Qainar OLJAI. Tau: tabynu men tabyndyru

Mūzarttar men mūzbalaqtar

2019 jyldy tamyz aiynyŋ ortasynda bızdıŋ eldıŋ üş jıgıtı tauda qaldy. Şamasy, mäŋgılıkke. Tau qyrǧyzdıkı. Jai tau emes, şyŋ. Mynalar – şyŋǧa şyqqyştar. Qalyptasqan atauy – alpinizm. Batys Europa öz Alpısın bırqatar ūǧymǧa sıŋıstırıp jıbergen. "Alpı jaiylymy" degen tırkes bar ǧylymda. Qazaq ony "biık taudyŋ töskeiı" dep bıledı. Hoş, älgı üş alpinistıŋ bıreuı ökpesı qabynyp köz jūmady. Bırer saittan "ökpesı ısınıp" degendı közımız şaldyq. Orysşadan audarǧan türlerı. Qazaq ökpege qatysty "ısınıp" emes, "qabynyp" deidı. Eŋ bolmasa Būqar jyraudy oqymaǧan bügıngınıŋ tılşısıne ne dersıŋ! Abylai hanǧa "ökpeŋmenen qabynba, ötıŋmenen jarylma" degende jyrau babamyz qazırgı jurnalister siiaqty öz qaltasynan jaŋa söz şyǧarmaǧan, ejelgı de ūǧynyqty sözderı qiystyryp aita qoiǧan. 1993 jyly Şerhan Mūrtaza basqaryp, Erjūman Smaiyl bar tırlıgın tyndyratyn "Egemen Qazaqstan" gazetınıŋ Aqparat bölımınıŋ meŋgeruşısı edık. El jaŋa, arman biık, talap joǧary, jūmys bastan asady. Almaty qainap jatyr. Şeteldermen bailanys, şekara, armiia, qarjy, ūlttyq müdde, tıl, käsıpkerlık, jekeşelendıru, ekologiia, sport – ne kerek, taqyryp jetkılıktı. Aimaqtardyŋ özı aptasyna üş retten tıkelei bailanysqa şyǧyp, jedel aqparattaryn jetkızedı. İä, "tıkelei bailanysta – tılşı" degen aidar aşqanbyz. Sol jyldyŋ tamyz aiynyŋ basynda nömırge suyt habar äzırledık. Valerii Hrişatyi degen alpinisımız Jeŋıs şyŋyna şyǧamyn dep opat bolypty. Bır özı emes. Qasynda otandas joldasy jäne üş şeteldık bolǧan körınedı. Sol toptan tek bır aǧylşyn aman qalǧan. Dereu nömırge äzırlengen suyt habarǧa "Mūzbalaqtar qūlaidy mūzarttardan" dep taqyryp qoidyq. Marqūm Erjūman aǧamyz taqyrypty maqtady. Hrişatyi – sol tūsta şaŋǧyşy Smirnov siiaqty jaŋa memlekettıŋ märtebesın asyrǧannyŋ bırı. Osy ekeuıne riza bolatynymyz: Keŋes Odaǧy qūlaǧan soŋ Reseige ketıp qalmai, Qazaqstannyŋ komandasynda saiysqa tüstı. Smirnov sol 1993 jyly aqpanda Şvesiianyŋ Falun qalasynda ötken älem chempionatynda Qazaqstannyŋ tuyn üş märte kötertken. Keler jylǧy Qysqy Olimpiadada Qazaqstan sapynda jarysqa şyǧaryn mälımdegen. "Bärekeldı" dep jürdık. Valera bolsa, 1992 jyly Evereske köterıldı. Sonyŋ arqasynda sportşylary älemnıŋ eŋ biık şyŋyn baǧyndyrǧan memleketterdıŋ tızımıne Qazaqstan da qosylǧan. Myna Jeŋıs şyŋyna oinap jürıp şyǧatyn. Mäselen, qystyŋ közı qyrauda köterılgen. Endı, ajaldy qarasaŋyzşy. Būlar Jeŋıs şyŋy men oǧan iyqtasqan Chapaev şyŋy arasynda 5200 metr biıkte dem aluǧa toqtaǧanda İlia degen serıkterı alqynyp, keiındep qalypty. Valera sonyŋ qorjynyn köterıp kömektesuge 50 metrdei tömendegı saiǧa qaita tüsedı. "50 metr tömen" degen 50 metr jer emes, kemı bır şaqyrymdyq eŋıs boluy kerek. Osy kezde Chapaev şyŋynan mūz ben qar aralasqan alapat köşkın syrǧidy. Üş şeteldıkke "qyrǧa qarai