Al Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy (ary qarai - DDSŪ) klimat qūbyluynyŋ Qazaqstanǧa tıkelei jäne janama äserı 30-dan astam jaǧymsyz saldarǧa äkeluı mümkın ekenın aitady. Onyŋ bırın biyl bastan ötkerdık.
Qazaqstandaǧy eŋ ırı tabiǧi apat
Biyl soŋǧy 80 jyldaǧy bolmaǧan ırı tabiǧi apat saldarynan elımızdıŋ 10 oblysynda tötenşe jaǧdai jariialandy. Abai, Aqmola, Aqtöbe, Atyrau, Batys Qazaqstan, Qaraǧandy, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan jäne Ūlytau oblystaryna eŋ köp zardap şekken öŋırler qatarynda. Tasqyn infraqūrylymdardy büldırıp, bögetterdı būzdy, su qoimalaryn qiratty. 120 myŋnan astam adam, onyŋ ışınde 40 myŋǧa juyq bala evakuasiialandy, 7 adam qaza tapty. Apattan kelgen şyǧyn 300 mlrd teŋgeden asty.
Eldı osynşa äbıgerge salǧan tasqynǧa ne sebep boldy? Su mäselelerı jönındegı ǧylymi-aqparattyq ortalyqtyŋ Qazaqstandaǧy filialynyŋ sarapşysy Qūralai Iаhiiaevanyŋ pıkırınşe, eldegı su tasqynyna klimattyŋ özgeruı yqpal ettı.
– Kys boiy jerdıŋ toŋy jıbımei üstındegı qar jyldam erıdı de, ol jerge sıŋbei sai-salamen aǧa bastady. Saldarynan köp kölemde kelgen su özen arnasyna syimai, su tasqynyna ūlasty. Su tasqyny keide ekojüiege paidasyn da tigızuı mümkın, sebebı su tapşylyǧy kezınde jaiylym men şabyndyq jerler suarylmai qalady. Sol jerler osyndai su tasqynynda tabiǧi jolmen suarylady. Al ziianyn aitsaq, orasan zor – tasqyn jerdegı ziiandy zattaryn şaiyp, ekojüiege, kölge aparyp qūiady. Sonymen qatar su tasqyny jerdıŋ qūnarly qabatyn da şaiyp ketedı, – deidı maman.
Qūralai Iаhiiaeva
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Djordjtaun universitetı ǧalymdarynyŋ baiandamasynda jahandyq jylynu jaŋa pandemiianyŋ paida boluyna yqpal etetının boljaǧan. Sebebı planeta temperaturasy köterılgen saiyn januarlar jaŋa meken ızdep, adamǧa jaqyndai tüsıp, jaŋa virus jūqtyru qaupın küşeitedı.
M.Ospanov atyndaǧy Batys Qazaqsan memlekettık universitetı epidemiologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı, medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor Saltanat Orazaeva da su tasqyny ekojüiege ziian keltıruden bölek, virustyq infeksiialardyŋ taraluyna yqpal etetının aitady.
– Su tasqyny azyq-tülık jüiesınıŋ būzyluyna, aǧyn sudyŋ auyz su közıne tüsuıne, su jäne tamaq arqyly taralatyn jūqpaly aurulardyŋ köbeiuıne äkelıp soǧady. Tabiǧi apattan keiın taraluy joǧary aurular diareia, A gepatitı, E gepatitı jäne leptospiroz belgılerın tudyratyn su arqyly berıletın aurular dep bölınedı. Qyzylşa, meningit jäne jıtı respiratorlyq infeksiialardy qosa alǧanda, toppen bailanysty aurular; Tasymaldauşy aurular, sonyŋ ışınde bezgek jäne qan bezgegı bar, – deidı professor.
