2024 jyldyŋ 17-18 qazan künderı M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty, IýNESKO jäne İSESKO ısterı jönındegı QR Ūlttyq Komissiiasy, Türkı mädenietı jäne mūrasy qory, QR Beizattyq mädeni mūra jönındegı ūlttyq komitetınıŋ ūiymdastyruymen Almaty qalasy «Dostyq üiınde» «Türkı halyqtarynyŋ ruhani mūrasy älemdık örkeniet aiasynda: «Alpamys batyr» jyry» atty halyqaralyq ǧylymi-teoriialyq konferensiia öttı.
Şaranyŋ basty maqsaty - «Alpamys batyr» jyryn Türkı halyqtaryna ortaq mūra retınde IýNESKO kölemınde Materialdyq emes mädeni mūra tızımıne engızu. Sonymen bırge «Alpamys batyr» jyrynyŋ türkı düniesındegı jäne älemdık keŋıstıktegı tarihi-mädeni jäne ǧylymi maŋyzyn aiqyndau.
Konferensiianyŋ moderatory – M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ Bas direktory, filol.ǧ.d., QR ŪǦA akademigı Kenjehan Matyjanov.
Halyqaralyq konferensiianyŋ bırınşı künı QR Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaevanyŋ qūttyqtau hatyn ministr keŋesşısı Oljas Şariiazdanov, QR Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı Saiasat Nūrbektıŋ hatyn İnstituttyŋ jas ǧalymdar keŋesınıŋ töraǧasy Nūr Maǧazbek, Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Şahin Mūstafaevtyŋ hatyn akademiianyŋ sarapşysy Ainūr Maemerova tabystady. Sondai-aq QR IýNESKO jäne İSESKO ısterı jönındegı Ūlttyq komissiiasynyŋ bas hatşysy Janar Şaimenovanyŋ qūttyqtauyn bas hatşynyŋ orynbasary Baqbergen Qoişybaev jetkızdı. Sonymen qatar şaraǧa Türkı mädenietı jäne mūrasy qorynyŋ prezidentı Aqtoty Raiymqūlova qatysyp, konferensiia jūmysyna sättılık tıledı.
IýNESKO-nyŋ Özbekstan, Türkiia, Äzırbaijan, Qyrǧyz Respublikasy, Moŋǧoliia siiaqty memleketterdegı Ūlttyq komissiialary bekıtken halyqaralyq sarapşylar konferensiiaǧa arnaiy kelıp, qatysty. Halyqaralyq sarapşylar:
Ekiji Metin, Türkı älemı zertteulerı instituty Ege universitetı, professor, doktor, Türkiia;
Rzaev Säifaddin, Äzırbaijan Ūlttyq Ǧylym akademiiasy, Folklor instituty, f.ǧ.d., professor, Äzırbaijan;
Turdimov Şomirza, Özbekstan Ǧylym Akademiiasy Tıl, ädebiet jäne öner institutynyŋ Qoljazba jäne folklor bölımınıŋ meŋgeruşısı, f.ǧ.d., professor, Özbekstan;
Abdullaev Şuhratulla, Özbekstan Respublikasy Mädeniet ministrlıgıne qarasty Mädeni zertteuler men materialdyq emes mūra jönındegı ǧylymi-zertteu instituty IýNESKO bölımınıŋ meŋgeruşısı, Özbekstan;
Orozobekova Jyldyz, Qyrǧyz Respublikasy Prezidentı janyndaǧy memlekettık tıl men tıl saiasaty ūlttyq komissiiasy töraǧasynyŋ orynbasary, f.ǧ.d., professor, Qyrǧyz Respublikasy;
İsaeva Asel, Ş. Aitmatov at. Tıl jäne ädebiet instituty Qoljazba qorynyŋ meŋgeruşısı, Qyrǧyz Respublikasy Ǧylym akademiiasy, f.ǧ.k., Qyrǧyz Respublikasy;
Solmon Serendorj, Moŋǧoliianyŋ IýNESKO ısterı jönındegı Ūlttyq komissiiasy Materialdyq emes mädeni mūra saiasatyn jüzege asyru jönındegı üilestıruşı maman, Moŋǧoliia.
Sonymen qatar şaraǧa Äzerbaijan, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Türkiia, Özbekstan, Moŋǧoliia memleketterınıŋ jäne Resei Federasiiasynyŋ (Ufa, Qazan, Novosibirsk) tanymal epostanuşy ǧalymdary qatysyp, tömendegı taqyryptar boiynşa baiandama jasady.
