İnternet-alaiaqtyq, keŋ maǧynada, internet arqyly jasalatyn qylmystyq äreketterdı bıldıredı. Būl türdegı alaiaqtyq äreketter qarjylyq şyǧyndarǧa, jeke mälımetterdıŋ ūrlanuyna jäne basqa da ziiandarǧa äkeluı mümkın. "Adyrna" materialynda internet-alaiaqtyqtyŋ negızgı türlerı, olardyŋ qauıptılıgı jäne olardan qorǧanu joldary sondai-aq, qarjylyq alaiaqtyqtan qorǧaudyŋ jaŋa tetıkterı qalai jūmys ısteitını turaly baiandalady.
İNTERNET-ALAIаQTYQTYŊ QANDAI TÜRLEI BAR?
Fişing - būl qylmyskerlerdıŋ adamdardyŋ jeke nemese qarjylyq aqparatyn aldau arqyly alu ädısı. Olar jalǧan veb-saittar nemese elektrondyq poşta habarlamalaryn paidalana otyryp, qoldanuşylardy qūpiia sözderın, banktık mälımetterın nemese basqa da qūndy aqparatty beruge mäjbürleidı.
Skimming - bankomattar men POS-terminaldar arqyly kartanyŋ aqparatyn zaŋsyz alu ädısı. İnternet arqyly jüzege asyrylatyn nūsqasy da bar, mūnda ziiandy baǧdarlamalar arqyly paidalanuşynyŋ kompiuterınde nemese mobildı qūrylǧysynda saqtalǧan derekter ūrlanady.
İnternet dükenderındegı alaiaqtyq türı jalǧan internet-dükenderdı qamtidy, onda qylmyskerler jalǧan önımderdı nemese qyzmetterdı satudy ūsynady. Tūtynuşylar tauarlar üşın tölem jasaǧannan keiın eşqandai önım nemese qyzmet almaidy. Kriptovaliuta naryǧynyŋ tanymaldylyǧy artuymen bırge alaiaqtyqtyŋ osy türı de keŋ taraldy. Qylmyskerler jalǧan ICO (Initial Coin Offering) jobalaryn ūsynady nemese investorlardy kriptovaliuta ämiiandarynyŋ qūpiia sözderın beruge mäjbürleidı. Sosialdy injeneriia. Būl ädıs adamdardyŋ psihologiiasyn paidalanu arqyly jüzege asyrylady. Qylmyskerler telefon arqyly nemese äleumettık jelılerde senımge kıredı de, qūndy aqparatty alady.QAUIPTILIGI NEDE?
İnternet-alaiaqtyq tek qarjylyq şyǧyndarǧa ǧana emes, sondai-aq jeke ömırge de ziian tigızuı mümkın. Jeke mälımetterdıŋ ūrlanuy jeke tūlǧanyŋ qauıpsızdıgıne, bedelıne nūqsan keltıruı mümkın. Sonymen qatar, kompaniialar üşın de internet-alaiaqtyq ülken şyǧyndarǧa alyp keledı. Mysaly, ziiandy baǧdarlamalar nemese hakerlık şabuyldar arqyly alynǧan derekter kompaniianyŋ bedelın tüsırıp, klientterdıŋ senımın joǧaltuǧa äkeledı.
İNTERNET-ALAIаQTYQTAN QORǦANYS ŞARALARY
İnternet-alaiaqtyqtan qorǧanu üşın bırneşe negızgı şaralardy qoldanuǧa bolady:
1. Bılım beru jäne aqparattandyru: Adamdar internet-alaiaqtyqtyŋ qauıptılıgı men onyŋ negızgı belgılerı turaly habardar boluy kerek. Fişing, skimming jäne basqa da alaiaqtyq türlerı turaly aqparat alu arqyly qoldanuşylar olardan qorǧanu ädısterın üirenedı. 2. Qūpiia sözderdı basqaru: Qūpiia sözder kürdelı ärı ärtürlı boluy kerek. Sonymen qatar, qūpiia sözderdı ünemı özgertıp otyru qajet. Ekı faktorly autentifikasiia (2FA) qoldanyp, qauıpsızdık deŋgeiın arttyruǧa bolady. 3. Antivirustyq baǧdarlamalar men brandmauerler: Ziiandy baǧdarlamalardy anyqtap, joiu üşın zamanaui antivirustyq baǧdarlamalardy jäne brandmauerlerdı paidalanu qajet. Būl baǧdarlamalar kompiuterdı jäne jelını qorǧauǧa kömektesedı. 4. Jalǧan saittardan saq bolu: İnternet-dükenderde sauda jasaǧan kezde olardyŋ senımdılıgıne köz jetkızu kerek. URL mekenjaiyn mūqiiat tekserıp, HTTPS protokolynyŋ bar-joǧyn qaraŋyz. 5. Jeke aqparatty bölıspeu: Qūpiia mälımetterdı eşqaşan telefon nemese elektrondyq poşta arqyly bölıspeŋız. Äsırese, bank mälımetterın nemese qūpiia sözderdı jıbermeu qajet.JAŊA ZAŊNAN KEIIN QAZAQSTANDA NE ÖZGERUI MÜMKIN?