qaşyŋdar" dep dauystaǧan Valera serıgın qūtqaruǧa asyǧady. Biıkten tömen josyǧan köşkınnıŋ jyldamdyǧy sūmdyq emes pe, būlar eşteŋege ülgermegen. Bes adamdyq toptan Pol Potter degen aǧylşyn ǧana tırı şyǧypty. Bıreuınıŋ denesı tabylǧan. Valerii Hrişatyidyŋ, İlia İodestıŋ jäne Patrik Uesttıŋ denelerı mäŋgılık mūzdaq astynda qaldy. Bırneşe saǧattan soŋ, basqa lagerdegı alpinister kömekke jetedı. Enı 300 metr, tereŋdıgı 15 metr, al ūzyndyǧy bırneşe şaqyrymǧa sozylǧan qar men mūz köşkını astynan kımdı qaidan tabarsyŋ? Mynau ǧalamdyq jylynu äserınen Alataudyŋ töbesındegı mäŋgı mūzdar kışıreiıp keledı. Kım bılsın, Jeŋıs men Chapaev şyŋdary arasyndaǧy mūzdaq erıse, marqūmdardyŋ mäiıtı körınıp te qalar. Hrişatyidy, odan basqa Everestke köterılgen almatylyqtar Ervand İlinskii men Iýrii Golodovty kezınde Syrym Küderin degen qazaq alǧaş alpinizmge baulydy. Jiyrma jasynda sol Syrym ataqty Abalakov ekspedisiiasy qūramynda Jeŋıs şyŋyna attanǧan. Qasynda Oral Üsenov, Sembai Mūsaev syndy alpinister bolypty. Syrymnyŋ özı Kavkazda jartaspen qosa şyŋyrauǧa qūlaǧan. Ol oqiǧadan keŋestıŋ alty alpinisı qaza tauyp edı.

Talaby asqandar men tabany taiǧandar

Tau ataulynyŋ biıgı – Gimalai. Qazaqtar orys pen qytaiǧa baǧynbaǧan kezınde Būlanai dese kerek. Odan ötken ǧasyrdyŋ ortasynda bır qauym el atpen asyp, Kaşmirge jetken. Kaşmir jaǧyna bız de Gimalaiǧa köz salǧanbyz. Atpen asty deu mümkın emes. Aldymen Elıshan bastaǧan batyrlar mümkın emestı mümkın etken. Qiia qūz ben jaltyr mūzǧa kiız tösep, şyǧyp ketken. Marqūm Halifa Altaidyŋ "Estelıkterım" atty dastany soǧan arnalǧan. Elıshan bastap jürgen bastyǧymyz, Sızderge, sırä, bolmas qastyǧymyz. Bastyqpen tıl qatysyp söilesılse, Alasyz anyq jauap naqtyly sız, – deidı Gimalai asyp endı basqa jūrttyŋ şekaraşylarymen qaqtyǧysqanda batyrdyŋ qaramaǧyndaǧylardıŋ bırı ündı ofiserıne. Ekınşı joly Gimalaidy Qalibek batyr bastaǧan taǧy bırneşe auyl 1951 jyly basyp öttı. Ol turaly aǧylşyn tılınde sonau alpysynşy jyldary şyqqan kıtapty körgenbız. Qazaqşalaǧanda "Kommunizmnen atpen qaşyp qūtylǧan qazaqtar" dep atalady. Mūqabasynda barys ışık kigen Qalibek batyrdyŋ at üstındegı suretı bar. Biık tauda jüru adamǧa oŋaiǧa soqpaidy. Mūnda aua tömendegıdei tyǧyz emes. Sondyqtan ottegı jetpeidı. Alpinister ottegı toly tūmyldyryq kiedı. Sonyŋ özınde tynys alu jiılep, bas ainalady, köz qarauytady. Qūlaq jaŋǧyryp ketedı. Tamyrda qannyŋ ūiyp qalu kädık. Asqardan eş tūmyldyryqsyz asyp ötken qazaqtardyŋ ekı tobynan da şyǧyn boldy. Äsırese jas balalardyŋ köp ölgenın Halifa Altai aqsaqal da, Qalibek batyrdyŋ ūly, "Azattyq" radiosy qazaq redaksiiasynyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı – Hasen Oraltai da jazǧan. Gimalaidyŋ eŋ biıgı Everest pen basqa da 8 myŋ metrlık şyŋdarǧa şyǧam degender jandaryna jergılıktı halyq – şerpalardy ertıp alatyny belgılı. Ärine, aqysyn