Joŋǧar men qazaqty tuys deu qiyn, böten deu – qate

3810
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2015/09/72da13b2326b8d640c93fcfd482f39ba-960x500.jpg?token=f7a584e7f13e8fa6a492f63098bbdc5f

Kez-kelgen qysyltaiaŋ şaqta «ondyqtardy» qūraudan bastalatyn Şyŋǧyshan kezınen qalyptasqan äskeri jüie negızınde jūptaryn jazbai, şoǧyrlana qonystanǧan Joŋǧariia oirattarynyŋ köşıp-qonǧan aimaqtary tömendegıdei boldy. Torǧauyttar men dürbıtter Joŋǧariianyŋ soltüstık audandarynda – Ertıstıŋ jaǧasynda Moŋǧol Altaiynda, Tarbaǧataida köşıp jürdı. Chorostardyŋ ielıgınde Ilenıŋ joǧarǧy-orta aǧysy jäne atalǧan özenge qūiatyn ülkendı-kışılı özenderdıŋ saǧalaryndaǧy jerler boldy. Al odan ary şyǧysqa qaraiǧy jerlerdı hoşauyttarmen 1701 jyly Edıl boiynan Joŋǧariiaǧa qaşyp kelgen torǧauyttardyŋ bır bölıgı jailady. Keiıngı qarastyrularmen, keŋestık kezeŋ arheologtary zertteulerı Qazaqstannyŋ şyǧys, oŋtüstık-şyǧys aumaqtarynda HVII ǧasyr soŋy – HVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda köşıp jürgen oirattardyŋ joǧary damyǧan materialdyq mädenietınıŋ bolǧandyǧyn däleldedı.

Joŋǧariia oirattarynyŋ ekonomikasynyŋ negızın qūraǧan köşpendı mal şaruaşylyǧyn, egınşılık, aŋşylyq, qolönerımen ainalysuşylar tolyqtyra tüstı.

Joŋǧar handary arasynda özındık erekşe orny bar – Galdan Seren (1727-1745) bilıgı tūsyndaǧy kezeŋge qatysty jaǧdailarǧa azdap şolu jasap ötsek. Eldıŋ eŋsesın kötergen «Aŋyraqai şaiqasyndaǧy» — jeŋısten keiın de eldıŋ jaǧdaiy jaqsara qoimady. Üş jüzdıŋ «Ūly hany» boluy üşın tuyndaǧan aqsüiekter arasyndaǧy tartys joŋǧarlar men orystarǧa jaltaŋdauǧa mäjbürledı. (Aŋyraqai şaiqasy jaily tolyqqandy tanysam deuşıler «Anyrahaiskii treugolnik» ǧylymi eŋbektı qarap şyǧuǧa bolady).

1735 jyldary Ortalyq Aziianyŋ soltüstık audandary, Taşkent, Türkıstan siiaqty qalalarmen Ūly jüz qazaqtary oirat feodaldaryna baǧynyşty küi keştı. Ūly jüz feodaldary jyl saiyn han Ordasyna «amanat» jıberıp tūrsa, al tūrǧyndarynyŋ är tütını Galdan Serenge «alman» retınde jyl saiyn qyr tülkısınıŋ bır terısınen tölep tūrdy. 

Oirat bileuşılerınıŋ, Orta Aziia ielıkterınen jinalatyn alym-salyq kölemı jaily, Joŋǧariiadaǧy orys elşısı K. Millerge oirattardyŋ aituy boiynşa, olardyŋ ielerı: «Taşkentten ekı jyl saiyn kılem, jıbek matalaryn, sauyt-saiman, myltyq, qūndyz terılerın jäne basqa da zattardy toǧyzdyqtarymen äkelse, altyn-kümısterdı de esep boiynşa aldyrtyp tūrady». 

Qazaqtardyŋ köneden bergı astanasy bolyp tabylatyn Türkıstandy bileuge barlyq handarmen, sūltandardyŋ yntyzar ekendıgın baiqaǧan Galdan Seren olardyŋ arasyna otqa mai qūiyp, bırazyna atalǧan qalany bileuge järdem beretının uäde etıp qoiady. Sodan kelıp Orta jüz hany Äbılmämbet pen Kışı jüz hany Äbılqaiyr, sūltandar Baraq – Abylailar arasynda qala bilıgı üşın özara baqtalastyqtar tuyndaidy.

