Ejelgı däuırde özegı talyp jetken qonaqty Dala İesı qazaq qūdaiy qonaq dep jatady. Iаǧni Qūdaidyŋ qonaǧy, ädeiılep jıbergen, Kökten belgı bergen, aian tüsken jan emes, jai jürgınşı, jat jūrt, böten tüsınık qordasy, alys jaŋalyq aituşy pırdei tosylyp, paiǧambardai kütıledı...
İzmail Kadardyŋ äigılı «Būzylǧan säuırınde» «Alban üiı Qūdai men qonaq mekenı» delınedı. Ūly qazaq tūraǧy Täŋır mekenı, ǧibadat salyp şyǧyndanbaidy. Eger hristian dınınde Qūdai eleusız nūr bolyp kelıp, Qūdai Ūlyna ainalsa, Zevs te osy tektes sipatta körınse, Dala mädenietınde jasyryn meiman tüsınıgı joq. Qazaq qonaǧy ejelgı tüsınıkte teŋ, artyǧy joq. «Adamdar adamdarǧa qonaq eken», «bärımız de qonaqpyz», «tän janǧa qonaq» t.b. būzylmas paiym. Eger El ışıne enıp, ömır özegın Jūrtpen bailasa, ol «kırme», jerles te, otandas ta emes. Qonaq emes. «Kanundaǧy» aitylar söz de osy, «Qonaq jarty Qūdai...aiaq asty kelgen qonaqtyŋ täŋırlık baǧasy artyq... Esık qaqqan qonaqtyŋ dybysynan, bır ūrpaqtyŋ ölımı men ömırı şeşıledı. Mıne taulyq albandyq üşın qonaq baǧasy.»
Bertran Vestval «qonaq boiynda qūdai patşalyǧy belgısı bar» dese, qazaq taǧdyr şolǧynşysyndai «qūtty qonaq kelgende» dep bailam pışedı. Eskı jūrt Grekterde qonaq ūǧymy, saǧynyş, nostalgiia (nostos-qaitu) sözımen bailanysty. İtaka ata jūrt, Odissei üşın balalyq şaq, jar süiu, baryp öler, jan tapsyrar jer. Ūzaq jol, elge qaitu, jatta qonaqta bolu – bärı Zevs bastaǧan qūdailar ısı. Er Töstık, Kerqūla atty Kendebai da – taǧdyr jazuymen, böten meken de meiman bolatyndar. Olar basqalar arasynda qalmaidy, grigorii lentasyn jürgızbeidı, olar – batyrlar bolsa da, Dala zaŋyn täu eter qonaqtar. Türkılık Qapqazda «qonaq» ūǧymy, qūdai zaŋy üilesımdılıgımen qūrmetteledı. Lermontov, Tolstoidyŋ taŋdana aitary sodan. Jauy bolsa da törıŋde qūdaiy qonaq. «Üiıŋe kelse, üidei ökpeŋdı aitpa». Maibasarlardy soqqyǧa jyqqanda, Qūdaibergendı alyp qalady. Sebebı ol – qonaq. Saiahatşy qonaq. Qonaqtyŋ būl türı özgelerden bölek. Halyqta qyzyŋ Qyrymǧa, ūlyŋ Ūrymǧa ketsın degen qiias qarǧys, oqşau söz, şyǧandyq ūǧym, qazaq arǧysy, qol ūstar jerın, oi jeterın körsetedı. Älemdık keiıpkerler, İnandar, Gilgameş, Orfei, Odissei, Eneiler – maqsat üşın bas tıgıp jolǧa şyqqandar. Keremetterdı körer jandar ekı baǧytta jolǧa şyǧady. Kökke nemese Jer astyna. Şamandyq qabyldauda jan jeke bölınıp şyǧyp Älemdı aralaidy. Dındık saiahatşylar, äsırese hristiandyqta jol jobasy bylai bolmaq. Öz elı, qala ortalyǧy, ǧibadathana, mihrab, qūrbandyq.