Saltanat Orazaeva
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Este bolsa, köktemdegı tasqyn kezınde eldı mekenderden bölek, 14 beiıt pen 8 mal qorymy su astynda qalǧan edı. El-jūrt auru tarap ketpei me dep alaŋdai bastaǧanda, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı būl aimaqtardaǧy epizootiialyq jaǧdai tūraqty dep sendıredı. Alaida Batys Qazaqstandaǧy su şaiyp ketken qorymdarda auru mal kömılgenı belgılı boldy. Densaulyq saqtau ministrlıgı de elde klimat özgeruıne bailanysty virustyq infeksiia ösımı tırkelmegenın aityp jatty. Al redaksiiamyzǧa su basqan aimaqtan habarlasqan tūrǧyndar densaulyǧy üşın alaŋdauly. Solardyŋ bırı – Ūlytau oblysy Malşybai auylynyŋ tūrǧyny Esjan Ädılbekovtıŋ aituynşa, maly jaz boiy auyryp şyqqan.
– Alǧaşynda bır qaşarym auyryp, şöp jemei jatyp aldy. Antibiotik ektık. Äuelde şöpten auyrǧan bolar dep oiladyq. Sodan keiın taǧy bır siyr auyrdy, būzauy ölıp qaldy. Veterinar şaqyryp ek, synama almastan “jylan şaqqan” degen «diagnoz» qoia saldy. Arada apta ötkende üş jasar ögızım ısınıp, auyrdy. Taǧy da mal därıgerın şaqyrdyq, “qarasan” kelgen dedı. Endı taǧy bır siyrym da auyryp tūr. Su tasqyny kezınde qoiymyzdan aiyrylyp ek, endı kezek siyrlarǧa jettı me? Su tasqynynan keiın infeksiia tarap jatyr ma, dep qauıptenemın, – deidı ol.
Aqtöbe oblysy Oiyl audany Qaratal auylynyŋ tūrǧyny Bolat Syzdyqov bızge habarlasqanda kiız üide tūryp jatqanyn aitqan. Ol balalardyŋ densaulyǧyna alaŋdauly.
– Auylymyzda jaŋa üi salynyp jatyr, daiyn bolmaǧandyqtan, köşıp kırmedık. Balalar jaz boiy auyryp şyqty. Auruhanaǧa barsaq därı jazady da qaitarady. Qys bolsa qyr astynda. Tasqynnan keiın tūratyn baspanamyz bolmaǧan soŋ virus jürıp jatsa da oǧan män berıp jatqanymyz joq, – deidı .
Joǧaryda atalǧan ministrlıkter men tūrǧyndar sözı bır-bırıne säikes kelmei tūrǧandyqtan, su basqan oblystarǧa saual joldap, qandai da bır infeksiia tırkeldı me degen sūraqtyŋ jauabyn bılgımız keldı.
Batys Qazaqstan oblysy sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau departamentı su basqan aumaqtarda infeksiialyq auru tırkelgen joq degenımen, byltyrmen salystyrǧanda qyzylşa, kökjötel, meningit, jıtı respiratorly virusty jūqpalar köbeigenın aitady.
«Oral obaǧa qarsy stansiiasy mamandary asa qauıptı infeksiialar – oba, tuliaremiiaǧa 79 kemırgış, küidırgıge 32 topyraqty zerttep, nätijesı terıs boldy», dep jauap berdı atalǧan departament.
Qostanai oblysy sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau departamentı biylǧy 8 aida su tasqynynan zardap şekken audandarda jıtı ışek infeksiialarynyŋ 201 jaǧdaiy tırkelgenın, būl ötken jylǧa qaraǧanda, 1,1 ese tömen ekenın aitty.
«Salmonellez infeksiiasy Qostanai qalasy (15 jaǧdai) men Qostanai audanynda (1 jaǧdai) tırkeldı. Jyl basynan Qostanai audany men Qostanai qalasy tūrǧyndary arasynda AVG-nıŋ 8 jaǧdaiy tırkeldı, AVG-nıŋ örşuı tırkelgen joq. Su basqan öŋırlerde epidemiologiialyq körsetkışter boiynşa barlyǧy 1447 adam AVG-ne qarsy egıldı, būl subektılerdıŋ 100% qūrady. Sudyŋ lastanuy jäne sanitarlyq jaǧdaidyŋ naşarlauynan paida boluy mümkın bakteriialyq infeksiialardyŋ aldyn alu jäne emdeu üşın salmonellez men dizenteriialyq bakteriofag qoldanyldy. Iş süzegıne qarsy 452 adamǧa vaksina egıldı», delıngen jauapta.
Ūlytau oblysy sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau departamentı deregıne süiensek, su tasqynynan keiın “A” virustyq gepatitıne qarsy 77 adam vaksina alǧan. Jezqazǧan qalalyq veterinarlyq stansiiasy aqparatyna säikes, köktemgı su tasqyny kezınde Malşybai eldı mekenınde 26 bas ırı qara mal, 22 bas ūsaq mal şyǧyn bolǧan. Ölgen maldyŋ öleksesı zaŋ talabyna säikes joiylǧan.
Al Aqtöbe oblysynyŋ su tasqynynan zardap şekken audandaryndaǧy infeksiialyq aurular boiynşa ahual tūraqty.
QR DSM Sanitarlyq-epidemiologiialyq baqylau komitetınıŋ bas sarapşysy Marat Baitügelov te eldegı ahual tūraqty deidı.
– Jalpy su tasqyny kezınde epidemiologiialyq jaǧdai tūraqty boldy. Su tasqyny bastalǧaly berı su basqan aumaqtardaǧy ortalyqtandyrylǧan közderden 18774 synama alyndy. Onyŋ ışınde gigienalyq normativterge säikes kelmeitını – 936 synama. Ortalyqtandyrylmaǧan su közderınen 2187 synama alyndy. Onyŋ ışınde gigienalyq normativterge säikes kelmeitın – 162 synama. Su taqynynan zardap şekken barlyq öŋırde dizenfeksiialyq öŋdeu jürgızetın 24 635 nysan bolsa, sonyŋ 24624-ı öŋdeuden ötkızıldı, – dedı.
Marat Baitügelov
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
«Su tasqyny qaitalanuy mümkın»
Jaman aitpai, jaqsy joq. Tılsız jaudy basynan ötkerıp, aurumen alysqan elder az emes. Mäselen, 2022 jyly Päkıstandaǧy su tasqyny saldarynan 1,2 myŋnan astam adam qaza tapty. Zardap şekken audandarda sudan türlı auru tarap, äsırese terı men ışek infeksiiasy örşıgen. Tasqyn 33 million adamǧa äser etıp, şamamen bır million tūrǧyn üi qirady.
Būl su tasqyny Päkıstanda alǧaş bolyp tūrǧan joq, WHO Pakistan Floods mälımetınşe, būǧan deiın 2010 jylǧy su tasqynynan A jäne E gepatitı, diareia tarap, 2 millionnan astam adam zardap şekken.
Biyl Braziliianyŋ oŋtüstıgındegı ştatynda su tasqyny 169 adamnyŋ ömırın qidy. Su arqyly taralatyn auru türlerı de qauıp tudyrdy.
Säuır aiynyŋ soŋynda bastalǧan jaŋbyr Rio-Grandi-du-Sul ştatyndaǧy bırneşe özen men köldegı su deŋgeiı rekordtyq deŋgeige deiın köterılıp, 580 myŋnan astam adam üiın tastap ketuge mäjbür boldy.
Odan bölek AQŞ 2005 jyly “Katrina dauyly” dep atalatyn su tasqynyn basynan ötkerdı. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) mälımetınşe, tasqynnan keiın A gepatitı men basqa da infeksiialar köbeigen. Jalpy tasqynnan 1 800-den astam adam qaitys bolǧan.
Atalǧan mysaldardan su tasqyny qaitalanǧanyn baiqaimyz.
