Äzerbaijan, Özbekstan jäne Türkiia ministrlerı qabyldaǧan Ankara deklarasiiasynda elderdıŋ täuelsızdıgın qoldau, aumaq tūtastyǧy jäne şekaralardyŋ myzǧymastyǧy quattaldy.
Qaŋtardyŋ 29-ynda Türkiia, Äzerbaijan jäne Özbekstannyŋ sauda, ekonomika, kölık jäne syrtqy ıster ministrlerınıŋ Ankarada ötken ekınşı üşjaqty kezdesuınıŋ qorytyndysy boiynşa bırlesken Ankara deklarasiiasy jariialandy.
ORTALYQ AZİIа – KAVKAZ – TÜRKİIа TRANZİTI
Kezdesuge Türkiianyŋ syrtqy ıster ministrı Hakan Fidan, Özbekstannyŋ syrtqy ıster ministrı Bahtiiar Saidov jäne Äzerbaijannyŋ syrtqy ıster ministrı Djeihun Bairamov qatysty. Üşjaqty kezdesudıŋ qorytyndysy boiynşa jariialanǧan bırlesken deklarasiia mätınınde Türkiia, Äzerbaijan jäne Özbekstan arasyndaǧy «berık strategiialyq ärıptestık» «özara qūrmet», «senım», «ortaq müdde» jäne «tarihi-mädeni bailanystar» negızınde qalyptasqany atap ötılgen. Sondai-aq, kezdesuge qatysuşylar men onyŋ egjei-tegjeiı turaly aqparat berılgen.
Deklarasiiada elderdıŋ bır-bırınıŋ egemendıgın, aumaqtyq tūtastyǧyn jäne şekaralarynyŋ myzǧymastyǧyn berık qoldaityny rastalady. Sonymen qatar, olardyŋ Bırıkken Ūlttar Ūiymy (BŪŪ) Jarǧysynyŋ jalpyǧa tanylǧan qaǧidattary men halyqaralyq qūqyq normalaryn ūstanatyny atap ötılgen. Qūjatta sauda, investisiia, önerkäsıp, energetika, kölık jäne logistika, sifrlandyru jäne bailanys salalarynda bırlesken jobalardy damytu men ılgerıletudıŋ ösıp kele jatqany moiyndalady. Būl baǧyttardaǧy qarym-qatynastardy odan ärı tereŋdetuge yqpal etken 2022 jylǧy 2 tamyzda Özbekstan astanasy Taşkentte ötken alǧaşqy kezdesudıŋ nätijelerı qūptaldy. Üş eldıŋ şekarasy arqyly ötetın Orta dälızdıŋ maŋyzdylyǧy rastalyp, onyŋ Türkiia, Äzerbaijan jäne Özbekstannyŋ tranzittık äleuetın arttyrudaǧy rölı erekşe atap ötılgen.
RESEISIZ TASYMAL JOLY JÄNE QAUIPSIZDIK
Deklarasiiada Europa-Kavkaz-Aziia (TRASEKA) kölık dälızın damytu men nyǧaitudyŋ maŋyzdylyǧy erekşe aitylyp, osy dälızdıŋ jūmysyn qazırgı jaǧdailarǧa sai tiımdı etu, ony jetıldıru joldaryn qarastyru qajettıgı körsetılgen. Sonymen qatar, Türkiia, Äzerbaijan jäne Özbekstan arasyndaǧy halyqaralyq kölık dälızderın damytu boiynşa ärıptestıktı odan ärı nyǧaitu kerektıgı söz bolǧan. Būl yntymaqtastyqtyŋ basty maqsaty – üş eldıŋ joǧary tranzittık äleuetın tolyq paidalanu, ortaq müddelerdı küşeitu jäne özara tiımdı bailanystardy damytu. Deklarasiiada aimaqtyq jäne halyqaralyq maŋyzy bar özektı mäseleler boiynşa yntymaqtastyqty nyǧaituǧa degen berık ūstanym rastalyp, memleketterdıŋ egemendıgı men aumaqtyq tūtastyǧyna qauıp töndıretın kez kelgen äreketterge qarsy bırlesken ıs-qimyldy qoldau atap ötılgen.