töleidı. Şerpa – naǧyz tau halqy. Būryn qodas ūstaityn. Biık tau qoinauyndaǧy alqaptarǧa jemıs aǧaşyn egıp, egın salatyn. Alpinister köbeigen keiıngı zamanda şerpa ataulynyŋ negızgı käsıbı – älgılerge serık bolu. Jükterın köteredı, qostaryn tıgedı, ottaryn jaǧady. Jartas pen mūzǧa qada qaǧyp, arqandaryn bailaidy. Sonda "şyŋdy baǧyndyrdy" degen ataq şetten kelgen alpiniske būiyrmaq. Şerpaǧa bala-şaǧasyn asyraityn näpaqa bolsa jetedı, olar üşın Everest pen basqa da segız myŋ metrden biık asqarlarǧa şyqqan eşqandai mūrat emes. Sonyŋ özınde Nepaldyŋ Everestke jaqyn auyldarynda tūratyndar arasynda ataqty bolǧandar bar. Ang Rita degen şerpa on ret basqalardy süiemeldep Everestıŋ üstıne köterılgen. Bärınde ottegı tūmyldyryǧyna tūmsyq tyqpaǧan. Kami Rita degen bıreuı älemnıŋ eŋ biık nüktesıne 24 ret şyqqan. Armandap emes, şeteldıkterdıŋ şaşbauyn köterıp, mūny "jügın köterıp" degen maǧynada tüsınersızder, ıstegen būl ısı üşın Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna aty jazylypty. Bır ǧajaby, şerpalar top bastauşyny "sardar" deidı. Jalpy Päkstannyŋ Kaşmir aimaǧynda, onyŋ ortalyǧy Mūzafarabad qalasynda "sardar" degen sözdı bırneşe ret qūlaǧymyz şaldy. Öz ortamyzda soŋǧy ret "sardar" atanǧan Amangeldı İmanov edı. Hoş. Negızgı arqannyŋ arqauynan auyp barady ekenbız. Qazaqtar Būlanaidan Qytai kommunisterıne baǧynbau üşın asyp ötse, şerpalar Djomolungmasyna bala-şaǧasyn asyrau qamymen köterıledı. İä, olardyŋ tılınde "Djomolungma" – "ömırlık quat syilaityn Qūdırettı Ana" degendı bıldıredı. Everest – osy taudy zerttegen aǧylşyn ǧalymnyŋ aty. Taǧy da älgı europalyqtardyŋ tyqpalauy. Qazaqtar men şerpalar erteŋgı ūrpaqtyŋ amandyǧy jolynda basyn bäigege tıkse, basqalar mūnda atyn şyǧaru men qūmaryn qandyru üşın arnaiy keledı. Bıraq Everestıŋ etegıne bastap olar üşın de "ömır ne ölım" degen tar jol, taiǧaq keşu bastalmaq. Älem şatyry atanǧan tauǧa şyǧuǧa Nepal ükımetınen rūqsat aludyŋ öz on bır myŋ AQŞ dollary tūrady. Basqa şyǧyn da şaş-etekten. Talailar sol aqşaǧa ainalyp kelgende ajalyn satyp alyp jür. Byltyr, 2018 jylǧy örmeleu mausymy aiaqtalǧanda būǧan deiın ūzyn-sany 293 adam qaza tapty degen mälımet bolǧan. Al osy 2019 jylǧy köktemde Everestke şyǧu mausymy bastalǧanda 200-den astam alpinist bırden kelgen. Jolǧa talas, töbeles bolǧan. Täulıktep kezek kütudıŋ soŋy jäne 10 şyŋǧa şyqqyştyŋ qaza tabuymen tyndy. Köbı küte-küte älsıregen. Älgı gipoksiiadan köz jūmǧan. Odan basqa taiyp ketu, arqan üzılu, töbeden tas qūlau, üstıden köşkın basu, aiazda üsu, aştan qatu siiaqty taǧy ondaǧan qater bar. Tabandary taiyp opat bolǧandar tızımınde üş qazaqstandyq tūr: Zinur Halitov, Grigorii Luniakov jäne Mūrat Ǧaliev. Būl qaraly oqiǧa 1990 jylǧy 6 qazanda boldy. Onyŋ jai-japsaryn da sol kezdegı "Sosialistık Qazaqstan" gazetıne jariialap edık. 1997 jyly Gimalai taularyndaǧy