Plenarlyq otyrystyŋ I-bölımınde:
«Älemdık epos qazynasynyŋ jauhar jädıgerı» - M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ Bas direktory, filol.ǧ.d, QR ŪǦA akademigı Kenjehan Matyjanov;
«Alpamys batyr» dastany men Qam Börınıŋ ūly Bamsy Bäirek dastanyndaǧy keiıpkerdıŋ qaita oralu sapary» - filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Türkı älemı zertteulerı instituty Ege universitetınıŋ professory, filol.ǧ.d. Metin Ekiji (İzmir, Türkiia);
«Alpamys batyr» jyryn zertteudıŋ germenevtikalyq mäselelerı» - Q.A.Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetınıŋ professory, filol.ǧ.d. Tynysbek Qoŋyratbai;
«Alpomiş» eposynyŋ qūrylymyndaǧy şejıre formulasynyŋ poetikalyq mänı men semantikasy» - Özbekstan Ǧylym akademiiasy Tıl, ädebiet jäne öner institutynyŋ Qoljazba jäne folklor bölımınıŋ meŋgeruşısı, filol.ǧ.d., professor Şomirza Turdimov;
«Alpamys» batyrlyq eposyndaǧy kontaminasiia» - Qyrǧyz Respublikasy Prezidentı janyndaǧy memlekettık tıl men tıl saiasaty ūlttyq komissiiasy töraǧasynyŋ orynbasary, filol.ǧ.d., professor Jyldyz Orozobekova (Bışkek, Qyrǧyz Respublikasy);
«Alpamys batyr» jyry men «Qorqyt atamnyŋ kıtaby» («Dedem Qorkudun kitaby») dastandaryn salystyrmaly taldau» - filol.ǧ.d, professor, Äzırbaijan Ūlttyq Ǧylym akademiiasy Folklor instituty Säifaddin Rzaev (Baku, Äzırbaijan);
«Altailyqtardyŋ «Alyp Manaş» eposy men qyrǧyzdyŋ «Manas» eposy siujetterın salystyrmaly taldau» - Resei Ǧylym akademiiasy Sıbır bölımı, Filologiia İnstituty Sıbır halyqtarynyŋ folklory sektorynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, filol.ǧ.d. Nadejda Oinotkinova (Novosibirsk, RF);
«Alpamys» eposynyŋ tatar nūsqasy: motivter modernizasiiasy» - Ǧ. İbragimov atyndaǧy Tıl, ädebiet jäne öner institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filol.ǧ.d., dosent Liliia Muhametzianova (Qazan, Tatarstan, RF);
«Başqūrt batyrlyq eposyndaǧy ruhani qūndylyqtar jäne olardyŋ zamanaui şarttardaǧy kökeitestılıgı» - Resei Ǧylym akademiiasy Ufa federaldy zertteu ortalyǧy Tarih, tıl jäne ädebiet institutynyŋ direktory, filos.ǧ.d., professor Zugura Rahmatullina (Ufa, Başqūrtstan, RF) baiandama jasady.
II-bölımde:
«Jalpytürkılık «Alpamys» eposynyŋ başqūrt tılındegı ertegı nūsqalary» - Resei Ǧylym akademiiasy Ufa federaldy zertteu ortalyǧy Tarih, tıl jäne ädebiet instituty Folklor bölımınıŋ meŋgeruşısı, filol.ǧ.d. Gulnur Husainova (Ufa, Başqūrtstan, RF);
«Türkı halyqtarynyŋ epikalyq dästürlerın qūraityn ekı negızgı element: salt-dästür jäne jad» - Marmara universitetı Gumanitarlyq jäne qoǧamdyq ǧylymdar fakultetınıŋ professory, filol.ǧ.d. Mehmet Acha (Ystambūl, Türkiia);
«Alpamys batyr» dastanynyŋ äzırbaijan folklortanuynda zerttelu mäselelerı» - filol.ǧ.d., professor, Äzırbaijan Ūlttyq Ǧylym akademiiasy Folklor instituty Galib Saiylov (Baku, Äzırbaijan);
«Alpamyş» arhaikalyq batyrlyq ertegısınıŋ «Janşy, Baiyş» qyrǧyz eposynyŋ motivtık qoryna yqpaly» - Ş. Aitmatov at. Tıl jäne ädebiet instituty Qoljazba qorynyŋ meŋgeruşısı, filol.ǧ.k. Asel İsaeva (Bışkek, Qyrǧyz Respublikasy);
«Laqai saqyşiliq mektebı ökılderınıŋ «Älpomyş» dastanyn nasihattauyna qatysty» - Şyrşyq memlekettık pedagogika universitetınıŋ professory, filos.ǧ.d. Nasriddin Nazarov (Taşkent, Özbekstan);
«Alpamys batyr» jyrynyŋ onomastikalyq keŋıstıgı (Qazaq, qaraqalpaq nūsqalary boiynşa)» - Q.Jūbanov atyndaǧy Aqtöbe öŋırlık universitetınıŋ professory, filol.ǧ.d. Abat Pangereev;
«Qazaqtyŋ «Alpamys batyr» eposy men altai aŋyzdaryna ortaq motivter» - S.S.Surazakov atyndaǧy altaitanu ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧalymy, filol.ǧ.d. Surlai Abysova (Altai aimaǧy, RF);
«Noǧai eposy: Reseidegı jinalu, jariialanu jäne ǧylymi zerttelu tarihy» - U.D. Aliev atyndaǧy Qaraşai-Şerkes memlekettık universitetı, filol.ǧ.d. Nasiphan Husinovna (Karachaevsk qalasy, RF);
«Alpamys batyrdyŋ» qoŋyrat versiiasynyŋ poetikalyq erekşelıkterı» - L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetınıŋ professory, filol.ǧ.k. Bolat Qorǧanbekov;
«Başqūrttyŋ «Ural batyr» eposyndaǧy älem beinesı qalyptasuynyŋ suretteluı» - Başqūrtstan Respublikasy Ǧylym akademiiasy Strategiialyq zertteu institutynŋ ǧylymi qyzmetkerı, filos.ǧ.k. Zakirian Aminev (Ufa, Başqūrstan, RF) baiandama jasady. Sonymen qatar konferensiiada «Alpamys batyr» jyrynyŋ qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderındegı basylymy tanystyryldy.
