Jiyrma bırınşı ǧasyrdyŋ ekınşı şiregıne aiaq bastyq. Osynau syrty künboljatpas synaqqa, ışı alaŋ da alaŋ sūraqqa toly kezeŋde Prezident Q.Toqaevtyŋ “Ana tılı” gazetı arqyly elge joldaǧan ündeu-sūqbaty bırşama oiǧa jetelep, bırqatar jarymjan saualǧa jauap tapqany ras.
Öz basym onyŋ barlyǧyn türın tüstep tügendemei, eŋ basty üş mäselenı atap ötkım keledı.
Bırınşı - saiasat. 2022 jylǧy “Qaŋtar daǧdarysynan” el de, el basşylyǧy da dūrys sabaq aldy. Sūqbatta saiasattanuşylar nazar audaratyn bır erekşe dünie - osy bır dürbeleŋnıŋ qarapaiym adam tüsıne bermeitın intrigasyn da, barşaǧa ortaq tragediiasyn da, memleket üşın taǧdyrşeştı finalyn da Memleket basşysy şynaiy jetkıze bıldı. Saiasi tūrǧydan būl öte maŋyzdy qadam. Öitkenı, 2019 jyldan berı oida jürgen saiasi reformalardy qaita qarap, jyldamdatqan da osy oqiǧa bolǧanyn Prezident aşyq aitty. Būl, söz joq, saiasi erkı myqty tūlǧalarǧa tän qasiet.
Ekınşı - ekonomika. İä, ondaǧy jaǧdaidyŋ mäz emestıgın Prezident moiyndap otyr. Dese de, töl ekonomikamyzdyŋ aşyqtyǧyn, naryqqa bailanǧandyǧyn, syrtqy faktorlarǧa täueldı ekendıgın qazır eŋkeigen kärıden eŋbektegen balaǧa deiın bıledı. Naryqtyq ekonomika - bızdıŋ o bastaǧy taŋdauymyz jäne būl bırden-bır dūrys taŋdau. Bar mäsele - onyŋ osy 34 jylda tiıstı diversifikasiia iaki ärtaraptanbauynda. AQŞ dollaryna täueldı älemdık ekonomikada “golland auruy” nemese Gorningen effektısı degen tüsınık bar. Tabysy şikızat, äsırese mūnai öndırısıne tıkelei täueldı elderdıŋ investisiialyq qaqpanǧa tüsuı, mıne, osydan bastalsa kerek. Ärine, osy uaqytqa deiıngı qazaq ükımetınıŋ qai qūramy bolsyn diversifikasiia mäselesın ekonomikanyŋ naqty sektoryna investisiia tartudan bastau kerektıgın bılmedı emes, bıldı. Alaida osy 30 jylda elge kelgen ūzyn sany 441 mlrd. AQŞ dollarynyŋ 90 paiyzy şikızat öndıru salasyna ketse, qalǧan 10 paiyzy, ökınışke orai, nätijesız oryndalǧan türlı memlekettık investisiialyq baǧdarlamalar aiasynda qūmǧa sıŋgen sudai bolǧandyǧy jasyryn emes. Onyŋ qasynda ekonomikany ärtaraptandyrudy jaŋa jaǧdaida jalǧastyru, onyŋ ışınde Ükımet qabyldaǧan 2029 jylǧa deiıngı investisiia tartu baǧdarlamasynyŋ alǧaşqy qadamy ūtymdy körınetını ras. Būl turaly Prezident: “Qazaqstan 2024 jyly jaŋa jobalarǧa 15,7 milliard dollar kölemınde tıkelei şetel investisiiasyn tartty… Būl onyŋ aldyndaǧy jylmen salystyrǧanda 88 paiyzǧa artyq. Bız Soltüstık jäne Ortalyq Aziiadaǧy eŋ joǧary körsetkışke qol jetkızıp otyrmyz. Aimaqtaǧy şetel investisiialarynyŋ üşten ekısıne juyǧy, iaǧni 63 paiyzy Qazaqstannyŋ enşısınde”, - dep atap öttı. Ärine, būl nätijenıŋ jemısı keler jyldardyŋ enşısınde ekenı tüsınıktı.
Üşınşı - zaŋ men tärtıp. Şyn mänınde, saiasi sanasy memleketşıl bop qalyptasqan ärbır tūlǧa üşın “demokratiia - el bileu formalarynyŋ ışındegı eŋ üzdıgı” bolsa, zaŋdylyq pen tärtıp - sol demokratiianyŋ eŋ basty kepılı. Oǧan tarih ta, damyǧan demokratiialyq elderdıŋ taǧdyry da kuä. Tüptep kelgende būl haq pen mındettıŋ sūraǧy emes. Eŋ aldymen ruhaniiat pen ideologiianyŋ talaby. Öitkenı, qazır bükıl el tu etken “Ädılettılık” prinsipı tek barşaǧa mındettı zaŋ men tärtıp bar jerde ǧana ornaidy. Zaŋyn qūrmettep, tärtıpke bas igen azamattyŋ sai-sanasy men ışkı ruhy, adami ūstyny men saiasi mädenietı de joǧary bolmaq. Sol sebeptı de Prezidenttıŋ: “Zaŋ men tärtıp” – memlekettık qūrylystyŋ basty qaǧidaty”, - degen tūjyrymymen kelıspeu qiyn.
Älbette, būl üş mega-baǧyttaǧy ürdısterdı bolaşaqta bır arnada qabyldap alatyn bır ǧana mūrager bar - ol sanaly ūrpaq. Osy oraida, Memleket basşysy bügıngı jastardyŋ eŋ basty “bas auruy” kündelıktı küibeŋ tırşılık emes, zamanui ılım-bılım men ziialy tärbie bolsa deidı. Söz arasynda künı keşe qoǧamnyŋ ülken talqysyna tüsken AES salu mäselesın qozǧai kele, onyŋ jäi energiia közı emes, kürdelı ǧylym men tehnologiianyŋ özı ekenın meŋzep öttı. Rasynda da, İlon Masktıŋ äigılı SpaceX korporasiiasynyŋ ǧaryşty igerudegı bügıngı qarqynyn körıp, planetaralyq qaşyqtyqty eŋseruge qabılettı bırden-bır energiia közı - urannyŋ mol qoryn ielene otyryp, osy baǧyttaǧy ǧylym men tehnologiiadan kenje qaluymyz keşırılmes tarihi qatelık bolar edı. Kezınde ot-qarudan kende bolǧan Abylai qoǧamynan qalǧan: “Bılekke sengen zamanda eşkımge ese bermedık, Bılımge sener zamanda qapy qalyp jürmelık” degen qaǧidasyn 300 jyldan keiın qaitalap otyrmasaq eken.
Ärine, qūrǧaq söz tek söz quady, al oidan oi tuady. Jaŋa jyldyŋ alǧaşqy künderınde qoǧamǧa serpın bergen būl sūqbat turaly ärkımnıŋ pıkırı ärtürlı boluy zaŋdylyq. Dese de, el Prezidentınıŋ halyq aldyndaǧy: “Memleket basşysy bolǧan sätten bastap qazırge deiın qabyldaǧan şeşımderım men onyŋ türlı saldary üşın bar jauapkerşılıktı öz moinyma alamyn. Men basqaşa jūmys ıstei almaimyn, ıstegım de kelmeidı”, - degen bır ǧana sözı közı qaraqty, kökıregı oiau barşa janǧa ülken senım ūialatatynyn moiyndau qajet.
Bolat Tlepov
Abai atyndaǧy QazŪPU rektory
