Atomsyz álemge aıaq basarda
1949 jyldyń 29 tamyzynda Semeı synaq polıgonynda Keńes Odaǵynyń alǵashqy atom bombasyn jer ústinde jarý arqyly ıadrolyq qarýlardy synaý bastaldy, al 25 jyl buryn, 1991 jyldyń 29 tamyzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly» №409 Jarlyqqa qol qoıdy.
Semeı polıgonyndaǵy jarylystardyń zardabyn ekonomıka, ekologııa, medıına, psıhologııa, moral turǵysynan qarastyrǵan zertteýshilerdiń eńbekteri az emes, bul taqyryp áli de jazyla beredi. «Nevada-Semeı» antııadrolyq qozǵalysynyń tarıhı róli jóninde azdy-kópti jarııalanymdar bar. Men beıbitshil qozǵalystyń Pavlodar oblysyndaǵy belsendi ókili retinde ózim jaqsy biletin birshama jaıttardyń keıbirine nazar aýdarýdy uıǵardym.
...Oljas Súleımenovtyń 1989 jyldyń 25 aqpanynda Qazaqstan ortalyq televızııasy arqyly Semeı synaq polıgonynda ıadrolyq qarýlardy synaýdy dereý toqtatýdy talap etip, Ashyq málimdeme jasaǵany áli kóz aldymda. Kórnekti aqynnyń jurtshylyqty «Nevada» antııadrolyq qozǵalysyn qurýǵa shaqyrǵan úndeýin ile qalamgerler qoldap, Qazaqstan Jazýshylary odaǵy úıinde mıtıng uıymdastyrdy (Bastapqyda qozǵalys «Nevada» dep atalǵan). Áıtse de, bizdiń Pavlodar oblysynyń polıgonmen shektesip jatqan Maı, Lebıaje, Baıanaýyl aýdandary turǵyndary aqparat tapshylyǵy saldarynan beıbitshil Almaty málimdemesinen habarsyz qaldy.
...Pavlodar oblysynda Ashyq málimdeme jaıynda aqparat taratý jáne «Nevada» qozǵalysyn qoldaýshylardyń qolyn jınaý is-sharalaryn júzege asyrýǵa, eń aldymen, osy joldardyń avtory bel býdy. Sol kúnderi Pavlodar qalasynyń ortalyq alańyna taıaý jerde, «ÝM» ámbebap dúkeniniń aldynda qolyma plakat ustap turyp, qol jınaýyma týra keldi. Meniń bul isime myńdaǵan beıbitsúıgish adam rızashylyq sezimin bildirdi, biraq kóptiń ishinen maǵan músirkeı qaraǵandar da, mysqyldap keleke qylǵandar da boı kórsetti! Qalaı desek te, komsomol belsendileriniń kompartııa uıymdarymen kelisip kerneıletip ótkizetin akııalarymen úılespeıtin is-shara barysynda jurtshylyqtyń áli dúnıege kelmegen beıbitshil qozǵalysqa búıregi buratyny bilindi.
Polıgondy jabý jáne qozǵalysty qoldaý týraly talaphatqa oblystyq partııa komıtetiniń organdary bolyp tabylatyn «Saryarqa samaly» men «Zvezda Prıırtyshıa» gazetteri, oblystyq televızııa men radıo habarlaryn taratý komıteti jýrnalısteriniń basym kópshiligi birden qol qoıdy! Qozǵalystyń Pavlodar oblysynda qanat jaıýyna jer-jerdegi shyǵarmashylyq adamdary: Ǵabıt Saparov, Qaıyr Júnisqalıev, Serik Muhtarov, Qanat Shaıǵazın, Ómirbek Qushmanov, Rızolla Bulanbaev (Maı aýdany), Jumaǵalı Qoǵabaev (Ekibastuz qalasy), Súleımen Baıazıtov (Baıanaýyl aýdany), taǵy basqalar is-áreketimen de, shyǵarmalarymen de eleýli úles qosty! Solardan úlgi alǵan soǵys jáne eńbek ardagerleri, qarapaıym eńbekkerler, stýdentter, tipti oqýshylar da beıbitshil isti qoldaýǵa jumyla kiristi!
