Suisid – adamnyŋ öz ömırıne qasaqana ziian keltıru äreketı. Būl jyl saiyn bükıl älemde milliondaǧan adamdardyŋ ömırın qiiatyn qoǧamdyq densaulyqtyŋ kürdelı problemasy. Öz-özıne qol jūmsaudyŋ köptegen sebepterı bar jäne olar är adamda ärtürlı boluy mümkın. Esıŋızde bolsyn, suisidtıŋ aldyn aluǧa bolady jäne suisidtık oilarmen küresetınderge kömek bar. Qajet bolsa, kömek sūraudan tartynbaŋyz.
Balalar men jasöspırımder arasyndaǧyautoagressivtı mınez-qūlyq pen suisid bügınde bükıl qoǧamnyŋ özektı problemasyna ainalyp otyr. Balalar arasyndaǧy būl qūbylys tūraqty türde jiılep jatqan körınedı. Elımız boiynşa 2020 jyly – 144 fakt, 2021 jyly – 175 fakt, 2022 jyly – 155 fakt, 2023 jyldyŋ 6 aiynyŋ körsetkışı 95 fakt tırkelgen.
Suisidtıŋ eŋ joǧary deŋgeiı Qazaqstan boiynşa kelesı aimaqtarda baiqalady:
• Almaty oblysy
• Jambyl oblysy
• Türkıstan oblysy
Öz özıne qol jūmsau äreketınıŋ köbın er adamdar jasaidy eken. (76,4%-dy körsetedı) Al jas toptaryboiynşa suisidtıŋ eŋ joǧary deŋgeiı 25 pen 34 jas aralyǧy bolyp otyr.
Suisidke alyp keletın basty qauıp faktorlaryna ne jatady?
Öz özıne qol jūmsau qaupın arttyratyn köptegen faktorlar bar. Mysaly:
• Depressiia, bipoliarlyq būzylys jäne şizofreneia siiaqty psihikalyq būzylular
• Naşaqorlyq
• İmpulsivtılık jäne agressiia
• Zorlyq – zombylyqqa bailanysty jaraqat, mysaly fizikalyq, jynystyq nemese emosionaldyq zorlyq-zombylyq boluy mümkın.
• Äleumettık oqşaulanu jäne qoldaudyŋ bolmauy
• Jaqyn adamynan aiyrylu, qarjylyq qiyndyqtar nemese qarym-qatynas problemalary stresstık ömırlık oqiǧalar.
Al jasöspırımder arasyndaǧy suisidke sebep bolatyn äreketterge: äleumettık qolaisyzdyq, ata-ananyŋ aiyrylysuy nemese ajyrasuy, ata-anada psihopatologiia boluy, otbasynda suisid jasau oqiǧalarynyŋ boluy, otbasyndaǧy dau janjal, balalyq şaqta fizikalyq nemese seksualdy zorlyq-zombylyq köru, ata-ana men bala arasyndaǧy dūrys emes qarym qatynas, stress tudyratyn ömırlık oqiǧalar men qolaisyz jaittar, mekteptegı zorlyq-zombylyq, bulling, qorlyq körusyndy psihikalyq tūrǧydan depressiiaǧa alyp keletın äreketter. Psihikanyŋ būzyluy eŋ negızgı qauıp faktory bolyp sanalady.
Jahandy alaŋdatqan suisid turaly psiholog maman Ǧaliiaş Mahaşeva bylai deidı: «Suisid degenımız – menı qūtqar degen söz. Ol ölemın, myna ömırmen qoştasamyn degen söz emes. Ol – şarasyzdyq. Ol – özıne nazar audartu. Iаǧni oǧan nazar audarylmai qaldy. Qanşa jerden ata-anany jaman jaǧynan körsetkımız kelmese de, “kiındırıp jatyrmyz” dep odan artyqjauapkerşılıktı özımızge alǧymyz kelmese de, bız balalarymyz üşın jauaptymyz!» Osy rette psihologtar balalardyŋ ata-anasymen qarym qatynasy asa maŋyzdy röl atqaratynyn aitady. Suisid – būl janǧa batatyn auyrtpalyqtan qaşu. Eger balada qandai da bır mäsele jönınde ata-anasymen dialog bolatyn bolsa, onda onyŋ jan jarasy örşımeidı, sondyqtan eŋ aldymen otbasynda balamen dūrys äŋgıme jüruı kerek, iaǧni bala ata-anadan özınıŋ sūraǧyna anyq jauap alyp otyruy kerek!Qazaqstandaǧy suisidpen küres
Öz-özıne qol jūmsau – Qazaqstanda, äsırese jastar arasynda, suisidten bolatyn ölım-jıtım deŋgeiı joǧary qoǧamdyq densaulyq saqtau problemasy. Osy problemamen küresu jäne onyŋ äserın azaitu üşın ükımet pen densaulyq saqtau ūiymdary kelesı şaralardy qabyldady:• 2017 jyly QR Densaulyq saqtau ministrlıgı 2017-2021 jyldarǧa arnalǧan Qazaqstan Respublikasynda suisid pen özın-özı öltıru äreketterın tömendetudıŋ ūlttyq baǧdarlamasyn qabyldady.
• Būl baǧdarlama halyqtyŋ habardarlyǧyn arttyru, psihikalyq densaulyq saqtaudyŋ qoljetımdılıgın jaqsartu jäne daǧdarys jaǧdaiyndaǧy adamdarǧa qoldau körsetu şaralaryn qamtidy.
• Respublika boiynşa psihiatriialyq auruhanalar men ortalyqtardyŋ sany artyp keledı.
• Psihikalyq densaulyq qyzmetterı alǧaşqy medisinalyq-sanitarlyq kömekke bırıktırılıp, adamdardyŋ kömek aluyn jeŋıldettı.
• Jedel telefon jüiesı (senım telefony 150) men onlain platformalar täulık boiy qūpiia qoldau körsetedı.
Būl taqyrypta qoǧamdy aqparattandyrudyŋ türlı jüielerı ıske qosylǧan. Öz-özıne qol jūmsau jäne onyŋ aldyn alu turaly aqparattandyrudy arttyru maqsatynda qoǧamdyq nauqandar jürgızılude.Mektepter men universitetter jastardy suisidtık mınez-qūlyq belgılerın tanuǧa jäne kömek sūrauǧa üiretu üşın psihikalyq densaulyq baǧdarlamalaryn jüzege asyruda. Sondai-aq būqaralyq aqparat qūraldary da būl mäselenıŋ aldyn alu barysynda, belgılı qyzmetter körsetude.
Aigül Mūratqyzy
”Adyrna” ūlttyq portaly
