Ata-babalarymyzdyŋ dästürlı garderobyndaǧy sändı örnekter men äşekeilerdıŋ astarynda qandai qasiettı maǧynalar jasyrylǧan? Dala sänı qalai, qaşan jäne nege özgerdı? Köşpendı qazaqtar kündelıktı ömırde etnomädeni ıs-şaralarda jiı kezdesetın sändı kiımderdı kidı me jäne ūlttyq kiımderdı qalai tanymal etu kerek? Belgılı mädeniettanuşy Serık Erǧali oi tolǧaidy.
- Jaqynda ötken Ūlttyq Qūryltaida Memleket basşysy ūlttyq kiım ūlttyq mädeniettıŋ jarqyn körınısı ekenın aitty. Prezident būl mäselege nelıkten basa nazar audardy dep oilaisyz?
- Prezident nazaryna halqymyzdyŋ etnoqūndylyǧy turasyndaǧy ahual jetıp jatsa kerek. Onyŋ üstıne 2017 jyly şyqqan N.Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynyŋ negızınde paida bolǧan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ nätijesız, qyruar qarjynyŋ tekke ketkenın de prezident Toqaevtyŋ bıletını jasyryn emes. Ūlttyq Qūryltaida söz bolǧan būl bastama osy olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa degen qozǧau ekenı sözsız. Bıraq halqymyzdyŋ ruhani-mädeni qūndylyǧyn keşendı türde resmi josparmen qolǧa almasa bolmaidy. Ahual halyqtyŋ qazyrǧy sūranysyna säikes bolmai otyr. Soŋǧy jyldary şūǧyl oianǧan ūltymyz būrynǧydan görı sauatty ärı saliqaly ıster kütıp, talap etude. Sol sebeptı, Ruhani tüleuge qatysty memlekettık äbjıl ärı tegeurındı şaralar kerek. Nauryz merekesınıŋ 10 künınıŋ bırın sportqa, bırın kiımge arnap, eşteŋenı tülete almaimyz. Menıŋşe 365 künnıŋ onkündıgın kiımge, taǧy bır onkündıgın etnosportqa bölek arnau qajet. Jäne būl künder naqty ıs-şaralarmen, nätijelermen ädıptelgenı jön.
- Ūlttyq kiımnıŋ maǧynasy tereŋ. Aityŋyzşy, qazaqtyŋ ūlttyq kiımderınıŋ qandai erekşelıkterı bar, onyŋ elementterı nenı bıldıredı?
- Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı bır jaǧynan köşpelı mädeniettıŋ tıkelei körınısı bolsa, ekınşı jaǧynan būndaǧy äşekeiler men körkemdeuşı örnekter, oiular men taŋbalar ejelgı adamzat tarihynan habar beretın artefakttar men arhetipterge toly aqparat közı. Būlarǧa älı mädeniettanu salasy jete köŋıl böle alǧan joq. Oǧan jai ǧana qarabaiyr közqaraspen nazar salynyp otyr. Ūlttyq kiımder älı künge keşendı türde zertteu nysanyna ainalǧan joq, tek qana jekelegen ǧalymdar men avtorlar qalam tartyp keledı. Odan artyq jüielı eşteŋe tyndyrǧan joqpyz. Bügıngı bazarda satylyp, qūda-jekjat pen qonaqtarǧa ülestırılıp jürgen şapan men qalpaq jyidasy/kolleksiiasy – jasandy närse. Myjyraiǧan qalpaq būrynǧy ışınen şoşaq börık kiıp, üstıne mūraq qalpaq kigızıletın aqsüiekterdıŋ taptyq/soslovielık basqa arnalǧan kieşegı/kostiumı bolatyn. Mūraq – baskiım emes, törelık, aqsüiektık titulǧa sai täjdık bas kieşek. Būl bır ǧana egjei/detal. Al men osydan onşaqty jyl būryn Resei patşalyǧynyŋ jyidasynan Nauryz meiramyn kiılgen ekı baskiım taptym. Bıraq ol älı künge ǧylymi ainalymǧa da, qazaq garderobyna da engen joq... Ony erteŋ bır halyq patent alyp ielense, ǧana şulaimyz. Osydan-aq, ūlttyq kiımnıŋ auqymy men qoldanys aiasy qandai bolǧanyn baiqauǧa bolady.
- Qazaqtyŋ dästürlı kiımınıŋ qandai elementterın basqa halyqtardan aldyq?
