Suisidtı kım jasaidy?

Wisevoter ūiymynyŋ mälımetıne süiensek Qazaqstan älem boiynşa suisid jasau boiynşa 19 orynda. Būl köŋıl könşıterlık körsetkış emes. Bır ökınıştısı - öz ömırıne qastandyq jasaityndardyŋ ışınde jasöspırımder men balalardyŋ qarasy qalyŋ. Endı ǧana oŋ-solyn tanyp, etek-jeŋın jiiar şaqta ömırmen qoştasuǧa ne sebep? Suisid taqyryby jiyrma jyl būryn qarapaiym adamdar arasynda keŋınen talqylanbaǧan, bıraq suisid mäselesı barlyq uaqytta jäne barlyq ūltta bolǧan. "Suisid" terminı adamnyŋ öz ömırın toqtatuǧa baǧyttalǧan äreketterdı täuelsız, köp jaǧdaida erıktı jäne qasaqana oryndauy dep tüsındırıledı. Bügıngı taŋda suisid qūbylysy özektı taqyryptardyŋ bırı. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy ūsynǧan statistikalyq mälımetterge säikes, aiaqtalǧan suisid aktılerınıŋ sany jylyna orta eseppen segız jüz myŋ jaǧdaidy qūraidy. 15 millionnan astam adam ärtürlı sebeptermen öz ömırın toqtatuǧa baǧyttalǧan äreketterdı jasaidy. Jyl saiyn suisidtık äreketterden bolatyn ölım-jıtım barlyq tırkelgen ölım-jıtımnıŋ şamamen 1% qūraidy. Äleumettık zertteuler körsetkendei, planetada qyryq sekund saiyn ölımge äkeletın (aiaqtalǧan) suisid äreketı jasalady. Äleumettanuşylar köbınese 15 pen 25 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımder men jas adamdar suisidtıŋ qūrbany bolatynyn anyqtady. Ekınşı şyŋ jetılgen jasqa keledı-40 jastan 60 jasqa deiıngı kezeŋ. Sondai – aq, 70 jastan asqan egde jastaǧy adamdar arasynda suisidke bailanysty joǧary ölım tırkeldı. Jariialanǧan mälımetterge säikes, öz-özıne qol jūmsaǧan erler men äielderdıŋ araqatynasy 4:1 qūraidy. Halyqaralyq zertteuler körsetkendei, suisidtık mınez-qūlyq köptegen äleumettık, ekonomikalyq jäne otbasylyq faktorlarmen bailanysty. Äleumettık jaǧdaidyŋ tömendıgı – äleumettık märtebenıŋ auyrlyǧy balalardy özıne-özı qol jūmsauǧa alyp keletın körınedı. Büldırşınder men jasöspırımder arasynda qoǧamnyŋ az qamtylǧan toptary, atap aitqanda tabysy tömen, kedeilık jaǧdaiyndaǧy nemese järdemaqyǧa kün köretın otbasylarda tärbielenetın balalar men jasöspırımderdıŋ mınez-qūlqynda özgerıster baiqalyp, olardyŋ suisid jasau qauıpı joǧary bolady. Ata-anasynyŋ ajyrasuy nemese bölek tūruy – ata-anasy arazdasqan balalar men jasöspırımder arasynda suisid jasau qauıpı joǧary. Zertteuler nätijesıne süiensek öz ömırıne qol salǧan jastardyŋ köp bölıgı tolyq emes otbasydan şyqqandar. Ata-anasy ajyrasyp, sonyŋ saldarynan bala äkesız nemese anasyz ösetın bolsa onda onyŋ psihologiiasynda aitarlyqtai özgerıster oryn alyp, depressiiaǧa äkelıp soǧady. Otbasy müşelerınıŋ bırı özıne qol jūmsauy – köptegen zertteulerge süiensek, öz ömırıne qol salǧan köptegen balalardyŋ otbasynda nemese tuystary arasynda suisid äreketterı būryn-soŋdy kezdesken. Otbasylyq qaqtyǧystar – jasöspırımder özderın suisid jasauǧa itermeleitın mäselenıŋ bırı osy ekendıgın atap öttı. Ata-anasy jiı sözge kelıp, otbasynyŋ berekesı ketıp jäne kündelıktı ūrys pen  aiqai-şudan qajyǧan jastar problemanyŋ şeşımın taba almaityn körınedı. Bala kezdegı fizikalyq nemese seksualdyq zorlyq-zombylyq – bala psihologiiasyna äser etetın bırden bır faktor. Kışkentai künınen qysym körıp, tepkınıŋ astynda qalǧan bala özın kereksız sezınıp, ata-atansynan jylulyq tappai suisidty mäselenıŋ şeşımı retınde köredı. «Men eşkımge kerek emespın. Menı eşkım jaqsy körmeidı» degen oi balaǧa maza bermei, soŋy jaqsylyqqa alyp kelmeidı. Balalar men jasöspırımderdegı suisid qaupınıŋ körsetkışterı: Eger jasöspırım öz-özıne qol jūmsaudy şyndap oilasa, onda ony bırqatar sipattamalyq belgılerden anyqtauǧa bolady. Verbaldy belgıler:

