Bügıngı Qazaqstan qor birjasynyŋ (KASE) taŋǧy sessiiasynda dollardyŋ ortaşa ölşemdı baǧamy 387,73 teŋgenı qūrady. Keşegı taŋǧy sessiiamen salystyrǧanda (387,44 tenge/$1) ūlttyq valiuta baǧamy 0,29 teŋgege älsıredı. Ūlttyq banktıŋ 8 tamyzdaǧy resmi (naryqtyq) baǧamy 1 dollar üşın 387,45 teŋgenı qūraidy. Teŋgenıŋ jai-küiı turaly belgılı ekonomist Jangeldı Şymşyqovtyŋ pıkırın bılgen edık.
– Bır AQŞ dollary 390 teŋgege jettı. Teŋgenıŋ qūnsyzdanuyna ne sebep boldy? – Menıŋ oiymşa, teŋgenıŋ qūnsyzdanuy mausymdyq mäsele. Jalpy baiqasaŋyzdar teŋgenıŋ qūnsyzdanuy tamyz aiynda bolady. Sebebı, tamyz demalystyŋ soŋǧy aiy bolǧandyqtan jūrttyŋ köbı şet elge demaluǧa tyrsady. Sondai-aq, emdeluge, oquǧa baratyn azamattar jappai şet elge ketkende dollarǧa degen sūranys joǧarylaidy. Iаǧni, bır qaraǧanda dollardyŋ qymbattauynyŋ syrtqy foktorynyŋ bırı osy. Alaida dollardyŋ qymbattauy tek qana sūranysqa täueldı dep öz özıŋdı aldai almaisyŋ. Şyn mänısınde teŋgenıŋ qūnsyzdanuy el ekonomikasynyŋ şynaiy ainasy bolyp sanalady. Bızdıŋ mūnai, gaz, temır qūimalarymyz ben türlı-tüstı metaldarymyz şikızat küiınde satylady. Eger de bız osynyŋ bärın daiyn tauar retınde satatyn bolsaq, qazırgıden 10 ese artyq paida tabar edık. Iаǧni, eldegı barlyq şikızat pen tabiǧat qorlaryn özımız igersek dollardyŋ bärı özımızge tüser edı. Ökınışke qarai, tabystyŋ jartysynan köbın şet eldık kompaniialarmen bölısıp otyrmyz. Bır qyzyǧy mūnai, türlı-tüstı metaldardyŋ baǧasy tömendegen joq. Tıptı önımı men sūranysy joǧarylaǧan temırdıŋ baǧasy qymbattap kettı. Soǧan qaraǧanda bızge dollar jaqsy tüsıp jatyr. Teŋgenıŋ qūnsyzdanbauy üşın importqa ketetın tauardy azaituymyz kerek. Mäselen bız azyq-tülık önımderın özımızde öndırıp, jaǧdaiymyzdy jaqsartuymyz qajet. Ökınışke qarai, azyq-tülıktıŋ 40 paiyzyn şet elden satyp alamyz. Sondai-aq, elımızge kelgen turister teŋgemızdı satyp alyp, dollaryn qaldyruy kerek edı. Äitse de elımızge kelıp jatqan turister öte az. Tıptı EKSPO-2017 körmesındegı qonaqtardyŋ basym bölıgı özımızdıŋ azamattar boldy. – Elımızde öndırıs aşamyn degen azamatqa jaǧdai jasalǧan ba? Käsıpkerler ekınşı deŋgeilı banktıŋ joǧary paiyzdyq nesiesımen käsıp aşu mümkın emes ekenın aitady... – Osydan ekı jyl būryn Nazarbaev «Öz elımızde nege tauarlarymyzdy öndırmeimız» dep aityp edı. Mūndai sözdı soŋǧy 30 jyldan berı aityp kele jatyrmyz. Bıraq aitylǧan söz aitylǧan jerınde qalyp jatyr. Şyny kerek, tauardy öz elımızde öndırsek ekonomikanyŋ ösetının bärı bıledı. Şyndap kelgende eşqandai ıs atqarylyp jatqan joq. Nege? Negızı öndırıs aşamyn degen adamnyŋ tört mäselesın şeşıp beru kerek. Bırınşı jer alu elımızde öte qiyn. Ekınşı öndırıske qajettı qūral-saimandardy lizing arqyly alu mümkın emes. Üşınşı jäne eŋ negızgı mäsele qarajat. Qarapaiym azamat özınıŋ jinaǧan aqşasyna öndırıs aşa almaidy. Al 25 paiyzǧa kredit alyp, öndırıs aşqan adamnyŋ baiyp ketkenın estımedım. Ekınşı deŋgeilı banktıŋ 25 paiyzben nesie beruı – Ūlttyq banktıŋ saiasatyna kelıp tıreledı. Negızı Ūlttyq banktıŋ eŋ negızı mındetı ekonomikalyq ösımdı qamtamasyz etu. Al bızdıŋ Ūlttyq bank özınıŋ rezervterın ūlǧaituǧa män berıp, sony jetıstık retınde aitady. Jäi jatqan aqşany köbeitkenmen ne paida? – Ükımet sauatty saiasat jürgızıp, käsıpkerlerımız