18 qyrküiekte Almaty qalasynda Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı Ǧylym komitetınıŋ R. B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty jäne İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy (OIC) janyndaǧy İslam tarihy, önerı men mädenietın zertteu ortalyǧy (IRCICA), Aqtöbe oblysynyŋ mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasy bırlesıp, «Altyn Orda jäne onyŋ mūragerlerınıŋ arabjazuly epigrafikasy» taqyrybynda halyqaralyq ǧylymi seminar ötkızdı.
Şara barysynda tuǧan jerdıŋ ärbır saiy men qyrqasynan, tauy men özenınen tarihtyŋ syryn şertıp, ärbır jer atauynyŋ törkını turaly talai-talai aŋyzdar men äŋgımeler şertıp jürgen batysqazaqstandyq jurnalist, ölketanuşy, qūlpytas zertteuşı Qazybek Qūttymūratūlymen BQO-daǧy qūlpytastardyŋ qūpiiasy turaly sūhbattasqan edık.
— Qazybek Qūttymūratūly, qūlpytastardy zertteu ısı turaly köptegen maqalalaryŋyzdy közımız şaldy. Arnaiy kıtaptar da şyǧarylǧan. Jalpy qūlpytas zertteu ısı qalai bastaldy?
– Özım töte jazudy öz betımmen üirendım. Almaty qalasynda Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde oqyp jürgenımde arab tılın şet tılı retınde oqydyq. Osyndai qyzyǧuşylyqpen jürıp, öŋırımızdıŋ Qaratöbe audanynda köp kezdesetın qūlpytastardy ejıktep oqyp jürdık. Keiın 2012 jyly «Dana» tarihi-tanymdyq jurnalyn şyǧara bastadyq. Jurnaldyŋ redaktory retınde alǧaşqy sanynda arnaiy «Qūlpytas kıltın aşaiyq» degen tūraqty aidar aşqan edık. Jurnaldyŋ är sanynda qūlpytastyŋ suretı men audarmasyn, oqyluyn jariialap jürdık. Būl jūmysty sol kezdegı «JaiyqPress» JŞS-ne basşylyq etken el janaşyry Jantas Safullin öte qatty qoldap, oblystyq deŋgeige deiın köterdı. Oblystyq barlyq audandarynda qūlpytas zertteu boiynşa komissiialar qūrylyp, kıtaphana, mekteptermen tyǧyz bailanys ornattyq. Qai jerde köne qorymdar, qūlpytastar bar – bärın zertteu jūmystary bastaldy. Sol kezde elu qūlpytastyŋ syryn aşyp, suretımen, mätınımen şaǧyn jinaq şyǧardyq. Jinaqtyŋ tūsaukeserıne Almaty qalasynan şyǧys elderı bölımınıŋ meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, älemge belgılı islamtanuşy Äşırbek Muminov, ataqty şyǧystanuşy ǧalymdar Aitjan Nūrmanova, Dina Mederova arnaiy qatysyp, «qūlpytastaryŋyz bükıl älemdık islam örkenietı eskertkışterınıŋ qataryna kıredı» dep ülken demeu körsettı. Osylaişa bıraz jinaqtar jaryq körıp, qūlpytas zertteu ısı bır jüiege tüsıp, zertteu bastaldy.
Keiın Äşırbek Muminov Almatyda Şyǧystanu institutynyŋ arnaiy jobasyn bekıtıp, jobaǧa oraldyqtardy da qosty. Olardyŋ qataryna Jantas Safullin, Jänıbek İsmurzin, Mūratbek Jahatov, Aibolat Qūrymbaev, Gülmaru Myrzaǧalieva sekıldı jerlesterım kırdı.
— Qazaq halqynyŋ mädeni eskertkışterı ruhani mūrany saqtau men jetkızudıŋ joly retınde (Batys Qazaqstan oblysynyŋ epigrafikalyq eskertkışterı negızınde) üşjyldyq jobaǧa qatysqanyŋyzdy bılemız. Joba aiasynda atqarylǧan jūmystarǧa toqtalsaŋyz.