1745 jyly ūranhailyq Karnanyŋ Öskemen bekınısı kanseleriiasyna Abylai sūltan men Galdan Seren arasyndaǧy jaqyndyqty suretteuı tömendegıdei. «Olardyŋ qyrǧyz-qaisaqtarmen arasynda özara kelısım ornaǧan. Abylai-sūltan özıne baǧynyşty qyrǧyz-qaisaqtardan almandaryn jinap, ielerı Galdan Serenge jıberedı. Ol Abylai-sūltan qaisaqtarymen Şar-Gurbannyŋ boiynda köşıp jüredı, olarǧa nan jäne basqa da zattardy aiyrbastauǧa baryp tūrady. Qyrǧyz-qaisaqtarda eşqandai egın önımderı bolmaǧandyqtan, Abylai-sūltanǧa ielerı Galdan Seren, öz atynan tary men ūn jıberıp tūrady».

Joǧarydaǧy jaǧdailardaǧydai bırde syilasyp, bırde kerısıp jatatyn jaittarda babalarymyz küneltıp jatty. Bıraq qaşanda joŋǧarlardyŋ basymdyǧy baiqalatyn.

Moŋǧol ǧalymy D. Maidardyŋ jazuynşa, ata-tegınen berı mal şaruaşylyǧyn käsıp etken olarda: «…Maldyŋ jasyn tısıne qarap ajyratuǧa qoldanylatyn, terminologiialyq qalyptasqan sözderdıŋ sany 150-den assa, moŋǧol dialektikasynda jylqyny tüsteuge bailanysty qoldanylatyn 300-den asa terminder tırkelgen, al maldyŋ en-taŋbasyna bailanysty aitylatyn 500-den asa terminder bar».

Bızderde de arnaiy sanaq jürgızbesekte babalarymyzdan kele jatqan, joǧarydaǧy jaǧdailarǧa bailanysty qoldanylatyn terminderdıŋ köptegen türlerınıŋ bar ekendıgı ras. Äsırese jylqylardyŋ tüsın tüstegendegı köptegen terminderdıŋ orys tılındegı balamasyn tabu qiyndyq tudyratyndyǧy şyndyq. Al sol terminderdıŋ köpşılıgı köşpendı mal şaruaşylyǧymen ainalysqan körşıles elderdegı ortaq sözder edı.

Kündelıktı qoldanystaǧy: qara-hara, kök-kuh, qatyn-hatun, tu-tug, temır-temur, toqym-tohym, batyr-baator, oba-obo, altyn-altan, būlaq-bulyg, bai-baiyn, täŋır-tengr (Tengr – būl sanskrit sözı Deva (qūdai) nemese Suranyŋ (qūdai) moŋǧolşa audarmasy. Moŋǧoldarda tengr ekı maǧyna beredı. 1) Aspan. Kök kümbezı. 2) şamandyq animastikalyq tüsınık boiynşa «köktıŋ ruhy». Moŋǧoldardyŋ älı künge deiın «Burhun tengr» (Kök qūdaiy qoldasa) deitındıgı sondyqtan). Arasan –arşan (rasuana – sanskrit sözı. Şipaly su. Moŋǧolşa dybystaluy arşan) tt. Osylardy saralai kelseŋ Aristovtyŋ: — «….Altailyqtardyŋ tılı «tamyryn tereŋnen alatyn taza türkı tılı», bıraq olarda ūzaq uaqyt qalmaqtarǧa körşılestıgımen täueldılıgınen enıp, türkı tılıne yryqtandyrylǧan monǧol sözderı köptep kezıgedı» — degen oiynan joǧarydaǧy maǧynalary bırdei sözderdı aŋǧarǧandyǧy sezıledı. (OİGQ 1896 jyl. 339-bet). Al «arasan» demekşı bızderde älı künge deiın, kielı oryndarǧa «aqtyq» bailap täuep jatatyn dästürımız bar. Moŋǧoldarda da osy künge deiın ömırşeŋdıgın joimaǧan, kielı jerlerge, asularǧa, toǧyz joldyŋ toraptaryna, arasandarǧa, biıkterge tas üiıp «obo» tūrǧyzyp «hadaktaryn» bailap jatatyn ǧūryp bar. (hadak – qūrmet körsetu belgısı üşın syilanatyn, keide qaiyr-sadaqa retınde de berıletın türlı-tüstı jıbek nemese maqta-matasynyŋ ūzynşa kelgen bölıgı. Bızdıŋ «jyrtysqa» kelıŋkıreidı). Ol sol kielı oryndardy alastap qūdailaryna körsetken qūrmetı bolyp eseptelınedı.

