Dıni ekstremizm – dınge jat ūǧym

Jat aǧymdy jadyna toqyp, jalǧanda jaza basqandardyŋ qarasy qalyŋ. Äitsede, bilık qol qusyryp qarap otyrǧan joq. Öitkenı, jahandaǧy ajdahaǧa ainalǧan ülken qauıppen küresu qajet. Onsyz bügınıŋ ne bolaşaǧyŋ joq. Öitkenı, ol  ūltty tamyrymen joiatyn qater. Tılımızge tiek bolǧan taqyryp-dıni ekstremizm. «Adasqannyŋ aiyby joq» dep aqtauǧa kelmeitın, bır ret jaza bassaŋ şyŋyrauyna bırden tarta ketetın aǧym. Onyŋ küşı orasan zor.  Ekstremizm degen latyn tılınen engen termin, soŋǧy nemese şetkı degen maǧynany bıldıredı. Al, saiasi tūrǧyda şekten şyqqan közqaras pen ıs-ärekettı meŋzeidı. Ekstremizm mäselesın qarastyrardan aldyn onyŋ türlerıne qysqaşa şolu jasaiyq. Ǧylymi ädebietterde ekstremizmnıŋ saiasi, dıni, ūlttyq, ekonomikalyq, ekologiialyq ekstremizm, internettegı ekstremizm jäne jastar ekstremizmı syndy türlerı jiı kezdesedı. Saiasi ideologiianyŋ şekten tys därejede qabyldanuy saiasi estremizm dep atalady. Köp jaǧdaida belgılı bır eldegı memlekettık jüienı, saiasi rejimdı tübegeilı özgertuge baǧyttalǧan. Sol jäne oŋ ekstremizm türlerı atalmyş saiasi ekstremizmnıŋ tarmaqtary bolyp tabylady. El arasynda keŋ taraǧan ekstremizmnıŋ taǧy bır türı ol-dıni estremizm. Belgılı bır dındı tüsındırude öte radikaldy jäne fundamentalistık közqarastardy ūstanuymen erekşelenetın ärtürlı dıni ūiymdar men konfessiialarǧa, toptar men aǧymdarǧa jatatyn jeke tūlǧalarǧa tän belgılı bır dıni ideologiia men ıs-äreketke negızdelgen ekstremizmnıŋ bır türı bolyp tabylady. Aita keteiık, 2004 jyldan bastap qazaqstan aumaǧynda laŋkestık ūiymdarǧa tyiym salyna bastady. Älemde 500-ge juyq ırılı-ūsaqty terroristık jəne ekstremistık dıni toptar bar, al qazaqstanda 21 ūiym anyqtalyp, tızımge engızıldı. Mäselen, Qazaqstanda «Tabliǧi jamaǧat» ekstremistık ūiymymen onyŋ  negızınde qūrylǧan «Iaqyn İnkar» ūiymy ekstremistık dep tanylǧan edı. Atalmyş ūiymdardyŋ maqsaty konstitusiialyq qūrylysty küştep özgertıp, egemendıktı būzu arqyly jekelegen memleketterde, sonyŋ ışınde Qazaqstan aumaǧynda «halifat» qūru. Jalpy elımızde sottyŋ şeşımımen ekstremistık ūiym retınde tömende körsetılgender tanylǧan edı. Olar: «Al-Kaida», «Şyǧys Türkıstanda­ǧy islamdyq qozǧalys», «Özbekstandaǧy islamdyq qozǧalys»,  «Kürd Halyq Kongre­sı» («Kongra-Gel»),  «As­bat al-Ansar»,  «Bratia-mu­sul­mane»,  «Boz gurd»,  «Orta­lyq Aziiadaǧy Jamaat mod­­jahedter»,  «Laşkar-e-Taiba», «Äleumettık refor­ma­lar qoǧamy»,  «AUM Sinri­kio», «Şyǧys Tür­kıstan azat etu ūiymy»,  «Türkıstan islam partiiasy»,  «Hizb-ut-Tahrir» ūiymy jäne t.b. Aita keteiık, elımızde tyiym salynǧan «Tabliǧi jamaǧat» ekstremistık ūiymyna müşe bolǧan ekı azamat ügıt-nasihat jūmystaryn jürgızgen dep aiyptalǧan bolatyn. Sot ökımımen bırı 3 jylǧa, al ekınşısı 1 jyl 3 aiǧa bas bostandyǧynan aiyrylǧan edı. Jalpy, jaza basqandardy aqtap alatyn şara da, zaŋ da joq. Bügıngı taŋda qoǧamda «internettegı ekstremizm» siiaqty ekstremizm türı tanymal boluda. Ol özınıŋ mänı boiynşa ekstremister ūstanatyn ideialardy, maqsattardy jäne qūndylyqtardy nasihattauǧa baǧyttalǧan. İnternet jelısınde halyqty zaŋǧa qaişy äreketterge şaqyratyn ekstremistık sipattaǧy, bıraq sonymen qatar «zaŋdylyqtyŋ» şymyldyǧyn jamylǧan aqparat ornalastyrylady.  Jastar ekstremizmde eŋ qauıptı ekstremizmnıŋ bırı bolyp tabylady. Būl jastar tarapynan, qoldanystaǧy qoǧamdyq erejeler men mınez-qūlyq normalaryna nemqūrailylyq tanytu negızınde körınıs tabady. Dästürlı dındı būrmalap, düdämälau dınge ainaldyru arqyly zaiyrly qoǧamǧa qarsy äreket etu terıs piǧyldy dıni aǧymnyŋ jetegınde jürgenderdıŋ negızgı missiiasy.  Būlar, bır sözben aitqanda, ekstremister. Ekstremizmnıŋ qai türı bolmasyn äuelde azamattardyŋ qauıpsızdıgıne qauıp töndıredı. Dınder arasynda alauyzdyq tuǧyzyp, dästürlı dınnıŋ tuyn jyǧudyŋ soŋy ülken qaqtyǧysqa äkep soǧatyny anyq. Mamandar, dıni ekstremizm terrorlyq aktılerge äkelıp soǧatyn töte jol deidı.  Qazaqstanda 2005 jyldyŋ 18 aqpanynda «Ekstremizmge qar­sy ıs-qimyl turaly» Zaŋ qabyl­dan­dy. Osy zaŋnyŋ 10-baby «Qazaq­stan Respublikasy memlekettık organdarynyŋ şet memleketter­dıŋ organdarymen jäne halyqar­a­lyq ūiymdarmen ekstremizmnıŋ aldyn alu, anyq­tau jäne jolyn kesu sala­syn­daǧy özara ıs-qimyly» dep ata­lady. Osy bap ūlttyq qauıpsızdık organdaryna ekstremizm men terrorlyq äreketke qatysy bar adam retınde belgılı azamattardyŋ elge kıruıne tyiym salynǧan bolatyn. Būǧan qosa, zaŋdaǧy jaŋa normalarǧa säikes, şetelderdegı soǧysqa attanǧaly jatqan qazaqstandyqtar qylmystyq jauapkerşılıkke tartylatyny aiqyn körsetılgen edı. Qorytyndylaityn bolsaq, elımız öz tarapynan ai­maqtyq beibıt ömırdı, qauıpsız­dık­tı jäne tūraqtylyqty qam­tama­­syz etu, sonymen qatar, demokra­tiialyq, ädıl jäne ūtym­dy saiasi, ekonomikalyq halyq­aralyq tär­tıp ornatu üşın qolynan kelgen­nıŋ bärın jasap jatyr.