Pavlodar qalasy Ilıch aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy Z. N. Kojanova «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń oblystyq bólimshesin qurý isine tikeleı aralasqany barshamyzǵa málim. Sonyń nátıjesinde shyǵar, bólimshe quramyna qozǵalysqa qarsy dárigerler, radıologtar, ekspartsheneýnikter enip ketti... Bular ózara birigip alyp pavlodarlyq ekolog Toqbolat Ysqaqov pen medıına ǵylymdarynyń kandıdaty Erkin Beısenbaevtyń Semeı polıgonynyń Pavlodar oblysyna tıgizer teris áseri jónindegi naqty derekterge negizdelgen baıyptaýlaryn joqqa shyǵarýǵa tyrysty.
Zoıa Nıkolavnanyń ózi: «Qozǵalystyń polıgondy jabý jónindegi talaby oryndy emes» degen syńaıda pikir bildirip, álgindeı kommýnıst dárigerlerdiń birin bólimshe tóraǵalyǵyna saılaýǵa qamdandy. Osylaısha, Z.N. Kojanova qozǵalystyń oblystyq bólimshesin jergilikti partııa uıymyna tolyq táýeldi qýyrshaq qurylym retinde qurýdy kózdedi desek, qatelese qoımaspyz. Sátin salǵanda, shynaıy belsendilerdi janyma toptastyryp, Pavlodar pedınstıtýtynyń «Ǵylymı kommýnızm» páni oqytýshysy Amantaı Qalıevtiń qoǵamdyq jaýapty qyzmetke ótýin sátti uıymdastyrdym. Ókinishke qaraı, bizben tyǵyz qarym-qatynasta júrgen Amantaı Tóleýhanuly kóp uzamaı álgilerdiń yqpalyna túsip qaldy. Sóıtip, ózin tóraǵalyqqa ótkizgen belsendilerden bólektenip, qozǵalysqa esh qatysy joq bógde adamdardy janyna jınady, ári bizdiń qarsylyǵymyzǵa qaramastan bólimsheniń jeke esep shotyn ashyp aldy. Ásirese, sońǵy isi oǵan opa bermedi...
Syndarly kezeńde Qazaqstan kompartııasy Pavlodar oblystyq komıtetiniń I hatshysy, KSRO Joǵary Keńesiniń depýtaty Iý. A. Meerıakov óziniń atyna jazǵan hatyma oraı meni qabyldaýyna shaqyrtyp, qozǵalysqa oń kózqarasta ekenin aıtqan edi. Solaı dese de, Iýrıı Alekseevıchtiń sózi keıingi is-áreketimen sáıkespedi. Kóp ýaqyt ótpeı-aq Semeı polıgonynyń basshysy, general-leıtenant A. D. Ilenkomen jeń ushynan jalǵasqany ańǵaryldy. Sondaı-aq Maı aýdanynda jergilikti bılik ruqsat etken mıtınginiń ótkizilýine onyń ózi tosqaýyl qoıǵyzdy! Bul arandatýshylyq áreket jóninde osy joldar avtory Elbasynyń atyna jedelhat joldady jáne keıin «Hırosıma-Semeı» telekópirine qatysqanynda japondarǵa aıtyp saldy!
Osyndaı qursaýda qalǵan qozǵalys belsendileri birshama ýaqyt boıy qajyr-qaıratyn oblystyq partııa komıtetine qarsy jumsaýǵa májbúr boldy. Degenmen, obkom basshylyǵynyń «Nevada-Semeıge» degen teris ustanymyn Maı aýdanyndaǵy keıbir partııa uıymdary qoldaǵan joq, kerisinshe, qozǵalystyń talaptaryn jaqtady. Mysaly, Chapaev keńshary (qazirgi Saty aýyly) partııa uıymynyń hatshysy Mereke Ábilqasymov aýdandyq deńgeıde alǵashqy antııadrolyq mıtınginiń uıymdastyrylýyna muryndyq boldy, Qyzylqurama keńshary (qazirgi Baskól aýyly) partııa uıymynyń hatshysy Qabıden Baıǵojın jáne ózgeler de birneshe beıbit akııalardyń uıymdastyrylýyna belsene atsalysty.