Konferensiia barysynda «Alpamys batyr» jyrynan üzındını Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Memlekettık «Daryn» jastar syilyǧynyŋ iegerı, belgılı änşı-jyrşy Aqan Äbduälı, Jetısu jyr mektebınıŋ ökılı, Almaty oblystyq Halyq şyǧarmaşylyǧy ortalyǧynda «Jyr-terme» bölımınıŋ üilestıruşısı, jyrşy Serık Süiındık) pen onyŋ qyzy Almaty oblysy Talǧar audany № 42 mekteptıŋ 8 synyp oquşysy, «Jyr-terme» ortalyǧynyŋ tärbielenuşısı Aqjarqyn Aitbai, «Tūlpar mınıp, tu alǧan!» atty mektep oquşylary arasyndaǧy respublikalyq baiqaudyŋ 2018 jylǧy Bas jülde iegerı, Halyqaralyq aqparattyq tehnologiialar universitetı, Jurnalistika fakultetınıŋ 4-kurs studentı Arujan Absattar oryndady. Sonymen bırge Halyqaralyq jäne Respublikalyq baiqaulardyŋ laureaty. Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq Ūlttyq konservatoriiasynyŋ «Halyq änı» bölımınıŋ 4 kurs studentı Fariza Hasenova, J.Elebekov atyndaǧy Respublikalyq estrada-sirk kolledjınıŋ 3-kurs studentterı Şūǧyla Marhabatova jäne Kışkene Jūmamūrat «Alpamys batyr» jyrynan üzındı oryndady.
18-qazan künı Halyqaralyq sarapşylarmen «Alpamys batyr» eposyn IýNESKO-nyŋ materialdyq emes mädeni mūrasynyŋ reprezentativtı tızımıne engızu mäselesın talqylandy. Sonyŋ negızınde jūmys kestesın bekıtıp, aldaǧy uaqytta atqarylar jūmystar mäselesı keŋınen talqylandy. Şara soŋynda arnaiy qauly qabyldanyp, özektı mäseleler negızge alyndy:
1. Konferensiiada jasalǧan baiandamalar nazarǧa alynsyn. Olarda aitylǧan negızgı ideialar basşylyqqa alynsyn;
2. «Alpamys batyr» jyryn IýNESKO reprezentativtı tızımıne engızu jönındegı ūsynysqa bırauyzdan qoldau körsetılsın;
3. Türkı halyqtarynda saqtalǧan «Alpamys batyr» jyrynyŋ ūlttyq versiialarynan tūratyn halyqaralyq jinaq (qazaq, özbek, başqūrt, tatar jyr, altai ertegısı) daiyndap, jaryqqa şyǧaru jönındegı ūsynys maqūldansyn;
4. Türkı halyqtarynyŋ epostyq mūrasyna arnalǧan halyqaralyq konferensiia tūraqty türde 2 jylda bır ret ötkızılıp tūrsyn;
5. «Alpamys batyr» jyrynyŋ epikalyq dästür aiasynda damyp kele jatqandyǧyn aiǧaqtaityn mädeni basqosular jiı ūiymdastyrylsyn.
Konferensiiaǧa qatysuǧa otandyq jäne şeteldık ǧalymdar, epostanuşylar, folklortanuşylar, tıltanuşylar, ädebiettanuşylar, tarihşylar, önertanuşylar, filosoftar, mädeniettanuşylar, JOO oqytuşylary şaqyryldy.
Nūr Maǧazbekov
M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner
institutynyŋ baspasöz hatşysy