19 mausymda Memleket Basşysy Qasym-Jomart Toqaev "Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne nesie beru kezınde täuekelderdı azaitu, qaryz aluşylardyŋ qūqyqtaryn qorǧau, Qarjy naryǧyn jäne Atqaruşylyq ıs jürgızudı retteudı jetıldıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly"QR Zaŋyna qol qoidy. Qūjattyŋ keibır jaŋaşyldyqtary qarjylyq alaiaqtyq salasyna qatysty. Fingramota.kz. saityndaǧy tüsındırulerge säikes jaŋa zaŋda klientke biometriialyq säikestendırusız onlain qaryzdar beruge tyiym salady. Eger sız alaiaqtyqtyŋ qūrbany bolsaŋyz, onda bankter nemese MQŪ aqparattyq jäne kiberqauıpsızdıktı saqtamaǧany üşın jauap beredı. Būdan basqa, 2024 jylǧy 22 şıldeden bastap Ūlttyq Banktıŋ Antifrod-ortalyǧyn qūru turaly norma belgılendı. Ortalyqtyŋ basty mındetı-alaiaqtyq operasiialar boiynşa derekterdı jinau, bankterdıŋ jäne MQŪ-nyŋ küdıktı operasiialardy naqty uaqyt rejimınde būǧattauy. «Endı alaiaqtyq tranzaksiialardy anyqtau jäne olarǧa jedel äreket etu, olar üşın qarajatty būǧattau, qarjy ūiymdary men qūqyq qorǧau organdary arasynda naqty uaqyt rejimınde aqparat almasu, jalǧan tranzaksiialar men tölem operasiialarynyŋ analitikasynyŋ bıryŋǧai derekqoryn qūru jäne jürgızu mümkındıgı bar», - deidı mamandar. 2024 jyldyŋ 20 tamyzynan bastap klienttıŋ biometriialyq säikestendıruınsız onlain banktık nesieler men onlain mikrokreditterdı beruge tyiym salu zaŋy küşıne enedı. "Sonymen qatar, zaŋǧa täueldı deŋgeide QR QNRDA internet arqyly nesie beru kezınde ömır süru deŋgeiın tekseru talabyn belgıleidı. Liveness - alaiaqtar dauysty qoldanuǧa tyrysqan kezde tırı adamdy maskadan nemese tereŋ feikten ajyratuǧa mümkındık beretın tehnologiia», - dep tüsındırdı Fingramota. Būl jaǧdaida klientterdıŋ fotosuretterın paidalanatyn alaiaqtardy boldyrmau üşın klient tekseru kezınde baqylau qozǧalystaryn jüzege asyruy kerek. Sondai-aq, 2024 jyldyŋ 1 qyrküiegınen bastap qaryz aluşy nesie räsımdeuden öz erkımen bas tartqan jaǧdaida nesie ūiymy bergen nesienı öteuden bosatylady. Iаǧni, eger tūlǧa nesie aludan öz erkımen bas tartudy belgılese, bıraq osy kezeŋde oǧan nesie zaŋsyz berılgen bolsa, onda nesie beruşı – bank nemese mikroqarjy ūiymy qaryzdy esepten şyǧaruǧa mındettı bolady. 2024 jyldyŋ 1 qazanynan bastap bankter men mikroqarjy ūiymdary üşın alynǧan nesielık ötınımder boiynşa aqparatty naqty uaqyt rejimınde kredittık biuroǧa beru mındetı engızıledı. Būl ereje nesieler bır uaqytta bırneşe nesielık mekemelerden berılgen kezde «nesielık şoping» dep atalatyndy joiuǧa arnalǧan.