- Qazaq halqy attan tüsıp, köşpelı ömır saltyn tärk etıp, otyryqşylyqqa bet būrǧanşa eşbır halyqtan kiım ülgısın de, elementterın de ala qoiǧan joq. Sebebı, bızdıŋ dästür jai ǧana köşpelı ömır salty emes, ejelgı ǧalamdyq tanymǧa negızdelgen, «täŋırlık» deitın şartty atalatyn däuırdıŋ tıkelei habarşysy. Sol kezdegı kiımnıŋ poşymy men tūrpatyn, elementterın būrmalau ömır salty özgerıske ūşyraǧanda ǧana bırge jüretın prosess. Mäselen, qazaqtyŋ būrynyraqtaǧy şapandary men äielderdıŋ köilek-kamzolyndaǧy örnekter ösımdıktūrpatty bolyp keletın däuır bar, odan basqa oiu-örnekterdıŋ stildengen kezeŋı bar. Būl oiu-örnekter ejelgı skif-saq däuırındegı aiuandar/zveriinyi stilınen şyqqandyǧyn baiqau qiyn emes. Degenmen, kiımnıŋ tūrpaty men elementterdıŋ özgerısıne tek qana ömır saltynyŋ özgeruı emes, halyqtyŋ dünietanymynyŋ da qūbyluy äser etedı. Mäselen, kimeşektıŋ tuyndauyna islam mädenietınıŋ äserı bolmady dei almaimyz. Būnyŋ bärı de – zaŋdylyq, olardy aşuǧa bızdıŋ ǧylym jüielı kırıse almai otyr. Ǧylymǧa mümkındıkter endı aşyluda, qūndylyqtarymyzdy sairatatyn uaqyt endı kele jatyr. Äzırge bız subektiv interpretasiiamen ǧana şektelemız.
- Qazaqtyŋ dästürlı kiımınıŋ qandai elementterın basqa halyqtar alǧan?
- Būl sūraqqa osy salanyŋ mamandary bolmasa, naqty jauap beru qiyn. Degenmen tuys törk halyqtary bır bırınen alyp, özıne beiımdep, özgertıp, ielenıp otyratyny da zaŋdylyq. Mäselen, aiyrqalpaq atalyp jürgen kiız qalpaqtyŋ tarihtaǧy ülgısı sonau Jetısudy mekendegen moǧoldarǧa tiesılı, bälkım onyŋ tarihy odan da erte boluy mümkın. Ündıstanǧa baryp patşalyq qūrǧan babalarymyzdyŋ osy aiyrqalpaǧyn bügınde qazaq ta, qyrǧyz da menıkı deidı. Öitkenı, sol Jetısuda ekeuı de ömır sürıp jatyr. Endı qyrǧyz aǧaiyn aiyryn tūtas etıp, naǧyz şliapatektes qalpaq şyǧara bastady. Al bız sonyŋ qai-qaisyna da köŋıl bölmei otyrmyz. Tek qana ertede tüsırılgen klassikalyq kinolarymyzdyŋ keiıpkerlerıne ǧana kigızıp ülgerdık, al bügınde ol qalpaqty därıptei almai otyrmyz. Qyrǧyzdar osydan bırneşe jyl būryn osy qalpaqtyŋ ondaǧan türın tauyp, körme ötkızgenı bar.
Sol sekıldı taqiia turaly da söz köp. Töbetei atalatyn būl jeŋıl baskiımdı barlyq törkter derlık kiedı, bıraq ärkım özıne laiyq örnek salady, materialy da aluan. Būl jaǧynan būl tuys halyqtar bırınen bırı alyp, qūbyltyp otyr.
- Qazırgı ūlttyq kiım ülgılerı qazaqtardyŋ būryn kigen tüpnūsqa kiımderımen qanşalyqty säikes keledı? Qazırgı ūlttyq kiımderdı keŋestık dizainerler oilap tapqan degen pıkır bar.
- Qazyrǧy ūlttyq kiımder qazaqtyŋ naǧyz ülgılerınen alşaq jatyr. Sebebı, keŋestık däuırde bai-şonjar kigen kiımdı kedei-kepşıktıŋ kiiuı mümkın emes edı. Tıptı «Qyz Jıbek» filmı ūlttyq kiımderdı barynşa qalpyna keltırgenımen, ony kündelıktı ömırge engızuge mūrsat ta, rūqsat ta bolmady. Sosyn tekemettıŋ oiularyn japsyrǧan şapandar men konustalǧan säukeleler qaptady, şelek poşymdy kimeşekter tıgıldı degendei.
Bızde qazyr modern stilındegı kiımder osy jasandy ülgıden şyǧyp jatyr. Al barynşa zerttelıp baryp, etnostilden alyp tıgılıp jatqan närseler az. Tek qana 1-2 jyl būryn qyzbalalarǧa sän bolǧan taqiiany jaqsylyqtyŋ bır lebı deuge bolar. Bıraq akademiialyq türdı etnokiımderdı zertteu, qalpyna keltıru men öndıru salasy bızde älı tūraqsyz – bırde bar, bırde joq.
- Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderı şyn mänınde azamattar arasynda sūranysqa ie boluy üşın ne ısteu kerek?
- Ol üşın etnokiımderdı jan-jaqty zerttep, bügıngı sūranysqa laiyqtaǧan modern stilderın qarastyru kerek. Oǧan memleket tarapynan müddelı közqaraspen türlı jeŋıldık pen qoldau bolsa - qūbaqūp. Ai saiyn ırı qalalarda ırıktelgen kiımder järmeŋkesı men körmesı, konkurs-ekşemder nege ötıp jatpaidy?
Mäselen, «Qazaqfilm» janynan etnokiımder fabrikasyn nege qūrmasqa?! Onyŋ joly öte köp jäne ony kiiuge, qabyldauǧa halqymyzdy bylai qoiǧanda, älem daiyn tūr! Özımız bardy kelıstıre almai otyrmyz.
Damir Qūsaiynov
