«Qazaqstandaǧy kömır qory 2 ǧasyrǧa jetedı». Däl osyndai oiymen qazırgı taŋdaǧy energiia közderıne maman retınde baǧa berıp, boljamdy energetika tapşylyǧy jaily söz qozǧaǧan energetik, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bırlesbek Qaniūlynan sūhbat aldyq.
- Bırlesbek myrza, Qazaqstan bügınde öz elektr energiiasyn özı tolyqtai qamtamasyz etıp otyr ma?
- Joq. Keiıngı bır jylda jetıspeuşılık paida boldy. Qaidan boldy desek, bızdıŋ soŋǧy energiia blogyn salǧanymyzǧa 20 jyl boldy. Ekıbastūzdyŋ ekınşı blogyn salǧanymyzda 90-jyldary liniialar jürgızgenbız. Sodan berı tük bıtırmedık qoi. Qai el 20 jyl boiy bır generasiiaǧa qarap otyr? Būl tapşylyqtan şyǧatyn joldar bar. Bıraq qazırdıŋ özınde män berıp qaramai otyrmyz.
Kömırqyşqyl gazynyŋ köbeiuı öz aldyna bır mäsele. Ony kemıtude bızdıŋ elde qandai mümkındıkter bar, sony igeruımız kerek. Keŋes ükımetı kezınde energetika ministrlıgı eŋ myqty bilık adamdary bolatyn. Olardyŋ aitqandary konstitusiiadan keiın ekınşı orynda tūratyn. Ökınışke qarai, qazır ony eşkım tyŋdamaidy. Aty bar, zaty joq. Būryndary bız Ekıbastūz kömırın bylai sanaitynbyz. Eger kömırdıŋ külınıŋ mölşerı 45 bolsa, onda külı bar kömır deitınbız. Al 45-ten assa, kömırı bar kül deitınbız. Ol da bır kömır ǧoi, dep däleldep jaqqan adam - men.
- Sarapşylardyŋ eldı energetika tapşylyǧy kütıp tūr degen boljamy ras pa? Būl bızdıŋ elge qalai äser etedı?
- Jaŋa aitqanymdai jetıspeuşılık bary ras. Äuelı öz elımızdegı jaitqa baǧa berıp alaiyq. Nege energiia közderın köbeitpeske? Jarty ǧasyrǧa juyqtap qalǧan bloktarmen otyra beretın bolsaq, tüksız qalamyz.
- AES-tyŋ jel, kün energiiasynyn tiımdılıgı nede?
- Ärine AES öte tiımdı energiia közı. Abai aitqan «bes dūşpanyŋ bılseŋız, ösek, ötırık, maqtanşaq, erınşek, beker mal şaşpaq» degendei, kün energiiasyn ornatu beker mal şaşu ısı boldy. Qarajatamyzdy jaratqanda oilanyp jarataiyq. «Bızge AES nege kerek?» deidı köbı. Energetikter arasynda Şkolnikov degen ǧalym bolǧan. Myqty tehnik, bılımdı maman bolatyn. Atomdy zerttep qos qoldap qoldaityn. Būryn men tek kömırdı qoldaitynmyn. Qazır ekeumız auystyq. Ol kömırdı moiyndady, men atomdy qoldaityn boldym. Öitkenı ekeumız sanai bastadyq. Ülken eseppen tiımdılıgın anyqtadyq.
Atomnyŋ keremettegınıŋ bırı – ūzaqtyǧy. Dūrys taŋdalǧan jerge bır salyp qoisaŋ boldy. Tehnikalyq jaǧynan aqaulyqsyz salynǧan bolsa ǧūmyry ūzaq bolady. Ekınşı jaǧynan, kömırqyşqyl gazymen küreste eŋ taptyrmaityn energiia közı – AES. Sız aitqandai, qorşaǧan ortany kömırqyşqyl gazymen ulap jatqan generasiia közderıne qaraǧanda AES taza energiia közı. Üşınşıden, Ekıbastūzda Keŋes ükımetı tūsynda sol aimaqqa üş stansiia salamyz degenbız. Ärqaisysynda 8 bloktan 24 blok salynady degenbız. Qazır tek 10-y ıstep tūr. Sonyŋ ornyna atom tūra alady.
Europadan kelgen sanau mölşerın qūptamaimyn. Bızge şyǧaryp beretın köptegen statistikalyq eseptemelerı, adam basyna, adamnyŋ tabysyna şaqqanda şyǧatyn sifrlar. Bız bylai jasap köreiık. Qazaqstan öte bai deiık. Är üide bes adamnan desek, şamamen 4 million otbasy bar. Är üide ekı kölıkten bolsyn. Sonda 8 million kölık jüredı bızde. Nemısterdı kedei dep alyp, 80 million halyq, är semiada 4-aq adam dep qarastyryp köreiık. Sonda 20 million üi, ärqaisysynda bır-aq kölıkten bolsyn. Bızde segız, olarda jiyrma. Kımdıkı köp? Endı tüsınıp tūrsyz ba, esepteudegı qūityrqylyqty. Auadaǧy ziiandy qaldyqtarǧa qaidan kelgenı bärıbır. Atmosfera bärımızge ortaq. Kömırqyşqyl gazynan tuyndaityn ziiandy mölşerlemede eseptık qate bar tärızdı. Dese de, zaman talabyna köndıge bıluımız qajet.
- AES reaktory jūmysyna suytatyn su közı, köl, teŋız qasynda ornalasuy şartty ma?
- Kondensator degen dünie bar. Budy qaitadan suǧa ainaldyru üşın suytatyn kondensator kerek bolady. Būl qūrylǧy barlyq energiia generatoryna qajet. Tek jelge, künge keregı joq.