– Dūrys aitasyz. Būl el Ükımetı qoldap, arnaiy qarjy qarastyrylǧan joba boldy. Üş jylda oblystyŋ bıraz jerın aralap, köne qorymdardy zerttedık. Sonyŋ ışınde üş qorymdy tübegeilı zerttep, eskertkışterdı oqyp, qaǧazǧa tüsırdık. Onyŋ bırı – Bökei Ordasy audanyndaǧy Jäŋgır han jatqan Han ziraty. Ekınşısı Aqjaiyq audanyndaǧy Bazartöbe auylyndaǧy Mäulımberdı qorymy. Üşınşısı – Terektı audanyna qarasty Şaǧatai auylyndaǧy Jantöre han jerlengen Han ziraty qorymy. Osy üş qorymdy tolyq zerttedık. Negızı ärqaisysy jeke-jeke jinaq bolyp şyǧuy kerek bolǧan. Jinaq daiyn tūr.
— «Qūlpytas syryn aşaiyq» atty joba aiasynda Aqjaiyq, Syrym, Qaratöbe audandarynyŋ aumaǧyndaǧy arab älıpbiımen jazylǧan elu qūlpytasty kirillisaǧa audaryp, ol tūlǧalar turaly tereŋırek mälımet beretın 85 bettık A4 pışındegı jinaq jaryq kördı. Qūlpytastar syryn aşsaŋyz...
– İä, osy tūsta Almatydan arnaiy ekspedisiiamen ǧalymdar kelıp, top jetekşısı, instituttyŋ Taiau jäne Orta Şyǧys elderı bölımınıŋ meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Äşırbek Muminov: «Parij qalasynda mūsylman elderınıŋ arab qarpımen jazylǧan grafikalyq eskertkışterınıŋ hronologiialyq on segız tomdyǧy basylyp jatyr, bıraq myna jinaqtaǧy jazbalardyŋ bırı de engen joq. Eger būl aǧylşyn tılıne audarylsa, älem ǧalymdary nazar audarady» - dep būl eŋbektı joǧary baǧalady. Sonymen «Qūlpytas syryn aşaiyq» jinaǧynyŋ negızgı jügın arqalai jürıp jol bastap, Aqjaiyq audany, Bazartöbe auylynyŋ batys betınde 18 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan Mäulımberdı qauymyna bardyq. Jinaqqa engen elu qūlpytasty arab älıpbiınen audardym. Osy qorymda pışını erekşe, basqa jerlerde köp kezdespeitın qūlpytastar baryn, jazuyna tısı batpaitynyn aityp, ǧalymdardy arnaiy kelgen bolatyn. Bazartöbenıŋ äkımı Amantai Sälımov qorymnyŋ qasyndaǧy Mäulımberdı meşıtınıŋ ornyn körsetıp, būl qorymda Tana ruynyŋ Qalqaman taipasynan taraǧan ūrpaqtardyŋ jerlengendıgın aitty. Köp keşıkpei-aq qūlpytas syry aşylyp, Äşırbek bırınşı arabşa oqyp, sol sätte-aq qazaqşaǧa audardy. Oqu boiynşa «Mäulımberdınıŋ ūly Haj Alidıŋ kömılgen jerı, qabyry. Ekınşı qatarda äkesı Mäulımberdınıŋ ǧylymi därejesı körsetılgen. Öte joǧary bılımdı, ǧalym, öte tereŋ bılım alyp, kıtap jazǧan eken. Ūly Haj Ali 1286 jyl hidjra jyl sanauy boiynşa tuǧan. Onyŋ ǧylym alǧan ūstazy Mūhammad Ali Qarǧali, ol onyŋ şäkırtı dep aitylǧan. Jäne osy Haj Alidıŋ myqty küştı imam bolǧanyn, özınıŋ zamanynda jeke oǧan teŋ keletın ǧalym bolmaǧanyn aitady. Myna qatarda onyŋ qaitys bolǧan jyly 1336 jyly hidjra, ony hristian erasyna ötkızıp, 1919 jyl qaitys bolǧany jazylǧan, onyŋ soltüstık janynda ınısı Abdurahim jerlengen. Ol da osy jyly qaitys bolǧan. Onyŋ jasy 44-te bolǧan eken». Oqyp bolǧan soŋ Ä.Muminov: «Būl HH ǧasyrdyŋ basynda qoiylǧan tas eken. Ol tolyǧymen arab tılınde jazylǧan. Kalligrafiialyq pocherkı öte ädemı jäne qatesız jazylǧan. Arab tılın öte joǧary deŋgeide bılgen adam jazǧany, sonymen qatar epigrafiialyq mätının jazyp bergen adamnyŋ da bılımdı bolǧany baiqalady» dei kele: «Būl - Mäulımberdıūly Haj Ali (Qajyǧali) degen ǧūlama, ǧalymnyŋ qabyryna qoiylǧan qūlpytas. 1286-1336 jyldary ömır sürgen. Qazırgı jyl sanauymyzǧa auystyrsaq, 1869-1919 jyldar. Sonda 50 jasynda qaitys bolǧan. Inısı Abdurahim 44 jasynda qaitys bolǧan. Menıŋşe, öte jas. Zūlymdyqpen öltırılgen boluy mümkın, sebebı ol kez naǧyz aumaly-tökpelı zaman ǧoi. Osy bır qūlpytastyŋ özı keŋ maǧlūmat berıp tūr. Haj Ali – osy jerde medresede sabaq bergen damolla, qazırgı aǧa mudalist, aǧa oqytuşy degenge keledı. Onyŋ äkesı Mäulımberdı şäih – ülken ǧūlama bolǧan. «Şäih» - zamanynda bılımdılerdıŋ ışındegı eŋ basty bılımdısı. Sonymen Haj Ali öz zamanynyŋ aldyŋǧy qatarly, bılım adamy bolyp, özınıŋ bılımımen atyn şyǧarǧan» dep qūlpytas qūpiiasyn aşty. Jalpy köbıne qūlpytasta qaitys bolǧan adamnyŋ aty-jönı, şyqqan tegı, tuǧan jäne qaitys bolǧan jyldary, tas qoiǧan adamdar turaly aqparat, ru taŋbasy bolsa, Haj Alidıŋ qūlpytasy oqylǧannan keiın elımızdıŋ tarihy üşın qūlpytastyŋ maŋyzdylyǧy tıpten joǧary ekendıgı aŋǧaryldy.
Al Haj Alidıŋ maŋyndaǧy jerde qūlap jatqan qūlpytas jartylai synyp, ainalasy oqylmaǧanymen däl üstıŋgı betınde bylai delınıptı: «Ǧylym şäkırtı, molla Niǧmatolla Mäulımberdı hazıret ūlynyŋ qabyry. Ol qaitys boldy 1325 jyly Paiǧambar hijrasymen...».
Osy jerde tıgınen tūrǧan qūlpytas bırneşe adamǧa qoiylypty. Aldyŋǧy betınde bylai jazylǧan: «Mynau Baişerkeştıŋ qabyry, qajy, ekı kielı qala – Mekke men Mädinaǧa baryp keldı, ol jetpıs jasta edı, özınıŋ ūrpaqtarymen, olardyŋ ışınde Tuhfatulla student, 25 jasynda qaitys boldy, Abdujappar (kelesı söz oqylmady), būlar Baişerkeştıŋ balalary». Oŋ jaǧynda: «Zeinep Rahimqyzy (kelını boluy mümkın), Mäulımberdı Baişerkeşūly». Sol jaǧynda: «Jani Muhammed onyŋ ekı balasy, molla Mäulımberdı 80 jasynda qaitys boldy». Būl bır äulettıŋ bırneşe adamyna, äkesı, balasy, nemerelerı, kelınıne qoiylǧan tas eken.