Üş el bır-bırınıŋ halyqaralyq deŋgeide moiyndalǧan şekaralaryna qūrmetpen qaraitynyn mälımdedı. Olar ekonomika, sauda, investisiia jäne tranzittık tasymal salalarynda yntymaqtastyqty barynşa damytu üşın bırlesıp jūmys ısteu nietterın bıldırdı. Deklarasiiada üş el kölık infraqūrylymyn damytuǧa, sifrlandyrudy ılgerıletuge jäne Orta dälız arqyly saudany jeŋıldetuge bırlesıp küş salatyn ortaq ūstanym belgılengen. Ortalyq dälızdıŋ mümkındıkterın arttyru üşın jaŋa infraqūrylymdyq jobalardy jüzege asyru maŋyzdy ekenı aityldy. Äsırese, kölık, şekara beketterın jetıldıru jäne kedendık räsımderdı sifrlandyru baǧyttaryna basymdyq berılmek. Osyǧan bailanysty Baku halyqaralyq teŋız sauda porty men Baku-Tbilisi-Kars temırjolyn damytuǧa tolyq qoldau körsetıledı.
TÜRKI YNTYMAQTASTYǦYN ARTTYRU
Deklarasiiada 2024 jyldyŋ mausym aiynda qūrylǧan logistikalyq ortalyqtar men jük tasymaldauşylar qauymdastyǧyna qoldau bıldırıldı. Būl qauymdastyq kölık infraqūrylymyn damytuǧa, memlekettık jäne jeke sektorlarmen bırlesıp investisiia tartuǧa, sondai-aq jük tasymaldaudy jyldam, tūraqty jäne arzan etuge kömektesedı. Sondai-aq, 2024 jyldyŋ nauryzynda Türkı memleketterı arasyndaǧy kölık salasyndaǧy yntymaqtastyqty nyǧaitu üşın TMŪ-ǧa müşe elderdıŋ kölık qauymdastyqtary basşylarynyŋ kezdesuı mehanizmı qūrylǧany atap ötıldı.
Deklarasiiada kölık salasyndaǧy ärıptestıktı damytuǧa, öŋırlık bailanystardy nyǧaituǧa jäne tūraqty kölık jüielerın qalyptastyruǧa baǧyttalǧan Äreket josparynyŋ qabyldanuy qūptaldy. Taraptar Türkı memleketterı arasynda kölık qūjattaryn sifrlandyru üşın BŪŪ-nyŋ Europalyq ekonomikalyq komissiiasy (EEK BŪŪ) aiasynda eCMR jüiesın engızu jūmystarynyŋ bastaluyna qoldau bıldırdı. Olar elektrondy rūqsat jüiesınıŋ kölık salasyn sifrlandyruǧa jäne qaǧaz qūjattardyŋ joǧaluy nemese dūrys paidalanylmauynan tuyndaityn qiyndyqtardy şeşuge kömektesetının atap öttı. Sondai-aq, Türkiia – Äzerbaijan jäne Türkiia – Özbekstan arasynda synaq rejimınde ıske qosylǧan elektrondy rūqsat jüiesın qoldady.
Taraptar Özbekstannyŋ jükterın Ortalyq dälız arqyly tasymaldaudy jeŋıldetuge qajettı kömek körsetuge daiyn ekenderın bıldırdı. Sonymen qatar, kölık, bailanys jäne infraqūrylymdy damytu boiynşa yntymaqtastyq ornatuǧa jäne temırjol, avtomobil joldary, logistikalyq ortalyqtar men äuejailardy jobalau, salu jäne paidalanu täjıribesımen almasuǧa uaǧdalasty.
Qatysuşy elder Äzerbaijannyŋ Qarabaq jäne Şyǧys Zangezur öŋırlerın qalpyna keltıru jäne damytuǧa infraqūrylymǧa investisiia salu, zamanaui qoǧamdyq qyzmetterdı engızu jäne «aqyldy qala» şeşımderın jüzege asyru arqyly kömek körsetpek. Būl qadam aimaqtaǧy minalardy zalalsyzdandyruǧa jäne jergılıktı tūrǧyndardyŋ qauıpsız ärı laiyqty türde öz jerlerıne oraluyna yqpal etedı.