Ertektık jol sapar üi, esık aldy, dala, batpaq, ūra, üŋgır, basqa älemnen tūrady. L.M.Hokarttyŋ «jol aşu» konsepsiiasy, jolǧa şyǧar aldyndaǧy Batadan tanylady. Bügıngı «jol aştyru» üşın saldyrar qūmalaq, yrym, joralar «ömır jol»degen tüsınıkten habar beredı. Būl Buddalyq «dao jolǧa» ūlasqan. Qazaqstandaǧy bügıngı qol jaiǧan laqai täjıkter – ündılerdıŋ eŋ tömengı kastalarynyŋ, dänın joldan ızdegen bır türı. Bız bılmes bermesıŋdı alar, sūramşaq qonaq. Bızge qatysty tūsy bar Rubruk, Karpini, Fadlan eŋbekterı jaulauşy jūrt, eŋselı etnos ökılderı jol sapar jazbalar, barǧan eldıŋ qonaq kädesı turaly aitady. Bıraq qazaq tanymy ölşemımen jazylǧan töl tuyndy joqqa tän, tek Babyr, Şoqan, S.Şaripov jazbalary dätke quat.
Kemel meken, Qonaqjai El beine armandai aityldy. Asan Qaiǧy ızder Jerūiyq, sol aŋsardyŋ zattanǧan sipaty. Aqtanberdıge jetken osy şeker tılek, Qazaq Elınıŋ aman qaluyna äkeldı...
Avestadaǧy rai, ejelgı ündıdegı raiys, grektegı paradiz, irandaǧy pairi ǧaiza türkıden būlaq alady. Kampanellanyŋ «Kün qalasy», İ.V.Andreenıŋ «Hristionopolisı», Farabidıŋ «Qaiyrymdy qala tūrǧyndarynan» tu tüzegen. Kanondyq dınder, ömır sapar, onyŋ soŋy tılek sūraryn tabar qasiettı Jan Qonaq Üiı dep Jūmaq, Rai, Edemdı aitady. «Menıkınen bölıngen men» o düniede tynym tabady. «Qai jerde üzılersıŋ qairan sapar». «Bugenvildtıŋ sapary» arqyly Europa taitilıkter turaly bıldı. «Qosymşada» Didro aral qonaqjailylyǧyn qyzyqtai aitty. Bernardan de Sen Perdıŋ «Ündı laşyǧy da» soǧan mysal, Hirşveldtıŋ eŋbekterı osylar qorytyndysyndai. Rene Şerer utopisterdıŋ qonaqjailylyq turaly , taldai jazǧany bızdıŋ keregımız. M.Qabanbaidyŋ «Jihankez Titiı» jaŋa soqpaq bolatyn. Beiqonaq. «Qauıp etkennen aitamynnan» soŋ, qonaqtyŋ basqa sipaty körıne bastady. Būrynǧy meiman ūǧymy, tūtqyn Abylaidyŋ qonaq därejesın saqtaǧan, qazaqtan tys joŋǧar imperiiasy taraǧan soŋ, (qūryǧan emes, olardy qyrǧan dala Kelesınen tys qytailar) Dalada Küş zaŋy, zorlyq basymdyq aldy. «Şaqyrylmaǧan qonaq tatardan jaman» delıner lebız, Puşkindegı «yzaly qonaqtar» – serpılıs dälelı.
Qonaq därejesı, orny, mındetı är jaǧdailarda özgerıp otyrady. Qonaq böten üige kıredı. Oşaq egesınıŋ rūqsaty nemese kelıspeuı maidanǧa äkeledı. Pazolinidıŋ «Teoremasy» sony aitady. Osy konseptını negızge alsaq bügıngı Qazaq elındegı örıp jürgen, jat jūrt dılge däiek. Eger Olar Jarmaq obrazynda, teŋ jau esebınde körınse, Keŋes şaǧynda alymdy aǧa, biık bedel bolyp därejelendı. Abai auzyna «dünie kıltı – orysta» degen söz salyndy. Mūhtar, Säbit, Täkender sol sözge jan saldy. Mäiegı Qūnanbaidan emes, Mihailesten ekenı şegelendı. Tıptı qonaq emes, jer auǧan Dostoevskiiler ūlyqtaldy. Şyndyǧynda olar mıskın edı.