Qazırgı taŋda AES-tıŋ jarylyp ketu qaupı öte tömen. Ärine, bıraq jarylsa oŋdyrmaidy. Halyq sony tüsınuı kerek. Üreilenuı jöndı. Qalypty dünie bıraq, qazırgı taŋda tehnikalyq qauıpsızdıktı dūrys saqtai otyra jasalǧan dünienıŋ qauıptılıgı tömen bolatyny ras.
- Qazaqstanda bılıktı injener-tehnik, energetika kadrlary bar ma? Bılım salasyn damytuǧa ne jetıspeidı?
- Bızde mamandar bar, basqaratyn adam bar, bıraq taŋdau tärtıbın būzdyq. Qazır är närsede taŋdau bolady. Kım bolsa, sony qoimaimyz ǧoi. Bıreuınıŋ bıtırgenı ekonomika, energetika salasynda jüredı. Bır energetikter adasyp ekonomikada jüredı. Rettılık, ornymen jüru degennen aiyrylyp baramyz. Äleumettık lifttı qūrttyq bız. Mysaly JEO-ǧa baryp jūmysqa tūrsaŋ, ekı kün jūmys ısteisıŋ, ekı kün demalasyŋ. Bırınşı künı taŋnan keşke deiın, ekınşı künı tüngı uaqytta jūmysta bolasyŋ. Artyq uaqyt bolmaidy. Tıptı dükenge de baruǧa bolmaidy. Eŋbegı baǧalanbai qalatyn mamandyq osy ortalyqtaǧylardykı. Kadrlar bar, jetedı tek olardy baǧalauǧa, jalaqysyn köteruge şamamyz jetpei qala beredı.
Mäselen, bızde qymbatşylyq örşıp barady deimız. Bızde Qazaqstanda önımder qymbat emes, halyqtyŋ jalaqysy tömen. Sol sebeptı de, halyq ala almai, kerek düniesın aluǧa kreditke jügıredı. Jalpy qymbat emes, bıraq bızdıŋ tabysqa qaraǧanda qymbat.
- Qazaqstanda 300 jylǧa jetetın kömır qory bar deidı. Ony paidalanyp jüre berudıŋ zardaby bolady dep oilaisyz ba?
- Qazaqstandaǧy kömır qory däl bügıngı deŋgeimen öndırsek 2000 jylǧa jetedı. Sızdegı derekter däl bügıngı qormen esepteulı mölşerı. Bız tauyp qoiǧanymyz, tappai jatqanymyz qanşama. Kömırden şyǧatyn ziiannyŋ mölşerı negızı köp emes. 1 kg kömırden mūrjadan 8 gramm ǧana şaŋ şyǧady. Būl – bır.
Ekınşıden, Europaǧa eremız dep bılımdı äbden büldırıp boldyq. Äleumettık ösımnıŋ degennıŋ qadırı qaşty. Qoǧamda būl terminnıŋ aty bar zaty joqtyǧynan, jastar eŋbektenuden qaldy. Mäselen kezınde bız qara jūmysşy bolyp kırıp basşylyq qyzmetpen bır-aq şyǧatynbyz. Qazır äleumettık statustyŋ ösımıne şynaiy eŋbek emes, basqa närseler äser etıp ketude.
- Aqtauda bolǧan atom reaktory aldaǧy uaqytta salynatyn AES-ke täjıribe dep qarastyruǧa özındık kömegı tiedı dep oilaisyz ba?
- Joq. Öitkenı ol bızdıŋ älemde joq stansiia boldy. Jyldam neitrondy reaktor boldy. Būl tiımdı, alaida qymbattau. Sol stansiianyŋ bır qyzyǧy toqtatqanymyzǧa 30 jyldai bolyp qaldy. Älı saqtap otyrmyz. Taǧy bır artyq şyǧyn jasap otyrmyz. Sol kezde toqtatpai jūmysyn jalǧastyra bergenınde menıŋşe oidaǧydai ıske asyp tūra berer ma edı. Al bız endı qaitadan şyǧyndalyp taǧy saluǧa niettenıp otyrmyz.
Bızge esepteudı, saralaudy üirenu kerek. Mäselen jauyn jausa su bolyp qalmaiyn dep taksige mınesıŋ. Bolmasa avtobusqa mınesıŋ. Al kün jyly bolyp tūrsa, şyǧyndalyp neŋ bar, jaiau kete berseŋ de bolady. Sol sekıldı bügın qandai, erteŋ ne bolady, barlyǧyn boljai bılu kerek. Ekıbastūzdaǧy tegın kömırımız tūrǧanda energiia tūrǧysynan eşkım teŋ kele almaidy. Älemde ondai kömır qory eşkımde joq. Almatynyŋ jerınıŋ kölemındei jerde 12 mlrd. tonna kömır jatyr. Atom stansiiasynyŋ būdan ūtyp tūrǧany ekologiiaǧa tiımdılıgı. Kömır kömırqyşqyl gazynyŋ köbeiuıne äkeletındıkten tiımsızdeu.
- Qazaqstannyŋ jaǧdaiyna qandai iadrolyq reaktor säikes keledı?
- Rosatomdy qoldaimyn. Qazaqqa qolailysy osy körşımızdıŋ reaktorlary. Ärine är mamannyŋ pıkırı ärtürlı. Menıŋşe Rosatom bız üşın tiımdı bolatyn sekıldı. Otyn bızdıkı bolǧandyqtan saiasi tūrǧydan qauıp bolady dep oilamaimyn. Al Fransiia baǧany öte qymbat ūsynady. Sol sebeptı tiımsızdeu.
Sūhbattasqan:
Dina LİTPİN
