Siriiada bilıkten quylǧan rejimnıŋ basşysy Başar Asad pen onyŋ otbasy Resei prezidentı Vladimir Putinnıŋ tıkelei nūsqauymenReseiden saiasi baspana aldy. Onyŋ elden ketkenıne de ekı aptadai boldy. Būdan kım, ne ūtty? Reseidıŋ dıttegenı ne? Sarapşylar paiymdauy.
Siriiadaǧy memlekettık töŋkerısten keiın Mäskeudı panalaǧan Başar Asad äuletı būǧan deiın Kreml «qamqor» bolǧan diktatorlar qataryn molaita tüstı. Resei osy arqyly «bilıkten quylǧan prezidentterdıŋ klubyna» ainalyp keledı. Başar Asadqa deiın orys jerınde Ukrainanyŋ būrynǧy basşysy Viktor Iаnukovich jäne Qyrǧyzstannyŋ tūŋǧyş prezidentı bolǧan Asqar Aqaev tūryp jatqan. Mäskeu kezınde İrak prezidentı bolǧan Saddam Huseinge de belgılı saiasatkker, Saddammen jeke bailanys qalyptastyrǧan Evgenii Primakovty bırneşe ret jūmsap, «qamqor» boluǧa tyrysqan. Siriiany jarty ǧasyrdan asa bilegen Asad äuletınıŋ däurenı aiaqtalǧan kezde öz mamandyǧy oftalmolog, köz därıgerı Başar Asadtyŋ da Mäskeuden as ışıp otyrǧan jaiy bar. Ol sonyŋ aldynda ǧana Putin Astanada bolyp ŪQŞŪ sammitıne qatysqan kezde Mäskeuge baryp, Qazaqstannan barǧan Putinmen bır kezdesıp ketken. Onyŋ bilıkten ketuınen kım ūtady? «Amerika dauysy» osy oraida sarapşylardy söiletken.
KETER PREZİDENT PEN KELER PREZTİDENT NE DEIDI?
Būǧan deiın BAQ habarlaǧandai, oppozisiianyŋ bırıkken jasaqtarynyŋ şabuyly örşıp ketkennen keiın, Asad qaraşa aiynyŋ soŋynda Mäskeude bolyp, Reseiden äskeri kömek sūrauǧa tyrysqan. Ol Putinmen kezdesken boluy mümkın degen boljam bar. Alaida, Kreml būl turaly eşqandai mälımdeme jasaǧan joq.
Būl uaqytta AQŞ-taǧy qyzmetten ketıp jatqan Baiden äkımşılıgı men jaŋa sailanǧan prezident Donald Tramp Siriiadaǧy soŋǧy oqiǧalarǧa bailanysty Taiau Şyǧystaǧy jaŋa mümkındıkter men qauıpterdı taldap jatty.
AQŞ prezidentı Djo Baiden Başar Asad basqarǧan Siriia ükımetınıŋ kütpegen jerden qūlauyn «onjyldyqtar boiy jürgızılgen repressiialardan keiıngı ädılettıŋ negızı aktısı» dep atady. Sonymen bırge, ol būl oqiǧany Taiau Şyǧys üşın «qauıp-qater men būlǧaq kezeŋı» dep sipattady.
Baiden būl mälımdemesın Aq üide, köterılısşıler toby Siriia astanasyn basyp alǧannan bırneşe saǧat ötken soŋ jasady. Būl oqiǧalar on jyldan astam uaqytqa sozylǧan qandy azamattyq soǧystan jäne Asad pen onyŋ otbasynyŋ ondaǧan jyldar boiǧy bilıgınen keiın örıs alyp otyr.
Prezident Baiden AQŞ pen onyŋ odaqtastarynyŋ äreketterın atap ötıp, būl qadamdardyŋ Siriianyŋ odaqtastary — Resei, İran jäne «Hezbollanyŋ» pozisiialaryn älsıretkenın aitty. Ol olardyŋ alǧaş ret Asad rejimın qorǧauda därmensız bolǧanyn basa aitty.