Qūralai Iаhiiaeva bolaşaqta bızdıŋ elde de klimat özgerısınen bolatyn su tasqyny qaitalanuy mümkın ekenın aitady. Sebebı, su mol jyldar siklıne klimattyŋ özgeruı tura kelgen jaǧdaida jäne qardyŋ bır sätte eruınıŋ äserınen su tasqynyn kütuge bolady. Tabiǧi ekojüieler negızı beiımdelgen, tek oǧan antropogendık äserdıŋ saldarynan ekojüiege baratyn su joldary jabylǧan.
– Qazaqstanda tabiǧi su qalyptasu joldary bögelgen, tegıstelınıp nysandar salynǧandyqtan köptegen qiyndyq tuyndap otyr. Su qorǧau aimaqtary men jolaqtarynda nysan saluǧa rūqsat joq. Ol Su Kodeksınde jazylǧan. Degenmen, ondai jerde demalys üşın uaqytşa nysan salyp qoldanuǧa bolady. Su tasqyny bolǧanda keletın su mölşerı men uaqytyn boljap, ony rettep otyru qajet. Sondyqtan Qazaqstanda özender gidrologiiasyna zertteu jürgızu maŋyzdy, – deidı.
Onyŋ aituynşa, klimattyŋ özgeru äserın eskere otyryp özen arnasynda ornalasqan su qoimalarynyŋ jūmys rejimın qaita bekıtu kerek. Qajet bolǧan jaǧdaida mausymdyq su retteu nysandaryn jobalau qajet. Su qoima
laryn balyq ösıretın toǧanǧa ainaldyrǧan jeke käsıpkerlerden su qoimalaryn ükımet menşıgıne qaitarudy, su qoimalaryna kürdelı jöndeu jürgızudı ūsynady maman.
– Ekojüielerdı qalpyna keltıru maqsatynda köptegen elder su qoimalaryn saludan bas tartudy ūsynuda. Onyŋ ornyna su ünemdeitın tehnologiialar arqyly önım aludy ūsynady. Tabiǧatpen üilesımdı ömır süru qajettılıgı tuyndap otyrǧanyn moiyndau qajet. Qazaq halqy tabiǧatpen ündesıp tırşılık etken: kökteu, jailau, küzdeu, qystau dep köşıp jerdı, sudy tiımdı paidalanǧan, – deidı Qūralai Iаhiiaeva.
Aqparattandyru men aldyn aludyŋ maŋyzy
Molekuliarlyq biologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, İmmundau jäne jahandyq densaulyq salasyndaǧy maman, virusolog Äsel Mūsabekovanyŋ pıkırınşe, su tasqyny qaşanda infeksiianyŋ taralu qaupın arttyrady. Sondyqtan mümkındıgınşe, onyŋ aldyn alu maŋyzdy. Odan nätije bolmasa, infeksiianyŋ yqtimal oşaǧyn der kezınde anyqtap, lokalizasiialau qajet.
– Ol üşın aldymen, synama alu kerek, bıraq su tasqyny kezınde baqylau qiyn, sebebı lastauşy zattar är aimaqta ärtürlı boluy mümkın. Onyŋ üstıne kei zertteulerge süiensek, Qazaqstandaǧy auyl tūrǧyndarynyŋ jartysynan astamy auyz su közı retınde SES teksermeitın jeke qūdyqtardy paidalanady. Sondyqtan aurudy der kezınde anyqtaudyŋ negızgı ädısınıŋ bırı – simptomdar turaly tiımdı habarlau. Iаǧni, halyqty ärdaiym aqparattandyru qajet, – deidı.
