Coŋǧy jyldary elımızde internet alaiaqtardyŋ sany artyp, köptegen halyq onyŋ qūrbanyna aialuda. Alaiaqtar - jaqsy psihologtar. Olar adamdardy türlı täsılder arqyly öz qūrytaryna tüsırude. Osylaişa olar ūrbandaryna tez senldırıp, aqşalaryn oŋai tartyp alady. Bızdıŋ azamattarymyzdyŋ qarjylyq jäne qūqyqtyq sauattylyǧygyŋ tömen ekendıgı de belgılı jäne ony alaiaqtar barynşa ūtymdy paidalanady.
Bıraq qūqyq qorǧau organdarynyŋ barlyq türdegı kiberşabuyldarmen sättı küresuıne ne kedergı? Nelıkten olar mūndai alaiaqtyqtyŋ besten bır bölıgın ǧana aşa alady?
İnternettegı alaiaqtyqty aşu üş sebepke bailanysty oŋai emes: mūndai qylmystardy ūiymdastyrudyŋ kürdelı jüiesı, poliseilerdıŋ şekteulı tehnikalyq mümkındıkterı jäne biurokratiialyq kıdırıster. Jäbırlenuşıden qomaqty aqşa alu üşın alaiaq deldaldar tızbegın jäne oǧan jasyryn äreket etuge mümkındık beretın arnaiy tehnikalyq qūraldardy paidalanady. Ol özınıŋ las aqşasyn basqa bıreudıŋ qolymen tabady, sondyqtan onyŋ kınäsın, qylmystyq nietın däleldeu oŋai emes.Qazırgı taŋda köbınese balalar äleumettık jelı alaiaqtarynyŋ qūrbany boluda. Öitkenı, olardyŋ internettegı qauıpsızdık turaly täjıribesı men bılımınıŋ joqtyǧynan jäne syni oilau daǧdylaryn tiımdı paidalana almaidy. Alaiaqtar balalardy oŋai nysanaǧa alady. Sebebı balalar senımdırek boluy mümkın, olardyŋ nietterıne kümändanuǧa beiım emes jäne ökınışke qarai, körgenderın nominaldy baǧamen qabyldai alady.
Balalarǧa arnalǧan äleumettık media alaiaqtyqtyŋ negızgı saldarynyŋ bırı-qarjylyq şyǧyndar. Balalar eresekter siiaqty qarjylyq sauattylyq deŋgeiıne ie bolmauy mümkın jäne alaiaqtyqtyŋ qūrbany boludyŋ saldaryn tüsınbeuı mümkın. Olar sondai-aq jeke aqparatty bölısuge nemese sıltemelerdı basuǧa beiım bolady. Būnyŋ saldary alaiaqqa aldanuǧa ıkelıp soǧady.Qarjylyq şyǧyndardan basqa, äleumettık media alaiaqtyq balalarǧa emosionaldy äser etedı. Ata-analar men tärbieşıler üşın balalardy äleumettık jelılerdegı alaiaqtyq qaupı turaly habardar etu jäne olardy özderın qalai qorǧauǧa üiretu maŋyzdy. Būl jeke aqparatty beru nemese sıltemelerdı basu, küştı parolder men qauıpsızdık şaralaryn qoldanu jäne soŋǧy alaiaqtyq äreketterden habardar bolu jäne olardy qalai boldyrmau kerektıgın tüsındıru. Balalarǧa onlain qauıpsızdıktı üiretu jäne olarǧa özın-özı qorǧauǧa qajettı qūraldardy beru arqyly ata-analar men tärbieşıler äleumettık media alaiaqtyqtarynyŋ balalarǧa tigızetın terıs äserın azaituǧa kömektesedı. Äleumettık jelıdegı alaiaqtyq qūrbandary üşın qandai qoldau bar?
- Eger bıreu äleumettık jelılerdegı alaiaqtyqtyŋ qūrbany bolsa, olar özderın, eseptık jazbalaryn jäne basqa da onlain-akkaunttaryn qorǧau üşın jedel şaralar qabyldauy tiıs.
- Bailanysty toqtatu: alaiaqtarmen barlyq bailanystardy toqtatyp, olardyŋ telefon nömırlerın, jedel habarlaryn jäne elektrondyq poşta mekenjailaryn būǧattaŋyz.
- Dälelderdı saqtaŋyz: alaiaqtyqtyŋ köşırmelerın jäne/nemese skrinşottaryn jäne kez kelgen habarlamalardy dälel retınde saqtaŋyz
- Platforma turaly esep: alaiaqtyq oryn alǧan äleumettık jelıde esep berıŋız
- Bilıkke esep beru: qajet bolǧan jaǧdaida tiıstı qūqyq qorǧau organyna esep berıŋız, mysaly Ūlybritaniiadaǧy alaiaqtyq (nemese eger sız Şotlandiiada bolsaŋyz, polisiiaǧa)
- Qarjylyq qoldau üşın habarlasyŋyz: kez kelgen tölemderge daulasu nemese qarjylyq kömek sūrau üşın eseptı bankıŋızge nemese nesie kartasy kompaniiasyna jıberıŋız.
