Qazırgı zamanymyzdaǧy örkeniet jetıstıgı – ǧylym men bılımnıŋ damu nätijelerıne bailanysty. Elımızde ǧylym örkenietınıŋ köşınen bırlesıp damyp kele jatqan sala - Ǧylym salasyna soŋǧy jyldary basa nazar audaryluda. Prezidenttıŋ qoldauymen elımızde soŋǧy jyldary ǧylymi jaŋalyqtar tarapyna köp köŋıl bölınıp keledı. Säikesınşe, ǧylym salasynda soŋǧy jyldary bırqatar özgersıter oryn aldy. Atap aitar bolsaq, ǧalymdardyŋ jalaqysy, ǧylym salasyndaǧy jastarǧa qoldau şaralary, otandyq öndırıstık jetıstıkterdı damytuǧa bölınetın qarjy kölemı de joǧarylady. Qazırgı taŋda otandyq ǧylym salasynda qandai jaŋaşyldyqtar bar? Soŋǧy bes jylda elımızde ǧylymi özgerıster qanşalyqty qarqynmen damydy?
1991 jyldardyŋ soŋynda Qazaqstanda ǧylymi tūrǧydaǧy jūmystardyŋ bırşamasy tömendeuı soŋǧy 10 şaqty jyldaǧy qazaqstandyq ǧylym nətijelerge jetuıne kedergı bolmady, otıptı olardyŋ keibırı əlemdık deŋgeidegı maŋyzǧa ie. 1991 jyl men 2010 jylǧa deiıngı zertteu boiynşa 900-ge juyq patent şyǧaryldy. Odan özge, 140 jaŋa tehnikalyq jabdyqtar, 200ge juyq auyl şaruaşylyǧynda qoldanuǧa arnalǧan sorttar türı, 14 auyl şaruşylyǧyndaǧy januarlar türlerı, dändı daqyldardyŋ otyz alty tūqymy öndırıske şyǧaryldy. Sol uaqyttaǧy statistikalyq derekterge süiensek, Qazaqstandaǧy ǧylymi zertteuşıler sany myŋnan asyp, al ǧylymi ūiymdar sany 300-den joǧary bolǧan.
Otandyq ǧylym salasynyŋ damuyna toqtalar bolsaq, Qazaqstandaǧy ǧylymi damudyŋ oşaǧy – elımızdegı joǧary oqu oryndaryndaryndaǧy ǧylymi-zertteu instituttary. Elımızde ǧylymi zertteulermen ainalysatyn 396 ūiym jūmys atqaruda. QR Ǧylym jäne Joǧary bılım ministrlıgınıŋ basqaruymen Qazaqstandaǧy ǧylymnyŋ aldyǧa jyljuyna ülken üles qosylyp keledı. QR Ǧylym qorynyŋ jetekşılıgımen 2016 jyldan berı ǧylymi jūmystardyŋ nätijelerı kommersiialyq tūrǧydan qoldau tapqan 151 joba qarjylandyryldy. Bügıngı taŋda elımızde 120-den astam joba satu deŋgeiıne şyqty. Ǧylym salasynda qazırgı taŋda 22 665 ǧalym men zertteuşı jūmys jasauda, olardyŋ 35%-y ǧylymi nemese akademiialyq därejege ie dep körsetılgen. Sonymen bırge, ǧylymǧa qyzyǧuşy jastar qatary da artyp keledı, jyl saiyn joǧary oqu oryndarynda bılımderın tereŋdetudı közdeitın magistratura jäne doktorantura deŋgeilerıne oquǧa tapsyruşy abiturentterdıŋ sūranysynan baiqauǧa bolady. Soŋǧy ekı jylda ǧylymmen ainalysuǧa bet būrǧan jastar üşın joǧary şäkırtaqy da taǧaiyndalyp, granttar köptep bölınude. Mysaly, Qazaqstan Respublikasy Ǧylym jäne Joǧary bılım ministrlıgınıŋ taǧaiyndauymen magistranttarǧa – 97 024 teŋge; «Nazarbaev universitetınde» bılım alatyn magistranttarǧa – 162 500 teŋge berılude.
Soŋǧy jyldarda elımız ǧylymnyŋ köptegen salasynda aitarlyqtai jetıstıkterge jettı. Solardyŋ bırı, 2020 jyly ǧylymǧa respublika biudjetınen 89 milliard teŋge investisiia berılse, 2023 jyly 158 milliard teŋge tartyldy. «Bügıngı taŋda ǧalymdardyŋ jalaqysy 257 myŋ teŋgenı, eŋ köbı 1,5 mln teŋgenı qūraidy. Bız ǧylymdy qarjylandyrudy 3,5 ese arttyrdyq. Eger 2022 jyly 58 mlrd teŋge bölınse, biylǧy jyly - 158,6 mlrd teŋge, 2024 jyly - 244 mlrd teŋge bölındı, al 2025 jyly - 240 mlrd teŋge bölınu közdelude. Şamamen 800 mlrd teŋge ǧylymdy qarjylandyruǧa tiıs biudjet retınde qarastyryluda. Jospar boiynşa joǧary deŋgeige şyǧu üşın küresetın bolamyz», - dedı, Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı, Saiasat Nūrbek.
Aita keteiık, ǧylymi bastamalardyŋ 30%-y kommersiialyq qarjylandyrylǧan. Osy aqparattarǧa süiensek, Qazaqstan ǧylymnyŋ ösuıne basa nazar audarǧanyn bıle alamyz. Alaida, elımız ǧylymi jetıstıkter mūnymen bıtpeidı. Qazırgı taŋdaǧy Qazaqstannyŋ ǧylymi hälı qandai deŋgeide? Qazaqstannyŋ ǧylymdaǧy jūldyzdy sätterıne şolu jasaiyq.
Qazaqstan ǧaryştyq zymyrandardy ūşyruǧa arnalǧan alaŋ retınde äigılı. Tarihy tereŋge boi alǧan Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧy bırşama ǧaryştyq ekspedisiialardyŋ zertteu nüktesı. 2019 jyly mūnda Qazaqstannyŋ tūŋǧyş ǧaryş apparaty KazSat-1 sättı ūşyrylyp, Qazaqstandaǧy ǧaryştyq zertteulerdıŋ jaŋa däuırıne jol aşty. Sonymen bırge, Qazaqstanda balamaly energiia közderınıŋ aşyq resurstardy investisiialauda. «Jasyl ekonomika» strategiialyq baǧdarlamasy ekologiialyq tūraqty damudy nasihattauǧa arnalǧan.
Ǧylymi ılgerıleu Qazaqstandaǧy ǧylym jetıstıkterı eldıŋ tehnologiialyq damuy men innovasiiaǧa degen ūmtylysynan habar beredı. Ǧaryş salasy boiynşa zertteuler, energetika, medisina, bılım beru jäne aqparattyq tehnologiialar salasyndaǧy köptegen jobalar Qazaqstan qazırgı zamanda älemdık ǧylymi qauymdastyqqa özındık ülesın qosuǧa daiyn ekendıgın aŋǧartady.
