Bidaidyŋ qauyzyna siiatyn şybyn janyn bır sätte qiiatyndar bar. Öz-özıne qol jūmsau ǧasyr dertıne ainalǧan. Būl tıptı düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ jıtı nazarynda. Qyrküiektıŋ 10-y düniejüzılık suisidtıŋ aldyn alu künı dep belgılengen. Älem jūrty bolyp, būl künı terıs piǧyldan aryludyŋ jolyn jan-jaqty nasihattaidy. Alaida, seŋ ornynan qozǧalmaidy. Ökınışke qarai, jylda 700 myŋ adam bū, jalǧamen qoştasyp jatady.
Köŋılge qaiau tüsıretın-aq, derek. Suisidolog därıgerler öz-özıne qol jūmsauǧa aparatyn 800 türlı sebep bar deidı. Moidyndamasqa bolmas, suisidke barudyŋ basty tüiını halyqtyŋ äuelgı äleumettık jaiynda. Kedeilık jailaǧan elde erteŋıne senbeitınder köp bolary, aqiqat. «Amalym joq», dep asyl ömırın, ala jıpke artyp, özın-özı ölımge qiiady. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ deregıne süiensek, älemde ärbır 40 sekund saiyn bır adam suisid jasaidy eken. Būl rette, Qazaqstanda qalys qalyp tūrǧan joq. Elımız suisid deregı boiynşa, älemde alǧaşqy jiyrma memlekettıŋ qatarynda. Ol az deseŋız, jasöspırımder arasynda siusidke barudan älemde üzdık üştıkke enemız. Elımızde ötken jyly kämeletke tolmaǧan 169 jasöspırım öz-özıne qol salyp köz jūmǧan. Bügınde memleket maişammen qaraityn būl mäsele aiylyn tartaqannyŋ ornyna, kün sanap örşıp barady.
Jasöspırımder arasyndaǧy suisidtıŋ beleŋ alǧany sonşa, elde özıne-özı qol jūmysau jaǧdailarynyŋ 4 paiyzy 18 jasqa deiıngı jastardyŋ oisyz äreketınen tırkelgen statistika bolyp tūr. Suisid 15 pen 29 jas aralyǧyndaǧy adamdar arasyndaǧy ölım-jıtımnıŋ törtınşı negızgı sebebı bolyp tabylady eken. Sandarǧa qarap, sanaŋda sılkınıs bolary zaŋdylyq.
Özın-özı öltıru deregı tırkelgen jaǧdaida, onyŋ sebebı men saldary aşylmaǧan küiınde qalady-mys. Mamandar, köptegen jaǧdailarda 60%-ǧa deiın «basqa» sanatqa jatady, būl naqty jaǧdaidy anyqtauǧa mümkındıktıŋ azdyǧyn körsetedı, deidı.
Jalpy, balalar arasynda özın ölımge qiiu būl psihologilyq tūrǧydaǧy onyŋ ışkı jan aiqaiymen ūştasyp jatyr. Ǧalymdar suisidke barudaǧy negızgı oi, ainalasynan kömek kütu, nazar audaruyn talap etu degen paiymda.
Ata-ananyŋ qoldauyn sezınbeu, ūstazy, özınıŋ qatarlastarymen tıl tabysa almau, küizelıske ūşyratyp, soŋy özın ölımge qiiuǧa äkelıp soǧady eken.
Mūndaida psihologtar ata-analarǧa balamen «sau» qarym-qatynas ornatudyŋ maŋyzyldylyǧy, onyŋ adamnyŋ psihologiialyq jai-küiıne eleulı äser etetının eske salady. Öitkenı, bala üşın äleumettık jaǧdaidan būryn, ainalasymen äleuettı qarym-qatynas tüzu asa maŋyzdy.