- Bızdıŋ ūstanymymyz Taiau Şyǧystaǧy küşterdıŋ tepe-teŋdıgın özgerttı, - dedı Baiden Aq üide ūlttyq qauıpsızdık boiynşa keŋesşılerımen ötken kezdesuden keiın.
Sailanǧan prezident Donald Tramp Başar Asadtyŋ, otbasy bırneşe ondaǧan jyldar boiy bilık etken elın tastap ketuın, onyŋ jaqyn odaqtasy Resei prezidentı Vladimir Putinnıŋ «ony qorǧauǧa müddelı emestıgımen» tüsındırgen.
DİKTATORLARDYŊ «KORPORATİVTI YNTYMAQTASTYǦY»
Äleumettanuşy jäne publisist İgor Eidman Vladimir Putinnıŋ Başar Asadqa baspana beru şeşımı pragmatikalyq motivtermen qatardiktatorlar arasyndaǧy «korporativtık yntymaqtastyq» sezımımen bailanysty dep esepteidı. Onyŋ pıkırınşe, Putin osylaişa qiyn jaǧdaida «öz adamdaryn tastamaitynyn» ädeiı körsetıp otyr.
- Resei prezidentı Mäskeudıŋ barlyq josparyn būzyp, sätsızdıkke ūşyrap, bilıkten ketkenderıne qaramastan, olarǧa qoldau körsetedı. Mysaly, Viktor Iаnukovichtı eske alaiyq. Iаnukovichtı Resei BAQ-tary qatty synǧa aldy. Al Putinnıŋ özı onyŋ Ukrainadan qaşyp ketuıne qatty narazy boldy. Kreml Iаnukovichtıŋ Belarustegı Lukaşenko siiaqty oppozisiiany aiausyz basuy kerek dep sanaǧanǧa ūqsaidy. Soǧan qaramastan, ony Mäskeu panalatyp otyr - dedı ol «Amerika dauysy» radiosynyŋ orys qyzmetıne bergen sūhbatynda.
Başar Asadqa qatysty jaǧdaida da osyny aituǧa bolady dep sanaidy İgor Eidman.
- Siriia diktatorynyŋ otbasy Mäskeumen, keŋestık kezeŋdı qosa alǧanda şamamen 50 jyl boiy ärıptestık qarym-qatynasta boldy. Sondyqtan Putin Asadty taǧdyr tälkegıne tastamady. Sonymen qatar, Kreml ony qandai da bır maqsatta paidalanu mümkındıgınen ümıtın älı de üzbegen şyǧar. Qazır Mäskeu üşın negızgı intriga Siriiadaǧy Tartus pen Hmeimimdegı Resei äskeri bazalarynyŋ töŋıregınde örbıp jatyr. Hmeimim Latakiia provinsiiasynda ornalasqan. Ol jerde Asad otbasyna būryn küştı yqpal etken. Ärine, bazalar mäselesın jaŋa bilık şeşetın bolady. Bıraq, degenmen... Degenmen, būl jerde eŋ aldymen Mäskeudıŋ azǧantai odaqtastarynyŋ bırın saqtap qaluǧa degen yntasy basym. Būl KSRO dästürınde jäne Mäskeudıŋ basqa qoldauşylary kenetten bögde jaqqa ketıp qalmauy üşın qajet. Olar Kremldıŋ qiyn sätte kömekke keletınıne senımdı boluy kerek. Būl Nikaraguadan – Daniel Ortega, Venesuelanyŋ diktatory Nikolas Maduro jäne basqalar siiaqty tūlǧalarǧa qatysty. Ärine, jaqynda Mäskeudegı “Bilıkten quylǧanprezidentter kluby” jaŋa müşelermen tolyǧady. İdeal jaǧdaida, ärine, solardyŋ qataryna Putinnıŋ özı de kırse jaqsy bolar edı, bıraq bärınıŋ öz uaqyty bar, - dep tüiındedı İgor Eidman.
