“Tıl - ūlttyŋ negızgı tıregı”

Qazaqtar, nasister, bärıŋ bırge tükke tūrǧysyz adam siiaqty bır jaqqa baryp, barlyq oryndarǧa osyndai pıkırler qaldyryŋdar. (2-suret). Men «Qazaq coffee» dep atalǧan kofehananyŋ iesı kım ekenın bılmeimın, bıraq olardyŋ ıstegen äreketın aqymaqtyq, nadandyq, tärbiesızdık jäne qysqa oilastyq dep aituǧa bolady. Biznesıŋdı bır künde qūrtqyŋ kelse, 3-surettegı kofehana iesı siiaqty jasa. «Mäzır qazaqşa joq» – bır paidalanuşy belgılı bır saitta osyndai qysqa, naqty jäne eşbır qorlausyz pıkır jazǧan. Kofehana iesı (mūndai sözdıŋ iesı ekenıne kümän bar): «Qaiyrly keş, menıŋ qyzmetkerlerım qazaq tılınde söileuge mındettı emes, Qazaqstanda eşbır oryn qazaq tılın tolyqtai qoldanuǧa mındettelmegen...» Tıl – būl ūlttyŋ negızgı tıregı. Būl sız kez kelgen närsenı qūrǧyŋyz kelse, bırınşı nazar audaruyŋyz kerek närse. Halyqtyŋ tılın būz, sonda kez kelgen halyq bırden tyŋaitqyşqa, onyŋ tılın öltırgen etnosqa arnalǧan kompostqa ainalady. Bızge älı de jolymyz boldy, sebebı 1962 jylǧa qarai köpşılık köterılısterden, aşyq genosidten, 20-30 jyldardaǧy joiqyn zūlymdyqtardan, 1916 jylǧy oqiǧalardan jäne köşı-qon saiasatynyŋ äserınen keiın qazaqtardan tek 28,9% ǧana qaldy. Slaviandar, "jaŋa orystar", Qazaqstanǧa "aumaqty igeru" üşın äkelıngender, 57% qūrady. Reseilık-keŋestık qyspaqtyŋ jospary boiynşa qazaqtardan eşkım qalmauy kerek edı. Bızge chuvaştardyŋ, udmurttardyŋ, noǧailardyŋ taǧdyry jazylǧan, ärı ūzaq merzımdı perspektivada "kerei" dep atalatyn halyq siiaqty tolyq joiylu kütılgen. Qazır osy älemde "kerei" dep atalatyn halyqtan 23 adam ǧana qaldy. Joq, endı 22 ǧana, sebebı jaqynda Ukrainada imperiialyq Resei üşın soǧysyp jürgen bır "kerei" ūlt ökılı qaitys bolǧany habarlandy. Chukchılerden 5 myŋ adam qaldy, bärı sol... Chukotka endı "tüpkı" orys jerıne ainaldy. Mıne, osynyŋ bärı jergılıktı halyqtardy tüp-tamyrymen joiu saiasaty üşın jasalǧan. Ana tılı – būl halyqtyŋ tırı qaluyna mümkındık beretın sol immunitet. Odan aiyrsaŋ, bız tırıdei şırıp jatqan etnosty köremız. "1958 jylǧy 12 jeltoqsanda «Mekteptı ömırmen bailanystyru jäne KSRO-daǧy halyq aǧartu jüiesın odan ärı damytu turaly» jaŋa odaqtyq zaŋ qabyldandy, ol odaqtas jäne avtonomiialyq respublikalardyŋ orys mektepterınde ūlttyq tılderdı oqytu mındetın joidy.

Tarihşy Aibek