Atomsyz älemge aiaq basarda
1949 jyldyŋ 29 tamyzynda Semei synaq poligonynda Keŋes Odaǧynyŋ alǧaşqy atom bombasyn jer üstınde jaru arqyly iadrolyq qarulardy synau bastaldy, al 25 jyl būryn, 1991 jyldyŋ 29 tamyzynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev «Semei iadrolyq synaq poligonyn jabu turaly» №409 Jarlyqqa qol qoidy.
Semei poligonyndaǧy jarylystardyŋ zardabyn ekonomika, ekologiia, medisina, psihologiia, moral tūrǧysynan qarastyrǧan zertteuşılerdıŋ eŋbekterı az emes, būl taqyryp älı de jazyla beredı. «Nevada-Semei» antiiadrolyq qozǧalysynyŋ tarihi rölı jönınde azdy-köptı jariialanymdar bar. Men beibıtşıl qozǧalystyŋ Pavlodar oblysyndaǧy belsendı ökılı retınde özım jaqsy bıletın bırşama jaittardyŋ keibırıne nazar audarudy ūiǧardym.
...Oljas Süleimenovtyŋ 1989 jyldyŋ 25 aqpanynda Qazaqstan ortalyq televiziiasy arqyly Semei synaq poligonynda iadrolyq qarulardy synaudy dereu toqtatudy talap etıp, Aşyq mälımdeme jasaǧany älı köz aldymda. Körnektı aqynnyŋ jūrtşylyqty «Nevada» antiiadrolyq qozǧalysyn qūruǧa şaqyrǧan ündeuın ıle qalamgerler qoldap, Qazaqstan Jazuşylary odaǧy üiınde miting ūiymdastyrdy (Bastapqyda qozǧalys «Nevada» dep atalǧan). Äitse de, bızdıŋ Pavlodar oblysynyŋ poligonmen şektesıp jatqan Mai, Lebiaje, Baianauyl audandary tūrǧyndary aqparat tapşylyǧy saldarynan beibıtşıl Almaty mälımdemesınen habarsyz qaldy.
...Pavlodar oblysynda Aşyq mälımdeme jaiynda aqparat taratu jäne «Nevada» qozǧalysyn qoldauşylardyŋ qolyn jinau ıs-şaralaryn jüzege asyruǧa, eŋ aldymen, osy joldardyŋ avtory bel budy. Sol künderı Pavlodar qalasynyŋ ortalyq alaŋyna taiau jerde, «SUM» ämbebap dükenınıŋ aldynda qolyma plakat ūstap tūryp, qol jinauyma tura keldı. Menıŋ būl ısıme myŋdaǧan beibıtsüigış adam rizaşylyq sezımın bıldırdı, bıraq köptıŋ ışınen maǧan müsırkei qaraǧandar da, mysqyldap keleke qylǧandar da boi körsettı! Qalai desek te, komsomol belsendılerınıŋ kompartiia ūiymdarymen kelısıp kerneiletıp ötkızetın aksiialarymen üilespeitın ıs-şara barysynda jūrtşylyqtyŋ älı düniege kelmegen beibıtşıl qozǧalysqa büiregı būratyny bılındı.
Poligondy jabu jäne qozǧalysty qoldau turaly talaphatqa oblystyq partiia komitetınıŋ organdary bolyp tabylatyn «Saryarqa samaly» men «Zvezda Priirtyşia» gazetterı, oblystyq televiziia men radio habarlaryn taratu komitetı jurnalisterınıŋ basym köpşılıgı bırden qol qoidy! Qozǧalystyŋ Pavlodar oblysynda qanat jaiuyna jer-jerdegı şyǧarmaşylyq adamdary: Ǧabit Saparov, Qaiyr Jünısqaliev, Serık Mūhtarov, Qanat Şaiǧazin, Ömırbek Qūşmanov, Rizolla Būlanbaev (Mai audany), Jūmaǧali Qoǧabaev (Ekıbastūz qalasy), Süleimen Baiazitov (Baianauyl audany), taǧy basqalar ıs-äreketımen de, şyǧarmalarymen de eleulı üles qosty! Solardan ülgı alǧan soǧys jäne eŋbek ardagerlerı, qarapaiym eŋbekkerler, studentter, tıptı oquşylar da beibıtşıl ıstı qoldauǧa jūmyla kırıstı!