Äsel Mūsabekova
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Aqparattandyru demekşı, qazaqstandyqtardy su resurstarynyŋ lastanuy asa alaŋdata qoimaidy. Mūny DDŪ-nyŋ 2020 jylǧy klimattyŋ özgeruı jäne ekologiialyq mäseleler boiynşa jürgızgen saualnama nätijesınen bıluge bolady. Respondentterdıŋ 63% klimattyŋ özgeruı jäne onyŋ qauıptı saldary turaly habardar. Degenmen, klimat özgeruınıŋ barlyq zardabynyŋ ışınen qazaqstandyqtardy eŋ aldymen auanyŋ lastanuy men atmosferaǧa ziiandy zattardyŋ şyǧaryluy alaŋdatady (61,5%). Odan keiın alaŋdatatyn mäseleler – öndırıstık jäne qatty tūrmystyq qaldyqtardyŋ jinaluy (16%), su resurstarynyŋ lastanuy (9%) men şöleittenu, jerdıŋ tozuy (8,5%). Sondyqtan su tasqynynan keiıngı zardaptar men infeksiialardyŋ qaupı, onyŋ aldyn-aluy turaly aqparattandyru öte maŋyzdy.
– İnfeksiianyŋ aldyn alu jäne onymen küresudıŋ üş joly bar: İnfeksiiany jūqtyrǧan adamǧa äser etu, mysaly, vaksinasiia jasau. Ekınşı, infeksiia közıne äser etu, oǧan dezinfeksiia jatady. Üşınşı, taralu jolyn toqtatu. Būl mikrob-beru-host logikasy — ärbır jūqpaly auru qaupıne äreket josparyn qūru üşın öte paidaly. Äsırese, eresekterdıŋ soŋǧy 10 jyl ışınde ADS-M vaksinasyn alǧanyn teksergen jön.
Sonymen qatar, tötenşe jaǧdailar siklımen jūmys ısteu qajet. Mäselen, jeltoqsan aiynda “su tasqyny bolady” degen kezde infeksiia qaupı turaly oilanyp, sol kezden aldyn alu şaralaryn bastau kerek. Su tasqyny bolǧanda daiyndyqty qamtamasyz etıp, keiın saldaryn joiumen ainalysyp, jauap beru şaralaryn jasau qajet, – deidı Äsel Mūsabekova.
Halyqaralyq täjıribe ne deidı?
Su tasqynynan keiın bolatyn virustyq infeksiialardyŋ taralmauy üşın, aldymen su tasqynynyŋ aldyn alu qajet. Ol üşın damyǧan elder apattan qorǧaityn ırı jobalardy ıske asyryp keledı. Mysaly, Soltüstık mūhitpen körşıles jatqan Niderlandy elındegı basty qauıp – su tasqyny. Olar būl apattan qorǧanu «Delta» dep atalatyn eŋ ülken jobany ıske asyrdy. Būǧan 1953 jylǧy su tasqyny sebep boldy. Osy tragediiadan keiın el su qorǧau jüiesın küşeitu qajettılıgın sezındı. Joba resmi türde 1958 jyly bastalyp, bırneşe kezeŋmen jüzege asyryldy. «Delta» jobasynyŋ qūrylysy 1980 jyldardyŋ ortasyna deiın jalǧasty, al jobanyŋ ärtürlı komponentterı älı künge deiın jetıldırılıp, jaŋartylyp otyrady.
Niderlandydaǧy su tasqynyna qarsy qorǧanys jüiesı 3D beinesı
foto:mozaweb.com
Joba älemdık deŋgeide su basqaru men klimattyŋ özgeruıne qarsy äreket etu jönındegı ülgı retınde qarastyrylady. Basqa elder de Niderlandy täjıribesınen sabaq alyp, su tasqynynan qorǧau strategiiasyn engızıp jatyr.
Dutch Water Authority mälımetınşe, Niderlandyda drenaj jüieler men bögetter arqyly su deŋgeiın baqylap otyrady. Olar zamanaui biologiialyq jäne fizikalyq tazartu tehnologiialaryn paidalanady.