köşkın astynda kömılıp ölgender tızımıne eŋ ataqty alpinisımız Anatolii Bukreev pen şyŋǧa şyǧuşylardy kinoǧa tüsıruge mamandanǧan operator Dmitrii Sobolevtı qosuǧa tura keldı. Öz ajalynan bır jyl būryn Bukreev Everestke şyǧamyz dep qaterge ūşyraǧan kommersiialyq toptaǧylardyŋ üşeuın öz basyn bäigege tıgıp qūtqardy. Toptyŋ basqa segız müşesı qaza tapty. Sol erlıgı üşın Anatoliige AQŞ-tyŋ Devid Souls atyndaǧy syilyǧy berılgen. Ökınıştı jerı, onyŋ özın köşkınnen eşkım saqtai almady. Qūrbannyŋ köptıgı eŋ biık tau töbesınen älemge qarauǧa qūmarlar legın azaita qoimaidy. Bız student bolǧan jetpısınşı jyldardyŋ soŋynda endı tanylǧan jas aqyn Mūhtar Şahanovta: Qadalǧan köz talarlyq, Jıger otyn janar ǧyp, Everestke şyqqandardyŋ tızımı, Sausaqpenen sanarlyq, – degen öleŋ joldary boldy. Ras, öleŋ ary qarai alpinizmge eş qatyssyz, ejelgı Rimde ūstalyp qalǧan ǧaşyqtardyŋ özın-özı pyşaqtauy turaly. Şahanov şabyttanǧan şaqta älem şatyrynyŋ töbesıne köterılgender sany rasynda, sausaqpen sanarlyq – KSRO ǧaryşkerlerınen de az edı. Berıde būl şyŋdy myŋǧa juyq adam baǧyndyrdy. Qaza tapqandardyŋ sany üş jüzden asqanyn eskergende asqar tauǧa şyqqysy kelgen asqaq arman jolynda törttıŋ bırı mäŋgılıkke Gimalaida qalady eken.

Erlık körsetkender men eleske ergender

Şyŋǧa şyǧudyŋ joǧarydaǧy qauıpterınen basqa taǧy bır oqys tūsy bar. Ol – eleske eru. Tegıs jerde adamdy saǧym ǧana aldaidy. Al biık tau üstınde adamǧa türlı närse elesteuı mümkın. Mūny "qaterlı aimaq" atalatyn tūsqa aiaq basqandar bastan ötkızedı. Ädette "qaterlı aimaqtyŋ" bergı şegı teŋız deŋgeiınen 5 myŋ metrden bastalady desedı. Bır kezde Qysqy Olimpiada astanasy bolǧan İnburg qalasynyŋ ǧalymdary biık tau üstınde ötken 83 oqys jaǧdaidy tırkep, anyq-qanyǧyn zerttedı. Sonyŋ 41-ınde adamdar eleske ergen. Keibıreulerı äldebır şaqyrǧan dauysty estidı. Keibıreuı būǧan deiın qaza tapqan dosyn köredı. Üşınşılerınıŋ aldynda äldebır ǧimarat paida bolady. Būl elestı qazaq ädebietınde Oralhan Bökei keremet surettep ketken. Ataqty "Qar qyzy" hikaiasynda. Aitpaqşy, sol hikaiada bızdıŋ qazırgı bilıktı qamşymen osqandai etetın bırneşe söilem bar edı-au: "...Ökımet soŋǧy kezde är balanyŋ basyna posobienı köbeitıp jaqsy boldy. Äsırese er-azamattar jaǧy riza. "Şamaŋ kelse, taba ber,- deidı äielderıne. Selsovetten bolmasa, sovhozdan qaiyr joq, taba ber..." Al, obaly qane, auyl äielderı şamasynşa-aq bosanyp jatyr. Är üide 7-8 bala bar..." Üzındınıŋ soŋy. Osylai jazǧan Oralhan aǧamyzdyŋ "nege bala taba beresıŋder?" dep analardy aiyptaǧan qazırgı bilıktı körmei ketkenı de dūrys bolǧan-au. Hoş, bız taǧy basqa sorapqa tüsıp ketıppız, eleske oralaiyq. Jazuşynyŋ hikaiasynan ızdep otyrǧan üzındımız mynandai: "...Osy kezde aq qozynyŋ jünınen jasalǧan aq otauǧa üstınde qyp-qyzyl kebını bar Qar qyzy kırdı. Kırdı de tör aldynda qol-aiaǧyn taŋyp tastaǧandai