Pavlodar qalasy İlich audandyq partiia komitetınıŋ hatşysy Z. N. Kojanova «Nevada-Semei» qozǧalysynyŋ oblystyq bölımşesın qūru ısıne tıkelei aralasqany barşamyzǧa mälım. Sonyŋ nätijesınde şyǧar, bölımşe qūramyna qozǧalysqa qarsy därıgerler, radiologtar, ekspartşeneunıkter enıp kettı... Būlar özara bırıgıp alyp pavlodarlyq ekolog Toqbolat Ysqaqov pen medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty Erkın Beisenbaevtyŋ Semei poligonynyŋ Pavlodar oblysyna tigızer terıs äserı jönındegı naqty derekterge negızdelgen baiyptaularyn joqqa şyǧaruǧa tyrysty.
https://youtu.be/mHy23NrTW_A
Zoia Nikolavnanyŋ özı: «Qozǧalystyŋ poligondy jabu jönındegı talaby oryndy emes» degen syŋaida pıkır bıldırıp, älgındei kommunist därıgerlerdıŋ bırın bölımşe töraǧalyǧyna sailauǧa qamdandy. Osylaişa, Z.N. Kojanova qozǧalystyŋ oblystyq bölımşesın jergılıktı partiia ūiymyna tolyq täueldı quyrşaq qūrylym retınde qūrudy közdedı desek, qatelese qoimaspyz. Sätın salǧanda, şynaiy belsendılerdı janyma toptastyryp, Pavlodar pedinstitutynyŋ «Ǧylymi kommunizm» pänı oqytuşysy Amantai Qalievtıŋ qoǧamdyq jauapty qyzmetke ötuın sättı ūiymdastyrdym. Ökınışke qarai, bızben tyǧyz qarym-qatynasta jürgen Amantai Töleuhanūly köp ūzamai älgılerdıŋ yqpalyna tüsıp qaldy. Söitıp, özın töraǧalyqqa ötkızgen belsendılerden bölektenıp, qozǧalysqa eş qatysy joq bögde adamdardy janyna jinady, ärı bızdıŋ qarsylyǧymyzǧa qaramastan bölımşenıŋ jeke esep şotyn aşyp aldy. Äsırese, soŋǧy ısı oǧan opa bermedı...
Syndarly kezeŋde Qazaqstan kompartiiasy Pavlodar oblystyq komitetınıŋ I hatşysy, KSRO Joǧary Keŋesınıŋ deputaty Iý. A. Meşeriakov özınıŋ atyna jazǧan hatyma orai menı qabyldauyna şaqyrtyp, qozǧalysqa oŋ közqarasta ekenın aitqan edı. Solai dese de, Iýrii Alekseevichtıŋ sözı keiıngı ıs-äreketımen säikespedı. Köp uaqyt ötpei-aq Semei poligonynyŋ basşysy, general-leitenant A. D. İlenkomen jeŋ ūşynan jalǧasqany aŋǧaryldy. Sondai-aq Mai audanynda jergılıktı bilık rūqsat etken mitingınıŋ ötkızıluıne onyŋ özı tosqauyl qoiǧyzdy! Būl arandatuşylyq äreket jönınde osy joldar avtory Elbasynyŋ atyna jedelhat joldady jäne keiın «Hirosima-Semei» teleköpırıne qatysqanynda japondarǧa aityp saldy!