«Balanyŋ köŋılı dalada» dep, ötpelı kezeŋde maŋyzdy sätterdı ata-ana nazarynan ötkızıp aludyŋ soŋy da jaqsylyqqa alyp kelmesı anyq. Bala otbasynda jylulyq körmese, ana meiırımı men äkenıŋ şapaǧatyna bölenbese, ūiadaǧy mahabbatty sezıne almasa, kerısınşe üidegı janjal men tūraqsyzdyqty körse mūnyŋ bärı balany emosionaldyq tūrǧydan älsıretedı. Säikesınşe, stress jaǧdailarda oǧan qarsy immunitettıŋ qalyptasuyn qiyndatady, saldary orny tolmas qaiǧyǧa duşar etedı.
Ömırdegı kedergıler – būl balanyŋ ata-anasymen bırge eŋseruı kerek mäselesı. Jasöspırımderdı ata-anasy bar bolmysymen qabyldap, qoldau kerek. Dūrys emes tūstaryn aqylmen, meiırımmen tüsındırgenı abzal. Būl kezeŋde balalar özderın eşkım jaqsy körmeitındei sezınedı. Sol sebeptı ata-anasy men jaqyndarynyŋ qoldauy maŋyzdy.
Jasöspırımdık şaq- ötpelı kezeŋ, qūbylmaly mezet. Mınez-qūlyqta özgerıstıŋ oryn alar uaqyty. Jazylmaǧan zaŋdylyqqa süiensek, mekteptegı mäseleler, dostarymen qarym-qatynas syndy ötpelı qiyndyqtardy balanyŋ qabyldauy oŋaiǧa tüspeidı. Sol sebeptı, tuǧanym degender janynan tabylsa, bala üşın sol sättegı türlı qily kezeŋderdı eŋseru älde qaida jeŋıl bolar edı.
Psihologtar, bala mūndai ärketke jaidan-jai barmaitynyn alǧa tartuda. Özı üşın auqymdy mäsele bolyp körıngen ıstıŋ şeşım tappaǧanda, ainalasynan qoldau men kömek körsetılmegen kezde jas janyn qiyp, özıne qiianat jasauy mümkın. Jasöspırımderdıŋ suisidke baruy «men ketsem, barlyq mäsele şeşımın tabady» degen oimen tıkelei bailanysty. Mäselenıŋ tüpkı mänı de, jannyŋ «tynyştyǧyn» oilauda jatyr, deidı mamandar.
Jasöspırımder arasyndaǧy suisid mäselesı memlekettık deŋgeide män berılıp, mamandar men jauapty oryndardaǧy qyzmetkerlerdıŋ bırlese jūmys ısteuın qajet etedı. Olarmen tärbie jūmystaryn jürgızu, tūlǧalyq damuyndaǧy dara tūstaryn anyqtau ösıp kele jatqan jastyŋ sanasyna säule jürgızerı haq.
Jasöspırımder arasyndaǧy suisidtıŋ aldyn alu üşın mektepke käsıbi psihologtar kerek. Sebebı ondai äreketke beiım balalarmen jeke-dara jūmys ısteuge mektep psihologtarynyŋ qauqary azdyq etedı. Aqparat aǧynynyŋ damyǧan uaqytynda mektep psihologtary är balamen jüielı jūmys jasap, jeke-jeke zerdeleu jūmystary jürgızılse qūba-qūp. Äsırese, psihologiialyq älsız balalardy jıtı qadaǧalap, ömırde tuyndaǧan kez kelgen qiyndyqtyŋ şeşımı bolatynyn ärı uaqytşa ekenın tüsındırıp, bala sanasyna sıŋıretındei jūmystar jürgızu kerek-aq. Ūlttyŋ erteŋgı kemel keleşegı, tūtqasyn ūstar arda perzentterı dep ükılep ümıt küter jastarymyzdyŋ jalyn atar şaǧynda, jaŋylysuyna jol bermeu kerepız. Olardyŋ jasyndai janyp, ot bolyp laulauy sız ben bızdıŋ qolymyzda. Gül ömırlerdıŋ qyrşynynan qiylǧanyn köru, būl tūtas ūlttyŋ qaiǧysy. Qabyrǧamyz sögılmesın desek, qarşadai balalardyŋ taǧdyryna bei-jai qarauǧa bolmaidy. Sebebı, jastar-eldıŋ bolaşaǧy.