«KREML SAIаSATY SÄTSIZDIKKE ŪŞYRADY»
Boljam boiynşa, qaşqyn diktator aldyn ala şegınu joldaryn daiyndap qoiǧan siiaqty. Zertteuşıler Andrei Soldatov pen İrina Borogan 2022 jyldyŋ köktemınde Putin Başar Asadtyŋ rejimı qūlaǧan jaǧdaida oǧan baspana beretınıne eşkımnıŋ kümänı bolmaǧanyn jazdy. Olar özderınıŋ Mäskeude 2019 jyly jurnalisterdıŋ Siriia prezidentı otbasynyŋ müşelerıne tiesılı boluy mümkın 19 päterdı anyqtaǧanyn atap öttı.
- Resei özın AQŞ, Fransiia nemese Ūlybritaniia siiaqty «superpauer» - quatty küş ortalyǧy retınde körıp, bilıkten quylǧan prezidentterge baspana beretın «superderjava» rölın oinap otyr - dedı Pragadaǧy Karl universitetınıŋ äleumettık ǧylymdar fakultetınıŋ oqytuşysy Dmitrii Dubrovskii «Amerika dauysyna» bergen pıkırınde.
- Putinnıŋ bır erekşelıgı ol jeke kelısımderden basqa kez kelgen kelısımdı elemeuı mümkın. Menıŋ oiymşa, onyŋ Asad aldynda da, basqa da qaşqyn basşylar aldynda jeke mındettemelerı bar. Mysaly, kezınde Bışkekten qaşqan Asqar Aqaev, Kievten quylǧan Viktor Iаnukovich jäne basqalar Mäskeuden oryn tapty. Sondyqtan būl jaǧdaida Putin öz logikasyna sai äreket etıp otyr dep oilaimyn - dep tüsındırdı ol «Amerika dauysyna».
Dmitrii Dubrovskii būl köptegen elderde qalyptasqan täjıribe ekenın atap öttı.
- Mysaly, Fransiiada būrynǧy fransuz koloniialarynan kelgen dauly tūlǧalar pana tapqan. Menıŋşe, Putin de osyndai oimen äreket etedı. İä, ol jeke kelısımderdı qataŋ saqtaidy. Būdan bölek, būl – superderjavalar basşylary üşın qalypty täjıribe. Onymen Resei basşysy özın jiı salystyrady. Sondyqtan ol osylai äreket etedı – deidı Dubrovskii.
Reseidıŋ Siriiadaǧy yqpalynan aiyryluy aitarlyqtai maŋyzdy jaǧdai. Bıraq būdan Kreml üşın jahandyq terıs saldar bolady dep tüiındeu erte.
- Amerika Auǧanstannan äskerın şyǧarǧan kezde, eşkım “AQŞ-tyŋ küireuı bastaldy” dep mälımdegen joq. İä, Siriiada Kreml saiasatysätsızdıkke ūşyrady. Bıraq būl bilıktı qarudyŋ küşımen ūstap tūrudyŋ mümkın emestıgın körsettı. Napoleon aitqandai, qarudyŋ küşımen bärın jasauǧa bolady. Bıraq onyŋ üstınde otyru mümkın emes. Negızı, Asad būl pıkırge ūzaq uaqyt qaişy keletının däleldegendei boldy. Degenmen, būl şeksız jalǧasa almaityn edı, - dep sanaidy saiasattanuşy
Reseidıŋ Siriiadaǧy äskeri äreketterınıŋ mänı men sol jerde bolǧan şyǧyndardyŋ aqtaluy mäselesıne keler bolsaq, qazırgı Kremldegı basqa da mäseleler aiasynda būl sūraq ritorikalyq sipatqa ie dep esepteidı Dmitrii Dubrovskii.
BBC-dıŋ baǧalauy boiynşa, 2015 jyldan bastap Siriiada kem degende 543 reseilık äskeri qyzmetşı, arnaiy qyzmet ökılderı jäne «Vagner» kompaniiasynyŋ jaldamalylary qaza tapqan. Basylym būl esepterdı tek aşyq derekközder negızınde jürgızgen. Sondyqtan būl şyǧyndar turaly mälımetter tolyq dep aituǧa bolmaidy.