QARABAQTY TÜLETUGE TALPYNYS
Taraptar Qarabaq jäne Şyǧys Zangezur aimaqtaryna investisiia saluǧa qyzyǧuşylyq bıldırdı. Olar Türkı memleketterı ūiymy (TMŪ) aiasyndaǧy yntymaqtastyqty joǧary baǧalap, köpjaqty ärıptestıktı nyǧaitatyn tört qūjattyŋ qabyldanyp, ıske asyryluyn qoldady. Qatysuşy elder «Türkı memleketterı ūiymyna müşe memleketterdıŋ ükımetterı arasyndaǧy jeŋıldetılgen kedendık dälız qūru turaly kelısım», «Türkı memleketterı ūiymynyŋ sauda räsımderın jeŋıldetu jönındegı strategiialyq qūjaty» jäne «Türkı memleketterı ūiymyna müşe memleketterdıŋ ükımetterı arasyndaǧy sifrlyq ekonomika salasyndaǧy ärıptestık turaly kelısım» siiaqty qūjattardyŋ qabyldanuyn qūptady. Būl qūjattar TMŪ aiasynda sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty nyǧaituǧa jäne qūqyqtyq infraqūrylymdy damytuǧa baǧyttalǧan. Qatysuşylar Bırlesken ekonomikalyq komissiianyŋ qazırgı mehanizmderı türlı salalardaǧy, äsırese sauda-ekonomikalyq qarym-qatynastardy damytudaǧy maŋyzdy rölın atap ötıp, mūndai tūraqty kezdesulerdıŋ tiımdılıgın rastady. 2024 jylǧy 18 mamyrda qūrylǧan Türkı investisiialyq qorynyŋ tolyqqandy ıske qosyluy önerkäsıp, kölık, auyl şaruaşylyǧy, sifrlyq tehnologiialar jäne turizm siiaqty özara müddelı salalardaǧy sauda, infraqūrylym jäne damu jobalaryn aitarlyqtai jandandyruǧa mümkındık beretınıne senım bıldırdı.
Deklarasiiada qūrylys, satyp alu jäne olarǧa qatysty mäseleler boiynşa yntymaqtastyqty nyǧaitu üşın qajettı qadamdar jasauǧa degen ūmtylys bıldırılıp, sauda, önerkäsıp jäne ekonomika salalaryndaǧy qatynastardyŋ maŋyzdylyǧy atap ötılgen.
SAUDANY QYZDYRU
Ankara deklarasiiasynda jekemenşık sektorlar arasyndaǧy özara investisiialardy yntalandyruǧa, käsıpkerler, sauda-önerkäsıp palatalary men biznes qauymdastyqtary arasyndaǧy tıkelei bailanysty keŋeituge, import pen eksport mümkındıkterın zertteuge daiyndyq bıldırıldı. Jabdyqtau tızbegıne qatysuşylar men biznes ökılderı arasyndaǧy bailanysty nyǧaitudyŋ maŋyzdylyǧy atap ötılıp, memlekettık mekemeler arasyndaǧy üilestırudı jaqsartu jäne syrtqy sauda operasiialaryn jeŋıldetu qajettılıgı körsetılgen.
Deklarasiiada saudany jedeldetu şaralaryn qabyldaudyŋ maŋyzdylyǧy da basa aitylyp, būl üderıstıŋ 2022 jylǧy 11 qaraşada Samarqanda ötken TMŪ-nyŋ 9-şy sammitınde qabyldanǧan Sauda räsımderın jeŋıldetu jönındegı strategiialyq qūjatqa säikes jürgızıluı qajettılıgı körsetıldı. Sondai-aq, TMŪ Sauda räsımderın jeŋıldetu komitetınıŋ 2025 jylǧa arnalǧan ıs-qimyl jospary qūptaldy. Deklarasiiada önerkäsıp, innovasiia jäne sifrlyq damu, sifrlyq sauda jäne kedendık räsımderdı sifrlandyru salalarynda praktikalyq yntymaqtastyqty tereŋdetuge degen ūmtylys atap ötılgen. Azyq-tülık qauıpsızdıgı, auyl şaruaşylyǧy, tamaq önerkäsıbı jäne osy baǧyttaǧy zertteuler men äzırlemeler boiynşa tehnikalyq yntymaqtastyqty nyǧaitudyŋ maŋyzdylyǧy erekşe atap körsetılgen.
AIMAQ JÄNE AUǦANSTAN
Sonymen qatar, aimaqtyq energetikalyq qauıpsızdıktı küşeitu maqsatynda jaŋartylatyn energiia közderıne erekşe nazar audara otyryp, būl salada keŋırek yntymaqtastyq ornatu mümkındıkterın talqylauǧa niet bıldırıldı.
BŪŪ-nyŋ klimattyŋ özgeruı jönındegı negızdemelık konvensiiasy taraptarynyŋ 29-şy konferensiiasynda (COP29) Bakude qabyldanǧan şeşımder klimattyq mäselelerdı tūraqty damu maqsattarymen üilestıruge baǧyttalǧan «Äreket kün tärtıbınıŋ» auqymdy bastamalaryna säikes keletını» atap ötıldı. COP29 klimat, innovasiia, jasyl ekonomika jäne sauda boiynşa serıktestık qūru turaly deklarasiialardy jüzege asyrudyŋ maŋyzdylyǧy aityldy. Jiynǧa qatysuşylar Äzerbaijanda ötken BŪŪ COP29 konferensiiasynyŋ şeşımderın oryndauǧa adaldyqtaryn bıldırdı.