Qauıptı aimaqta ornalasqan taǧy bır el – Malaiziia. Su tasqynynan qorǧanu üşın el astanasy Kuala-Lumpurda SMART tunelı salynǧan. Tuneldıŋ ūzyndyǧy 9,5 şaqyrym, ortalyq bölımınıŋ ūzaqtyǧy 3 şaqyrym, būl ekı deŋgeilı avtojol trassasy. Tunelde jai künderı kölık qozǧalysy jüzege asady, al su tasqyny bolsa, tunelge su jinalady. Qalypty aua-raiynda, dauyl bolmaǧanda tunelge su kırmeidı. Al su tasqyny kezınde su tunel astyndaǧy ainalma jolǧa jıberıledı, kölık üşın uchaske aşyq bolady. Keiın tunel kölık qozǧalysy üşın jabylady. Barlyq kölık tunelden şyqqannan keiın avtomatty türde su ötkızetın qaqpa aşylyp, ol arqyly tasqyn su ötedı. Su tasqyny aiaqtalǧannan keiın tunel tekserılıp, juyp tazartylady. Avtojol jabylǧannan keiın 48 saǧat ışınde qozǧalys üşın qaita aşylady.
Tuneldıŋ negızgı jūmys rejimderı.
Foto: water.gov.my
Damyǧan elderdıŋ bırı Japoniia astanasy Tokio oipatty jerde ornalasqan. Būl el jaŋbyrly jäne taifun mausymynda su tasqynyna beiımdelgen. Osyǧan bailanysty qala basşylyǧy mūndai apattardyŋ aldyn alu üşın älemdegı eŋ ülken su tasqynyna qarsy kollektor salǧan.
Būl kollektorlar resmi türde, "Tokiodaǧy su tasqynyna qarsy kollektor" dep atalady. Kollektorlar memlekettık avtojol astynda 50 metr tereŋde ornalasqan, jalpy ūzyndyǧy - 6,5 şaqyrym, diametrı - 10 metr. Kollektor 5 ülken qūdyqtan tūrady, olar bır-bırımen alty şaqyrym tunel arqyly bailanysqan. Nöser kezınde su qūdyqtarǧa qūiylady, qūdyq arqyly ortalyq tunelge, odan rezervuarǧa ötedı jäne odan Tokio şyǧanaǧyna aǧady.
Tokiodaǧy tunel
Foto: shkaf-gingemy.livejournal.com
Sonymen bırge, Japoniia su tasqynynan keiın qaldyqtardy dūrys joiuǧa erekşe köŋıl bölınedı. Qaldyqtardyŋ ışınde tūrmystyq qoqys pen biologiialyq qaldyqtardy zararsyzdandyru, su qoimalary men kanaldardy tazalau jürgızıledı. Būl jūmystardy memleket pen jeke sektor bırge atqarady.
Singapur da nöser suyn jinau jäne öŋdeu jüielerı bar, ol sudy qaita paidalanu üşın tiımdı. El NEWater baǧdarlamasyn ıske asyryp keledı. Ol sudyŋ qaita öŋdeluın qamtamasyz etedı jäne lastanǧan sudy joǧary sapaly taza suǧa ainaldyrady. Al Germaniia sudyŋ ekologiialyq sapasyn saqtau maqsatynda tabiǧatqa ziian tigızbeitın ädıster qoldanady. Iаǧni, zamanaui süzu jäne biologiialyq tazartu ädısterı ıske asyrylady.
Osyndai damyǧan elder täjıribesı Qazaqstandaǧy su basqaru jüiesın jetıldıruge sabaq bola alady.
Al bızdıŋ elde...
Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ mälımetınşe, elımızdıŋ su qauıpsızdıgın qamtamasyz etu, su tapşylyǧyn azaitu, mausymdyq su tasqyny men qūrǧaqşylyqtan bolatyn ekonomikalyq şyǧyndy azaitu üşın jaŋadan 42 su qoimasyn salu, 30 su qoimasy men 14 myŋ şaqyrymnan astam suaru kanalyn rekonstruksiialau jäne jaŋǧyrtu jūmysy bastalmaq. Nätijesınde ekonomika salalarynda paidalanu üşın 2,6 tekşe şaqyrym su jinau, su tasqyny qaupın azaitu, sondai-aq magistraldyq jäne şaruaşylyq kanaldar arqyly tasymaldau kezınde su şyǧynyn 50%-dan 25%-ǧa deiın azaitu josparlanyp otyr.