«JEŊGEN – TÜRKİIа, JEŊILGEN – İRAN MEN RESEI»
Vaşingtondaǧy Taiau Şyǧys institutynyŋ jetekşı sarapşysy Fatemeh Aman «Amerika dauysynyŋ» orys qyzmetıne bergen sūhbatynda Asadty qūlatqannan keiıngı jaǧdaiǧa qatysty aimaqtaǧy anyq jeŋımpazdar men jeŋılgender turaly aitty.
- Būl jaǧdaidan jeŋımpaz retınde Türkiia körınedı. İzrail de mūndai ssenariidı aldyn ala boljaǧanyn mälımdegen edı. Olar «Hezbollany»älsıretu arqyly osyndai oqiǧalardyŋ örbuın közdedı. Al negızgı jeŋılgen tarap – İran İslam Respublikasy. Būl oqiǧalar İrandy mülde kütpegen jerden ūstady. Olar mūndai jaǧdaidyŋ sonşalyqty tez jäne qysqa merzımde bolatynyn oilaǧan joq, - deidı ol.
Fatemeh Amannyŋ aituynşa, taǧy bır jeŋılgen tarap – Resei.
- Qazır Reseidıŋ senımdılıgı kümän tudyryp otyr. Bolǧan jaǧdai Mäskeudıŋ äskeri küşıne qatty sengender üşın aşy sabaq boldy. Siriiadaǧy jaǧdaidan keiın İran özınıŋ ūstanymdaryn qaita qarauǧa mäjbür bolady. Olar ūzaq uaqyt boiy Reseidıŋ küşı kez kelgen eldı AQŞ nemese İzrailden qorǧai alady dep oilady. Endı, menıŋşe, būl İran üşın ülken qaita oilanatyn mäsele bolady, - deidı ol.
Sarapşynyŋ pıkırınşe, Siriiada bilıkke keluı mümkın küşterdıŋ boljauǧa kelmeitın sipaty qazır bükıl aimaqty alaŋdatady.
- Bertınge deiın olardy «Äl-Qaidanyŋ» bır türı retınde qarastyrǧan edı. Qazır olar būrynǧyǧa qaraǧanda örkeniettırek mınez-qūlyq körsetıp jatqanymen, bükıl aimaq älı de şok küiınde. Taiau Şyǧys elderı Siriianyŋ ışkı jaǧdaiy qalai örbitının ülken alaŋdauşylyqpen kütetın bolady - deidı ol.
Fatemeh Amannyŋ qorytyndylauynşa, būl jaǧdai Siriiaǧa körşıles elderdegı, äsırese İrandaǧy saiasi prosesterge äser etedı.
- Başar Asad elden qaşyp kettı, sebebı ol Liviiadaǧy Kaddafi taǧdyryn qaitalaudan qoryqty. Endı bilıktı basyp alǧan küşter qandai ükımet qūratynyn mūqiiat baqylauymyz kerek. Olardyŋ inkliuzivtı demokratiialyq bilık qalyptastyratynyn elestetu qiyn. Barlyǧy tez baqylaudan şyǧyp ketuı mümkın. Sonda, mysaly, İranda irandyq rejimnıŋ äreketterın qoldamaityn, bıraq onyŋ kez kelgen baǧamen qūlauynan qorqatyndardyŋ alaŋdauşylyǧy rastaluy mümkın. Olar Siriianyŋ mysalynda Liviiadaǧydai rejimdı naqty auystyru azamattyq soǧysqa alyp keluı mümkın ekenın köretın bolady. Eger, kerısınşe, Siriiada örkeniettı ükımet qūrylsa, būl irandyqtardy da özgerısterge şabyttandyruy mümkın. Halyqaralyq qauymdastyqtyŋ qazırgı uaqytta Siriianyŋ de-fakto bilıgımen bailanys kanaldaryn saqtauy öte maŋyzdy. BŪŪ men Siriianyŋ körşıles elderı bolaşaqta siriialyqtarǧa qatysty eŋ naşar jaǧdaidyŋ aldyn alu üşın belsendı boluy kerek, -dep atap öttı Fatemeh Aman.