Taǧy bır qūlpytas bylaişa tıl qatady: «Abdulkarim Şerälıūly, şyqqan jerı Balaklava, tuylǧan jyly 1877, qaitys bolǧan jyly 1924, 3 hut künınde delıngen. Ol ülken ǧalym boldy. Syrtqy (zahiri) jäne ışkı (batini) ılımderdı tereŋ igergen. Syrtqy ǧylymdardy Qarǧalidan oqydy jäne ışkı ǧylymdardy Būhara ǧūlamalarynan oqydy. Özınıŋ osy ekı salada öte kemeletke ie boldy deidı. Özınıŋ uaqytyndaǧy jalǧyz ǧūlamasy. Būnyŋ ılımınen köptegen şäkırtter paida kördı. Onyŋ ömırı qaitys bolǧan kezeŋınde 47 jasta edı. Qūdai ony öz rahymetıne alsyn. Mynau tasty qoiǧan şäkırtı Abdulkarim Berişi». Mäulımberdı qorymynda şamamen alpys bes qūlpytas bar. Onyŋ on şaqtysy kirillisamen jazylǧan keiıngı zirattar. Qalǧandary arab älıpbiımen jazylǧan qūlpytas. Olardyŋ bır bölıgı arab ärpımen arab tılınde jazylsa, qalǧany qazaq tılınde arab älıpbiımen jazylǧan. Osy sapar barysynda arab tılındegı tört qūlpytas oqylsa, bır qorym boiynşa älı qanşa jūmys atqaru kerek ekendıgı aitpasa da tüsınıktı.
Ekı saǧattai jūmys ıstep, qorymdy şolyp şyqqan ǧalym Äşırbek Muminov: «Būl jerde 3-4 ǧūlamanyŋ qabyr tasyn körıp otyrmyz. Bırınşısı, eŋ ülken ǧalym Şeih Mäulımberdı. Ol osy jerdıŋ äuliesı bolyp esepteledı, ol äulie bolyp qoimai, ol ülken ǧalym ekenın körıp otyrmyz, äkesı Baişerkeş bırneşe ret qajyǧa barǧan dıni adam. Sonymen qatar Mäulımberdınıŋ ūly Haj Alide ülken ǧalym bolǧan jäne ol Qarǧaly degen jerden bılım alǧan. Tek osy mälımetterdıŋ özı ülken jaŋalyq. Eger qalǧan qūlpytastar oqylsa, el jäne älem tarihy üşın ölşeusız ıs bolar edı» dep oi tüiıptı. Sondai-aq Aqjaiyq audanyna qarasty Bazartöbe jäne Bazarşolan auyldarynyŋ tüiıser şekarasynda ornalasqan Taiqoja qorymynda şamamen on şaqty qūlpytas bar. Uaqyt tyǧyz bolǧandyqtan, qūlpytastardyŋ ölşemın alyp, suretke tüsırıp, artynan asyqpai kompiuterden oqudy ūiǧardyq. Bır qūlpytasta bylai jazylǧan: Tana ruy, Asan taipasynyŋ Janmyrza Tıleuūlynyŋ balasy İtemgen bai ofat boldy 93 jasynda 1836 ramazan aiynda». İtemgen – tarihta belgılı tūlǧa. Halyq auzynda «Esengeldı bai» atymen qalǧan, şyn mänınde tek bai emes, starşyn bolǧan, tarhan därejesındegı el basqarǧan, han imenıp, sanasqan ırı tūlǧalardyŋ bırı Esengeldı Janmyrzaūlynyŋ tuǧan ınısı. 1811 jyly 17 qyrküiegınde Kışı jüzdıŋ Baiūly tarmaǧynyŋ bas adamdary Orynbor äskeri gubernatoryna Jantöre han Aişuaqūlynyŋ ornyna Bökei Nūralyūlyn bekıtudı ūsynǧan hat joldaǧan (Dana.kaz jurnaly, №2-3 (13), 2014 jyl, 48-51 better). Osy hatqa qolyn qoiyp, mörın basqandardyŋ ışınde osy qūlpytasta körsetılgen İtemgen Janmyrzaūly da bar. Osydan-aq būl tūlǧanyŋ qazaq tarihynda orny bar, ırı tūlǧalardyŋ bırı bolǧandyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Odan ärı Baiantöbe auylynyŋ maŋyndaǧy qara joldyŋ janyndaǧy eskı qorym men Bazarşolan auyly ırgesındegı eskı qūlpytastar da tızımge alyndy.