Soltüstık, batys, ortalyq jäne şyǧys öŋırler boiynşa köktemgı su tasqynyna daiyndyq şeŋberınde su qoimalary bos syiymdylyqtardy qamtamasyz etu jäne 2025 jylǧy tasqyn sudy qabyldau maqsatynda su kölemın tastau rejimınde jūmys ısteuge köştı, al oŋtüstık öŋırlerdıŋ su qoimalary jinaqtau rejimınde jūmys ıstemek.
BIR MÄSELENIŊ BES ŞEŞIMI
- Taza su közderın saqtau jäne lastanǧan sudy tazartu jüielerın qūru. Su resurstaryn basqaru men tazartudyŋ tiımdı jüiesın jasau arqyly sudyŋ lastanuyn boldyrmau. Būl rette bız joǧaryda atap ötken damyǧan elder täjıribesıne nazar audaru;
- Evakuasiialanǧan halyqty virustyq infeksiialarǧa qarsy jedel vaksinasiialaudy qadaǧalau. Būl äsırese COVID-19 jäne gepatit A siiaqty virusty infeksiialarǧa qatysty;
- Virustyq infeksiialardyŋ taraluyn baqylau üşın tūraqty epidemiologiialyq monitoring jürgızu. Osy maqsatta infeksiia oşaqtaryn anyqtau jäne olardy oqşaulau jūmystaryn jedeldetu.
- Halyqty infeksiiadan qorǧanu, sanitarlyq normalardy saqtau jäne öz densaulyǧyna nazar audaruy üşın aqparattandyrudy tiımdı ūiymdastyru. Tötenşe jaǧdai kezınde qalai äreket etudı halyqqa erte bastan eskertu;
- Su tasqynynyŋ halyq saulyǧyna tigızgen saldary turaly aqparatty aşyq etu. Būl rette AQŞ-tyŋ Aurulardy baqylau ortalyǧynyŋ (SDC) täjıribesın ūsynamyz, būl ortalyq bızdıŋ eldegı qoǧamdyq densaulyq saqtau qyzmetınıŋ balamasy. Olarda su tasqyny zardaptarymen küresudıŋ tūtas jelısı bar. Būl jūmys öte aşyq jürgızıledı, öitkenı salyq töleuşılerdıŋ aqşasy paidalanylady. Al bızde tötenşe jaǧdailardyŋ saldaryn joiuǧa qatysty şyǧystarǧa qatysty aqparat aşyq emes. Biudjetten bölıngen, halyqtan jinalǧan qarjy men onyŋ qandai maqsattarǧa jūmsalǧany turaly aqparat qoljetımdı emes. Sondyqtan bırınşı kezekte oblystyq mäslihat pen parlament deputattary atqaruşy organnan tasqyn sumen küreske bölıngen memleket qarjysynyŋ jūmsaluy, asa qauıptı infeksiialarmen küresı turaly esep beruın talap etudı ūsynamyz. Būl aldaǧy uaqytta boluy yqtimal su tasqynynyŋ, qauıptı infeksiialardyŋ aldyn aluǧa yqpal etedı.
“Būl material Solutions Journalism in Medicine (SJMED) jobasy aiasynda şeşım jurnalistikasy janrynda daiyndaldy. Materialda aitylǧan pıkırler avtorlarǧa tiesılı jäne «Ädıl söz» söz bostandyǧyn qorǧau halyqaralyq qorynyŋ, IýNİSEF-tıŋ Qazaqstandaǧy ökıldıgınıŋ, AQŞ halyqaralyq damu agenttıgınıŋ (USAID) resmi közqarasyn bıldırmeidı.”
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