Ortalyq Qazaqstan jerındegı türlı rulardyŋ taŋbasy salynǧan «Tamǧaly tas» jaily 1888-1889 jyldary Sarysu özenı alqabynda topografiialyq jäne goegrafiialyq ızdenıster jürgızgen Iý. A. Şmidt «Kielı tas» turaly sipattamasynda tömendegıdei surettegen: «Būl tastyŋ türı qūm tastaryna jatady, ülkendıgı – 3 tekşe metr sajyn şamasynda, onyŋ betıne syna tärızdes ieroglifter oiylǧan jäne qyrǧyzdar (qazaqtar) tasty ainala ösken baialyş būtaqtaryna türlı-tüstı būldardyŋ qiyqtaryn bailap bezendırgen, būl ǧūryp olarǧa moŋǧol elderınen engen jäne şöl daladan aman-esen ötu üşın berılgen tasattyqtyŋ belgısın bıldıredı, janyndaǧy keŋ kölemdegı alaŋqaida qyrǧyzdardyŋ (qazaq) beiıtterı ornalasqan». (Şmidt, 1894). 1958 jyly QHR-dan atamekenıne oralǧan köneköz «qazaqy däuır» adamdarynyŋ soŋǧylarynyŋ bırı bolǧan mälımet beruşı Jaqiiaqyzy Küländänıŋ (Küläş) naiman-dörtuyl-aqbolat (1929-2014) pūtqa tabynuşylar jaily etnografiialyq mändı äŋgımelerınen: «Qalmaqtar tau bastaryna oba tūrǧyzady eken. Ol olardyŋ qūdailary bolyp eseptelınıp, olarǧa türlı-tüstı torǧyndardan bailap qoiady. Sony bır qazaq qyzyqtap jinap alady. Sol tünnen bastap tüsıne qalyŋ qalmaqtar kırıp, jiylyp şüberekterın sūrap mazalapty. Ūiqydan qalǧan ol, moldanyŋ keŋesı boiynşa alǧan jyrtystaryn ornyna bailap, jany jailanǧan eken». «Bırde bızdıŋ aǧaiyndar aŋşylyqtyŋ qyzyǧynda jürıp, uaqyttyŋ qalai ozǧanyn baiqamai qalady. Keştetıp kelıp qalmaq qosynyna qonady. Şaqyrylmaǧan qonaqtarǧa üi iesı qalǧan-qūtqanyn jylytyp berıp jatqyzady. Pūtqa tabynuşylardyŋ dästürıne äbden qanyq älgı jolauşylardyŋ bırı üi iesı syrtqa şyqqanyn paidalanyp, törınde tūrǧan jezden qūiylǧan qūdailarynyŋ betın säl būryŋqyrap qoiypty. Sodan kündegı ädetı boiynşa älgı qalmaq taŋǧy asynan aldymen qūdaiyna däm tatqyzu üşın, şäiın bürkeiın dep qūdaiyna qarasa, onyŋ säl qyryndap salqyn qabaq tanytqandai qalybyn baiqap sasyp qalady. Sodan ıştei oilana kelıp, kınä özınen ekenın sezıp, qonaqtarǧa bır semız qozysyn äkep soiyp qaryq qylady. Älgı ekeuınıŋ ym-jymy ışınde bergen asqa yŋqiia toiyp alady. Taǧy bır mezette üi iesınıŋ syrtqa şyqqanyn paidalanyp, qūdailaryn tüzep qoiady. Qoş aitysyp dastarhannan tūra bergende tördegı meiırımın şaşyp tūrǧan qūdaiyn baiqap, älgı qalmaq būl ekeuın qasiettı jandarǧa balap, şapandaryn jauyp şyǧaryp salypty». 

«Bırde qalmaqtardy qazaqtar ökşelei quyp kele jatady. Toqtaǧan sätte qazaq jauyrynşysy jauyrynyn jūlyp alyp – «olar qazır tynyǧyp jatyr jäne olardyŋ olardyŋ balgerı jauyryn aşuda, sender dereu attaryŋdy terıs ertteŋder!» — deptı.

 Sonda «qalmaq jauyrynyna» qazaqtardyŋ kerı qaitqany tüsıptı. Jaibaraqattanyp jailanyp jatypty. Sol kezde dereu qimyldaǧan qazaq jasaqtary olardy köp qyrǧynǧa ūşyratypty».

Pıkırler