qor bolyp sūlai jatqan Nūrjannyŋ basyn köterıp: "Tūr, tūr, jıgıtım, taŋ atty, kün şyqty" dedı jalynyp. Nūrjan öz basyn köteruge qanşa äreket jasasa da, tas bailap tastaǧandai, qozǧalta almady: "Sen kımsıŋ? Älde perışte, älde adam..." dedı ernın zorǧa qimyldatyp. Qar qyzy: "Qar qyzymyn..." Nūrjan älı maujyrap jatyr: "Qar qyzy... Mynau sūp-suyq ölkede syŋsytyp än salatyn aru sen ekensıŋ ǧoi". Qar qyzy: "İä, menmın"..." Üzındınıŋ soŋy. Biık tau, qysqy aiaz. Ekınşı täulıkke sozylǧan aştyq. Üş sebep qosyla kele Nūrjan köretın eleske kädımgı üştaǧan tūǧyr bolmaq. "Qar qyzyn" körkem şyǧarma desek, ömırde naqty bolǧan oqiǧany byltyrǧy saparymyzda Fransiiadan estıdık. Osy eldıŋ Elizabet Revol atty alpinisı Gimalaidyŋ biıktıgı 8 myŋ metrden astatyn bır şyŋy Nangaparbatqa Päkstan aumaǧy arqyly şyqpaq bolǧan. 2018 jyldyŋ 25 qaŋtarynda qasynda poliak Tomaş Maskevich bar, ekeuı maqsattaryna jetedı. Bıraq şyŋ basynda erkektıŋ közı qarauytyp, odan mülde körmei qalady. Ertesınde auzynan qandy köbık aqqan Tomaş öledı. Qūtqaruşylar Elizabetke 6 myŋ metrlık deŋgeide kütıp tūrǧandaryn, ary qarai baru mümkın emestıgın habarlaidy. Olardan 800 metr joǧarydaǧy äiel ekınşı tün aiazda qar quysyna tüneidı. Öz aituyna qaraǧanda, sol tünı közıne qūtqaruşylar elesteidı. "Bızge aiaq kiımıŋdı berseŋ, saǧan ystyq şai beremız" deidı. Äiel aiaǧyndaǧy qalyŋ etıgın şeşıp, laqtyryp jıberıptı. Taŋ ata ony motordyŋ gürılı oiatqan. Şyn qūtqaruşylardyŋ tıkūşaǧy 6300 metr deŋgeidegı aiadai qyr üstıne qonypty. Oǧan deiın 500 metrlık tömenge tüsuı kerek. Bır aiaǧyndaǧy tauǧa arnalǧan etıgın tünde eleske erıp tömenge laqtyryp jıbergen Elizabet jaltyrap jatqan mūzdaq pen jalama jartastardan janyn jaldap ötıp, öldım degenge tıkūşaq aldyna qūlaidy. Osy oqiǧany tyŋdap otyrǧanda oiymyzǧa taǧy da Oralhannyŋ "Qar qyzy" oraldy. Alys tauda jalǧyz otyrǧan Qoŋqaidyŋ traktorşy Nūrjanǧa "pimaŋ jaŋa eken, şeşıp ber" dep myltyq kezeitın sätı bar emes pe! Taǧy qosarymyz biık tau üstınde dauys estılgende köp adam kerı jaqqa jügıredı. Būl da – elestıŋ köp taraǧan türı. Osy turaly tüsırılgen film bolǧan. Bozbala şaǧymyzda körgen edık, endı aty este joq. Bıraq ondaǧy keiıpkerdıŋ jan dauysy şyqqan dosyn qūtqaramyn dep kerı baǧytqa jügergen sätı este. Alpinister ömırınde mūnyŋ bırneşe mysaly bar eken. Ony terıp jazuǧa maqalanyŋ kölemı kötermeidı. Jalǧyz aitarymyz, bızdıŋ Valerii Hrişatyi eles dauysqa ermegen. Artta qalǧan dosyna kömekke jügırgen. Sosyn tau basynan alyp köşkın syrǧyǧanyn körıp aǧylşyndarǧa "qyrǧa qarai qaşyŋdar" dep aiqailap ülgergen. Demek, elespen emes, erlıkpen qaza tapqan! Al 2019 jylǧy tamyz aiynyŋ ortasynda sol taularda qūtqaru kütken üş alpinistıŋ bastan nenı keşkenı keiın anyqtala jatar. Äzırge olardyŋ taǧdyry bızdıŋ tauǧa tabynuşylar men taudy tabyndyruşylar turaly myna äŋgımemızge kılt qana boldy.

inform BIýRO