidı. Būl bırneşe tomdyq ülken zertteu eŋbektı qajet etedı. Aşarşylyqtyŋ bırte-bırte bastalu prosessı, onyŋ qarqyndauy, halyqtyŋ aştyqqa ūrynuy, jan-jaqqa qarai köşu saiasaty, ony toqtatu jäne şyǧyndary. Tıptı aŋşylyq, balyqşylyqqa tiym salu turaly jarlyqtardy qarastyru kerek. Nege däl osy kezde jarlyqtar şyqty? Bızdıŋ halyq tym aqymaq halyq bolmady. Aştyqqa ūryndyru qiyn boldy. Bıraq ūryndyrdy. Mıne, osylai halyqtyŋ özıŋe qarsy küresı, köterılısterı, barlyǧyn komplekstı türde qaralu kerek.
— Bügınde Aşarşylyq, quǧyn-sürgın qūrbandary älı de aqtalyp bolǧan joq. Olardyŋ tolyq aqtaluyna ne kedergı?
— Aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau boiynşa komissiia qūrylǧan bolatyn. Är jerde jūmys jürgızıp, zertteu jasauda. Bıraq menıŋşe, ony tolyq zertteu mümkın emes. Öitkenı, ol däuır bızden künnen-künge alystap bara jatyr. Sol repressiiany, aştyqty basynan keşken menıŋ äke-şeşem siiaqty adamdar qazır ortamyzda joq.
Ekınşı jaǧynan, 90 jyldary tolyqqandy zertteudı jürgızuge boluşy edı. Ol kezde bızdıŋ bilık Mäskeuden qorqyp, mūndai zertteuler jasaǧan joq. Sol kezde ukraindyqtar aştyqta qyrylǧan adamdarynyŋ tızımın anyqtap şyǧardy. Bızdıŋ şyǧynymyz köbırek edı, 50%-dan astam halqymyz qyrylyp qaldy.
Sonymen qatar, būl aşarşylyqta Ukraina da, bızde de maqsatty türde jasalǧan “genosid” dep esepteimız. Bıraq endı qūjattardyŋ barlyǧy Mäskeude bolǧandyqtan, ony tolyq anyqtai almai otyrmyz. Anyqtaida almaspyz, äzırşe.
Üşınşı bır kedergı aşarşylyq, repressiia kezıŋde bilıkke kelgen ärtürlı adamdardyŋ boluy. Aşarşylyq, saiasi quǧyndar da solardyn bilıgımen jürgızıldı. Qazaqtyŋ ışınen şyqqan ärtürlı äleumettık toptar bar. Solardyŋ tūqymdary älı de bilıkte boluy mümkın. Solar da tolyq aqtau mäselesıne belgılı därejede kedergı keltıretın siiaqty. Sonymen, Mäskeu bır jaǧynan, ekınşı bilıktıŋ qorqaqtyǧy, üşınşı jaǧynan repressiia,quǧyn-sürgınge qatysty adamdardyŋ kedergısı dep oilaimyn.
“SAIаSİ QUǦYN-SÜRGINGE ŪŞYRAǦAN ÄR AZAMAT — QAZAQTY OILAǦAN ŪLTŞYL TŪLǦA”
— Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn bügıngı ūrpaqqa därıpteudıŋ qandai tiımdı täsılın ūsynar edıŋız?
– Qazırgı taŋda aqtalmai, älı tabylmai jatqan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary turaly aqparatty ūrpaqtary ızdep te jatqan bolar. Degenmen, 1937 jyldary jasalǧan quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ otbasy men jaqyndary olardy artynan baryp, ızdei almady. Ol kezde bärı qorqynyştan qaşyp, ürkıp jürgen uaqyt. Onyŋ üstıne “halyq jauynyŋ” balasy degen qara taŋba boldy. Sondyqtan būl qiynşylyqty bastan ötkerıp, soǧan könıp, aman şyqqandary sirek. Odan keiın, 30-şy jyldardan aman şyqqandar, olardyŋ ūrpaqtarynyŋ köpşılıgı soǧysqa kettı. Äkelerın aqtap alamyn degen ümıtterımen, “halyq jauynyŋ” balasy degen ataqtan qūtylamyz degen ümıtpenen soǧysqa kettı. Onyŋ eŋ bır anyq körınısı – Mänşük Mämetovanyŋ taǧdyry.
Negızınen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary qazaqtyŋ közı aşyq, oqyǧan azamattary. Sondyqtan olardyŋ qai-qaisyn alsaŋyz da ar jaǧynda tūlǧa tūr. Keŋes ükımetı olardy beker qudalamady. Qazaqty mäŋgürt, qūl qylǧysy keldı. Halyqtyŋ betındegı qaimaǧyn alyp alǧysy keldı. Ärbır quǧyn-sürgınge ūşyraǧan azamat - qazaqty oilaǧan ūltşyl tūlǧa. Sondyqtan olardy bärımız bıluımız kerek. Tarihty qazyp, zertetp, keler ūrpaqqa därıpteuımız kerek. Ol üşın ǧylym jolynda aianbai eŋbek etu qajet.
— Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet,
“Adyrna” ūlttyq portaly