Bazarşolan auylynan üş şaqyrymdai qaşyqtyqtaǧy Eskı Esım auylynyŋ «Qūlpytas syryn aşaiyq» jinaǧyna 1794-1797 jyldary Kışı jüzdıŋ hany bolǧan Esım Nūralyūlynyŋ osy qorymdaǧy qūlpytasy engızılgenmen, arab-şaǧatai tılderınde jazylǧan qūlpytas mätını tolyq oqylmady. Sondyqtan Almatydan kelgen ǧalymdardy arnaiy alyp bardyq. Sonymen arab, türkı, şaǧatai tılderınde aralas jazylǧan Esım hannyŋ qūlpytasyndaǧy jazudy Ä.Muminov eş ırkılıssız qazaqşaǧa bırden audaryp oqydy. Onda: «Ol tırı, eşqaşan ölmeidı (Allaǧa aitylǧan – Ä.M.), būl keşırılgen adamnyŋ qabyry. Jeŋıster iesı, Qūdai qoldauynyŋ iesı, myrza, bahadür, Eşali han Nūralyūly, marqūm Äbılqaiyrdyŋ ūly būl dünieden öttı. 1211 jylda 53 jasynda. Tasty ornatqan ūly Qaiyp ali sūltan», ärı qarai öleŋdetılıp jazylǧan, tıkelei audarmasy: «Kışı jüzdıŋ bır adamy zorlyq jasap öltırdı. Ölımnıŋ şärbätın ışıp, ruhy şyqty. Ol jännatta hoş sezınıp otyr. Eger būny bır mūsylman oqyp körse, bılgen jaqsy qūran aiatyn oqyp, dūǧa qylsyn» delıngen. Soŋynda töre taŋbasy basylǧan.
Tarihi qūndylyqtar üşın dala kezgen ekspedisiia būl joly taǧy bır maŋyzdy tarihi tūlǧa ziratyna täube ettı. Būl Qyzylqoǧa öŋırındegı «Mäten qoja äulie» edı. Bızdı osy jerde on bır jyldan berı şyraqşy bolyp otyrǧan Niiaz qoja qarsy alady. Şaǧyn tūrǧyzylǧan kesenege saqtalǧan qūlpytasy nyqtap ornatylypty. Erekşelıgı, qūlpytastyŋ betıne ädeiı qara mai jaǧylǧandai. Bıraq qolǧa jūqpaidy. Kelgen adamdar äuliege dūǧa etkennen keiın qūlpytastyŋ betın sipap, sodan soŋ özınıŋ betın sipaidy eken. Osy joly qūlpytastyŋ kıltın aşuǧa Äşırbek Muminov, Aitjan Nūrmanova üşeumız bırlese kırıstık. Bır saǧattai uaqyttan keiın qūlpytastyŋ bergı betı tolyq oqyldy. Onda: «Baiūly ışınde Qoja Mäten ibn Qoja Tölek būl fäni düniede 63 jas sürıp ǧaiypta allah bır huda illa 1802 iylda ofat bolyp būl mahama däfınulundy. Özınıŋ tırı künınde jäne .....ofatynda soŋǧy kezı kıräddin bır türlı mai tänge kırgen bır auruǧa şifa qazırde mäujıt. Būny qoidy nemeresı Ainaqoja Qylyşqojaūǧly». Soŋynda qojalardyŋ taŋbasy salynǧan. Mäten qoja äulienıŋ basynda on ekı jyldan bergı şyraqşy bızden beter quandy. Sebebı osy on ekı jyldyŋ ışınde talailar kelıp, qūlypty aşuǧa tyrysqanymen, tolyq eşkım aşa almapty. Iаǧni, būl jerden şyqqan maidyŋ qasietı sonşalyq adam baqilyq bolǧanşa şipa bolady eken.
Osylaişa, tarihymyzdyŋ ışıne bükken syrlaryn aşyp, bolaşaqta maŋyzdylaryn el qajettılıgıne jaratu üşın jolǧa şyqqan saparymyz ärı qarai jalǧasty. Egemen elımızdıŋ erteŋı jolynda joǧymyzdy tügendep, ata-babamyzdyŋ ızı qalǧan dalamyzdyŋ syryn qūlpytastardaǧy jazu arqyly taǧy bır tırıltıp, däleldep kelemız.
— Sūhbatyŋyzǧa rahmet! Kün ötken saiyn kömeskılenıp bara jatqan qūlpytastar qūpiiasyn aşudaǧy ısterıŋız jalǧasyn tapsyn!
«Adyrna» ūlttyq portaly