ışkı naryqtan bölek şet elge önım ötkızse 1 teŋge qanşa AQŞ dollary boluy mümkın? Qazırgı 1 AQŞ dollary 390 teŋge degen sūmdyq emes pe? – Eger de bızdıŋ Ükımet eŋ keremet saiasat jürgızse 1 AQŞ dollary 1 teŋge bolar edı. Mysaly bızge qytaidyŋ täjıribesı boiynşa jūmys jasau kerek. Olar «Bızge dollar tekke keregı joq. Bızdıŋ öz iuanymyz bar» dep jūmys jürgızdı. Iýan degenımız "halyqtyŋ aqşasy" degen maǧyna bıldıredı. Qytai kez kelgen ūsaq tüiek tauardy özderı öndıredı. Batys Europanyŋ barlyq tūrmystyq tauarlary qytaida öndırılıp, satylady. Sondyqtan da olardyŋ dollarǧa tükırgenı bar. Qytaiǧa dollar AQŞ-qa saiahat jasaǧanda ǧana kerek. Al bızde 10 myŋ teŋge qaltasyna tüsse, ony dollarǧa aiyrbastap qoiuǧa tyrysady. Sebebı, halyq teŋgenıŋ qūnsyzdanuynan äbden mezı bolǧan. Jūrt «teŋgenı dollarǧa aiyrbastap alsam öz qūnyn joimaidy» dep oilaidy. Osyndai oidan halyqtyŋ aryltu üşın Ūlttyq banktıŋ eks-töraǧasy Qairat Kelımbetov jaqsy saiasat jürgızıp edı. Mysaly teŋgemen salynǧan depozitke jylyna 14 paiyzǧa deiın syiaqy beru tetıgı qarastyryldy. Al dollarmen salynǧan depozit 3 paiyzdan 2 paiyzǧa deiın qysqardy. Alaida odan keiın 14 paiyzdan 9 paiyzǧa deiın tömendetıp jıberdı. Şyn mänısınde teŋgenı kötermei täuelsızdıgımızdı baiandy ete almaimyz. – Ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ az paiyzben nesie beruı üşın Ūlttyq banktıŋ bazalyq stavkasy tömen boluy kerek. Alaida būl arada ülken mäsele bar emes pe? – İä, dūrys aitasyz. Būǧan deiın Ūlttyq banktıŋ bazalyq stavkasy 14 paiyz boldy. Ekınşı deŋgeilı bankter Ūlttyq bankten 14 paiyzben nesie alǧannan keiın ony bızge 11 paiyzben bere almaidy. Şamamen 20-22 paiyzben nesie beredı. Qazırgı taŋda Ūlttyq banktıŋ bazalyq stavkasy 9,5 paiyzǧa tömendedı. Aldaǧy uaqytta Ūlttyq bank 9,5 paiyzdy da tüsırıp, halyqqa tiımdı jaǧdai jasauy kerek. Sonda ǧana bız şet eldegıdei 1-2 paiyz nesie alatyn bolamyz. Eger jeŋıldetılgen baǧytta nesie beretın bolsaq, şaǧyn jäne orta käsıpkerlık damityn edı. Bazalyq stavkanyŋ negızınen Ūlttyq bank özınıŋ rezervterın ūlǧaituǧa küş salyp otyr. Ūlttyq banktıŋ rezervterı qaǧaz aqşa bolǧandyqtan şet eldıŋ qūndy qaǧazdaryn satyp aluǧa män berıp otyr. Osylaişa bız şet eldıŋ ekonomikasyn damytuǧa jūmys jasap jatyrmyz. – Teŋgenıŋ qūnsyzdanuyna AQŞ-tyŋ Reseige salǧan sanksiialary sebep bolyp otyrǧan joq pa? Jalpy teŋgenıŋ bolaşaǧyn qalai boljar edıŋız? – Ärine AQŞ-tyŋ Reseige salǧan sanksiialary teŋgenıŋ qūnsyzdanuyna belgılı bır deŋgeide äser etıp jatyr. Äitse de, tap qazırgı qūnsyzdanuǧa Reseige salynǧan sanksiialar äser etıp otyr dep aita almaisyŋ. Mäselen qyrǧyzdyŋ somy teŋgege qaraǧanda äldeqaida qūndy. Öitkenı olar DSŪ 1993 jyly kırıp, toqyma, tıgın fabrikalaryn damytty. Qazırgı taŋda bız qyrǧyzdar tıkken İtaliia men Türkiianyŋ sauda belgılerı bar kiımderdı kiıp jürmız. Aiyrqalpaqty aǧaiyndarymyzda şikızat bolmaǧandyqtan öndırıske köp köŋıl böldı. Al bız şikızatymyz köp bolǧannan keiın jalqau bolyp otyrmyz. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, teŋgenıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr. Ükımet būl baǧytta tübegeilı reforma jürgızbese qazırgıden de qiyn jaǧdai tuyndaidy. – Sūhbatyŋyzǧa rahmet.Serık JOLDASBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