Ras, Maı aýdanynda ótkizilgen antııadrolyq mınıgiler ózindik sıpattarymen erekshelendi. Aıtalyq, aýdan ortalyǵy Belogorede (qazirgi Kóktóbe) ótkizilgen mıtınginde «Qazaq tili» qoǵamy oblystyq uıymynyń sol kezdegi tóraǵasy Jeńis Mardanovtyń jáne osy joldar avtorynyń usynysymen obkomnyń I hatshysy Iý.A. Meerıakovqa jáne oblatkom tóraǵasy J. Ǵ. Ysqaqovqa senimsizdik bildirý jóninde qarar qabyldandy. Ókinishke qaraı, oblys basshylyǵyna qatysty sheshimdi qozǵalystyń oblystyq bólimshesiniń tóraǵasy oqymaı ketti. Degenmen, kóp uzamaı telejýrnalıst retinde oblystyq televızııadan polıgon týraly «Zardap» atty habar daıyndaǵanymda álgi jaǵdaıdy jurtshylyqqa men jarııa ettim.
...Qozǵalys birtindep qarqyn alyp, kúsheıgen kezeńde qoǵamdyq belsendilerdiń sapyna kóldeneń kók attylar qosyldy, júrekjutqan kúresker keıpine engen daqpyrtqumar dańǵazashylar boı kórsetti.
Al Semeı oblysyndaǵy jaǵdaı demokratııa talaptaryna sáıkes, órkenıetti úrdispen óris aldy degen oıdamyn. Óıtkeni, Qazaqstan kompartııasy Semeı oblystyq komıtetiniń I hatshysy Keshirim Boztaev jáne Abaı aýdandyq partııa komıtetiniń I hatshysy Hafız Mataev «Nevada-Semeı» qozǵalysyna óz quzireti sheńberinde qoldaý jasady. Tek, bir ókinishtisi, qazaqtyń osy eki asyl azamatynyń polıgondaǵy sońǵy eki ıadrolyq qarýdy synaý jónindegi áskerılerdiń ótinishine kelisim bergeni kópshiliktiń narazylyǵyn týǵyzdy! Mine, sol kúnnen bastap qozǵalys jetekshileri men oblys basshylyǵynyń joly eki aıryldy! Tap osy tusta aıtarlyq bir jaıt, keıingi kezde Oljas Súleımenov pen Keshirim Boztaevtyń qarym-qatynasyn barynsha kúrdelendirip sıpattap, kórnekti aqynnyń azamattyq bolmys-bitimine kóleńke túsirýdi kózdeıtinderdiń pıǵyly qaryn ashtyrady.
Qalaı bolǵanda da, «Nevada-Semeı» antııadrolyq qozǵalysy demokratııalyq, ınternaıonalıstik, beıbitshil ári patrıottyq qozǵalys retinde Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń jabylýyna asa zor úles qosty.
...El múddesin ulyqtaǵan Elbasy Qazaqstan egemendikke ıe bolysymen aınalasyna ajal sáýlesin taratqan atom ordasyn jabý jónindegi Jarlyqqa qol qoıdy! Endigi tilegimiz: dúnıejúzinde ıadrolyq qarýsyz álemge birinshi bolyp qadam basqan beıbitsúıgish eldiń beıbit ómiri baıandy bolǵaı!
Arman QANI,
aqyn, jýrnalıst,
«Nevada-Semeı» qozǵalysynyń ardageri.
Pavlodar qalasy.