1. Jasöspırım özınıŋ köŋıl-küiı turaly jiı aitady.
2. Ölım turaly äŋgımeleidı: «Men öz-özıme qol jūmsaimyn», «Men būlai jüre almaimyn».
3. Özınıŋ nietı turaly janama türde: «Men endı bolmaimyn. «Men üşın endı uaiymdaudyŋ qajetı joq.»
4. Suisid turaly köp äzılder.
5. Ölım mäselelerıne şamadan tys qyzyǧuşylyq tanytady.

Mınez-qūlyq belgılerı:

1. Jeke zattaryn basqalarǧa taratady, retke keltıredı.
2. Mınez-qūlyqtyŋ kürt özgeruın körsetedı: tym az tamaqtanu nemese

tym köp; sabaq oqymaidy, üi tapsyrmasyn oryndamaidy, adamdarmen aralaspaidy; aşuşaŋ bolady; ünemı depressiialyq köŋıl-küide; otbasy men dostarynan bas tartady; tym belsendı nemese ainalasyndaǧy älemge nemqūraily qarau; kenetten eiforiiany nemese ümıtsızdıktı sezınedı.

3. Därmensızdık jäne ümıtsızdık belgılerın körsetedı.
4. psihotropty zattardy tūtynady.

Situasiialyq belgıler:

1. Äleumetten oqşaulanu.
2. Tūraqsyz ortada ömır süredı.
3. Özın zorlyq-zombylyqtyŋ qūrbany retınde sezınedı (fizikalyq, jynystyq, emosionaldyq).
4. Būryn öz-özıne qol jūmsauǧa ärekettengen.
5. Suisidtı dosy nemese tuysy jasady.
6. Auyr şyǧynǧa ūşyrady (jaqyndarynyŋ qaitys boluy, ata-anasynyŋ ajyrasuy).
7. Özın eşkım sanamau.

Uaqytynda psihologiialyq kömek körsetu, jasöspırımderge janaşyrlyqpen qarau, qiyn ömırlık jaǧdaiǧa tap bolǧandarǧa qoldau bıldıru qaiǧyly oqiǧalardy boldyrmauǧa kömektesedı. Sondyqtan bılım beru mekemelerınde profilaktikalyq jäne studentter arasyndaǧy suisid äreketterınıŋ aldyn alu boiynşa tüzetu jūmystary jäne mektep oquşylaryn damytuǧa baǧyttalǧan jūmystar jürgızılıp, adamnyŋ ışkı sezımderınıŋ tūraqtylyǧy jaiynda psihologoiialyq kömekter körsetıluı tiıs. Suisidtık mınez-qūlyqtyŋ aldyn alu boiynşa jūmystyŋ nätijesı studentter arasynda qolaily psihologiialyq-pedagogikalyq jaǧdai jasau.  Qiyn ömırlık jaǧdaiǧa duşar bolǧan kämeletke tolmaǧandardy erte anyqtau jäne olarǧa uaqtyly psihologiialyq-pedagogikalyq kömek körsetu kerek.