Osyndai qūrsauda qalǧan qozǧalys belsendılerı bırşama uaqyt boiy qajyr-qairatyn oblystyq partiia komitetıne qarsy jūmsauǧa mäjbür boldy. Degenmen, obkom basşylyǧynyŋ «Nevada-Semeige» degen terıs ūstanymyn Mai audanyndaǧy keibır partiia ūiymdary qoldaǧan joq, kerısınşe, qozǧalystyŋ talaptaryn jaqtady. Mysaly, Chapaev keŋşary (qazırgı Saty auyly) partiia ūiymynyŋ hatşysy Mereke Äbılqasymov audandyq deŋgeide alǧaşqy antiiadrolyq mitingınıŋ ūiymdastyryluyna mūryndyq boldy, Qyzylqūrama keŋşary (qazırgı Basköl auyly) partiia ūiymynyŋ hatşysy Qabiden Baiǧojin jäne özgeler de bırneşe beibıt aksiialardyŋ ūiymdastyryluyna belsene atsalysty.
Ras, Mai audanynda ötkızılgen antiiadrolyq minigıler özındık sipattarymen erekşelendı. Aitalyq, audan ortalyǧy Belogorede (qazırgı Köktöbe) ötkızılgen mitingınde «Qazaq tılı» qoǧamy oblystyq ūiymynyŋ sol kezdegı töraǧasy Jeŋıs Mardanovtyŋ jäne osy joldar avtorynyŋ ūsynysymen obkomnyŋ I hatşysy Iý.A. Meşeriakovqa jäne oblatkom töraǧasy J. Ǧ. Ysqaqovqa senımsızdık bıldıru jönınde qarar qabyldandy. Ökınışke qarai, oblys basşylyǧyna qatysty şeşımdı qozǧalystyŋ oblystyq bölımşesınıŋ töraǧasy oqymai kettı. Degenmen, köp ūzamai telejurnalist retınde oblystyq televiziiadan poligon turaly «Zardap» atty habar daiyndaǧanymda älgı jaǧdaidy jūrtşylyqqa men jariia ettım.
...Qozǧalys bırtındep qarqyn alyp, küşeigen kezeŋde qoǧamdyq belsendılerdıŋ sapyna köldeneŋ kök attylar qosyldy, jürekjūtqan küresker keipıne engen daqpyrtqūmar daŋǧazaşylar boi körsettı.
Al Semei oblysyndaǧy jaǧdai demokratiia talaptaryna säikes, örkeniettı ürdıspen örıs aldy degen oidamyn. Öitkenı, Qazaqstan kompartiiasy Semei oblystyq komitetınıŋ I hatşysy Keşırım Boztaev jäne Abai audandyq partiia komitetınıŋ I hatşysy Hafiz Mataev «Nevada-Semei» qozǧalysyna öz qūzıretı şeŋberınde qoldau jasady. Tek, bır ökınıştısı, qazaqtyŋ osy ekı asyl azamatynyŋ poligondaǧy soŋǧy ekı iadrolyq qarudy synau jönındegı äskerilerdıŋ ötınışıne kelısım bergenı köpşılıktıŋ narazylyǧyn tuǧyzdy! Mıne, sol künnen bastap qozǧalys jetekşılerı men oblys basşylyǧynyŋ joly ekı airyldy! Tap osy tūsta aitarlyq bır jait, keiıngı kezde Oljas Süleimenov pen Keşırım Boztaevtyŋ qarym-qatynasyn barynşa kürdelendırıp sipattap, körnektı aqynnyŋ azamattyq bolmys-bıtımıne köleŋke tüsırudı közdeitınderdıŋ piǧyly qaryn aştyrady.
Qalai bolǧanda da, «Nevada-Semei» antiiadrolyq qozǧalysy demokratiialyq, internasionalistık, beibıtşıl ärı patriottyq qozǧalys retınde Semei iadrolyq synaq poligonynyŋ jabyluyna asa zor üles qosty.
...El müddesın ūlyqtaǧan Elbasy Qazaqstan egemendıkke ie bolysymen ainalasyna ajal säulesın taratqan atom ordasyn jabu jönındegı Jarlyqqa qol qoidy! Endıgı tılegımız: düniejüzınde iadrolyq qarusyz älemge bırınşı bolyp qadam basqan beibıtsüigış eldıŋ beibıt ömırı baiandy bolǧai!
Arman QANİ, aqyn, jurnalist, «Nevada-Semei» qozǧalysynyŋ ardagerı. Pavlodar qalasy.