Auǧanstandaǧy beibıtşılık, tūraqtylyq, örkendeu, qauıpsızdık jäne äleumettık-ekonomikalyq damu Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsızdıktı qamtamasyz etudıŋ maŋyzdy faktorlary bolyp tabylatyny jäne halyqaralyq qauymdastyqtyŋ Auǧan halqyna üzdıksız gumanitarlyq kömek körsetu jönındegı küş-jıgerın jalǧastyru qajettılıgı atap ötıldı. Deklarasiiada TMŪ-nyŋ 2024 jylǧy 6 qaraşada Bışkekte ötken TMŪ Memleket basşylary keŋesınıŋ 11-şı otyrysyna säikes qūrylǧan ortaq ūstanymyn qalyptastyruǧa septıgın tigızetınıne senım bıldırıldı.
Deklarasiiada Transauǧan temırjol jobasynyŋ maŋyzdylyǧy da söz boldy. Būl joba aimaqaralyq kölık jäne ekonomikalyq bailanystardy nyǧaityp, sauda aǧyndaryn arttyryp, aimaqtar arasyndaǧy ekonomikalyq qatynastar üşın jaŋa mümkındıkter tuǧyzady.
MAZASY QAŞQAN GAZA JÄNE PALESTİNA
Ankara deklarasiiasynda Gaza aimaǧynda atysty toqtatu turaly jariialanym qūptalyp, barlyq taraptar ony qataŋ saqtauǧa şaqyryldy. Būl şabuyldar men zūlymdyqtardyŋ toqtatyluyna jäne palestinalyqtardyŋ gumanitarlyq kömekke kedergısız qol jetkızuın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan. İzrail men Palestina arasyndaǧy qaqtyǧysty ädıl jäne tūraqty türde ekı memleket negızınde retteu qajettılıgı atap ötıldı. Būl 1967 jyly Şyǧys İerusalimde astanasy bar täuelsız, egemen jäne geografiialyq türde bırıktırılgen Palestina memleketınıŋ qūryluyn qamtidy.
Deklarasiiada Palestina memleketınıŋ BŪŪ-ǧa müşe boluǧa qūqyǧy bar ekendıgı körsetılgen 2024 jylǧy 10 mamyrdaǧy BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ rezoliusiiasy qūptaldy.
Taraptar ǧalamdyq jäne aimaqtyq tūraqtylyq, beibıtşılık jäne örkendeudı qamtamasyz etu maqsatynda bırlesıp jūmys jasauǧa, sondai-aq halyqaralyq ūiymdar men köpjaqty platformalarda (BŪŪ, Türkı memleketterı ūiymy, EQYŪ, İYŪ, EYŪ) özara qyzyǧuşylyq tudyratyn mäseleler boiynşa üilestırılgen äreket etuge kelısım berdı. Olar halyqaralyq ūiymdarda öz ūsynystary men bastamalaryna bırlesıp qoldau körsetpek.
Äzerbaijan men Özbekstan taraptary Türkiiaǧa kezdesu ūiymdastyrǧany üşın alǧys bıldırıp, 3-şı üşjaqty kezdesudı Äzerbaijanda ötkızu turaly şeşım qabyldady.
Osy şara aiasynda Türkiia prezidentı Erdoǧan Özbekstan jäne Äzerbaijan ministrlerın jabyq jaǧdaida qabyldaǧan. Būl kezdesuge Äzerbaijannyŋ syrtqy ıster ministrı Djeihun Bairamov, Özbekstannyŋ syrtqy ıster ministrı Bahtiiar Saidov, Äzerbaijannyŋ ekonomika ministrı Mikail Djabbarov, Özbekstannyŋ investisiialar, önerkäsıp jäne sauda ministrı Laziz Qūdratov, Özbekstannyŋ kölık ministrı İlham Mahkamov jäne Äzerbaijannyŋ sifrlyq damu jäne kölık ministrı Raşad Nabiev qatysty.
Sondai-aq, jiynda Türkiianyŋ syrtqy ıster ministrı Hakan Fidan, sauda ministrı Ömer Bolat, kölık jäne infraqūrylym ministrı Abdulkadir Uraloǧlu men prezidenttıŋ syrtqy saiasat jäne qauıpsızdık jönındegı keŋesşısı Akif Chaǧatai Kylych boldy.
Kezdesu barysynda ekıjaqty jäne üşjaqty yntymaqtastyq, sauda, kölık jäne investisiia salalaryndaǧy serıktestıktı damytu mäselelerı talqylandy.