Keŋes ideologiiasynda bar adamzat teŋesıp, qazaq ūlty ardagerlerı şetteldı. Qonaqsyz qazaq tyŋ igeru degen jeleumen kelgen otan ūǧymynan ada, aqşa tapqan jerın jerūiyq körer özgeşelerdı tosyp aldy. Maǧjan audarǧan V.İvanovtyŋ «Bala» äŋgımesındei, balasyn öltırgennıŋ, balasyn emızdı. Bıraq olar «Bır atanyŋ balalary» emes bolatyn. Ūlt basşylary ketken soŋ «Galat joldauy» bastaldy. «İuda joq, dınsızderde, er joq, äiel joq. Bız bärımız bır İsa şoqyndyruşydamyz» 3;25-28. Bıraq bırdeiler ışınen Niura kempır şyǧaryn Oralhan aitty. Efesianǧa joldau, 2;11-12 «Sender – böten de, kelımsek te emessıŋder, sender Qūdai adamysyŋdar». On toǧyzynşy ǧasyrda sorly bala meken jaisyz, adressız hat jazsa, Keŋes kezınde onyŋ keregı bolmai qaldy. «Menıŋ adresım Keŋes Odaǧyna» ainaldy. Qazaq elınde tūratyn, bıraq qazaqqa ainalmaityn, özın qonaq sanamaityn, alaşty kemşın köretın jūrtty kımge qosuǧa bolady. Olar men aramyzdy egzogamiia da qospaidy. Äser eter, söz ötkızer tetık joq. Orys Altyn Ordaǧa qyzyn berıp, qaiyǧyn tosyp, jol saldy. El boldy. Nemıs diktatory, qanışer A.Gitler «Menıŋ küresımde» «evreiler parazitter, olar eş ūltqa sıŋbeidı», – degen-dı. Basqa ūǧymdy, tüsınıgı şalǧai, bıraq sol jūrtty bastaǧyş Maugli mınezdıler Malaziia ūşaǧyn qūlatuda. Maugli ǧana emes, Kipling – jatjūrttyq.
Eluınşı alpysynşy jyldar basylym betterın aqtaryp otyryp, Qazaq elıne kelıp jatqan, aǧylǧan, topan tasqyn mäskäulıkter, kievtıkter, leningradtyqtardyŋ baqytty jüzderın jan auyra qarap şyqtyq. Foto suretterdıŋ bırınıŋ astynda qonaq degen söz joq. Tosyp alu bar, şyǧaryp salu joq. Jat jūrt elıne qaitsa, tabynyn tapqany. Düniesız qalsa, köterıp äkelgen eştemesı joq. «Qaiyrly bolsyn sızderge» Qazaq ǧana kesıp aitar söz. Eger elımızdegı basqa ūlt Qazaq memleketı sözın aitsa, qazaqtyq. Al eger Basqa eldıŋ soiylyn soqsa, bızdıŋ jatymyz. Ol qonaq ta, eldes te emes. Keşegı Japoniia bılmeitın «japon şpiondary»-şeiıt. Qonaq sözı tübırı – qonu, demek ketuı şart. Europadaǧy qonaq ūǧymy orysta gost delınse, ary jaǧy «hospis», auru adamdy küter jer, müsäpırhana deuge bolady. Keide jau degenge de kete beredı. Fransuzdar les hostilities dep soǧys ısın atasa, otaqe dep tūtqyndy aitady. Hostaqe – aǧylşyn tılındegı nūsqasy. Üi egesı qonaq ketken soŋ ǧana, oşaq basyn jinamaq, qalpyna keltırmek. Ordasyn tıkpek, qorasyn jöndemek. Jatqa jaltaq, sonyŋ jaiyn oilaitynnyŋ, öz ūltyna uaqyty joq. Täu qonaq. «Men keldım muzeiıŋe jolym tüsıp, Egıldım ruhyŋdy süiıp-qūşyp» degen Ǧ.Qaiyrbekov sözderı, täu ete barǧan jannyŋ jaiynan habar berdıredı. Qazaq elındegı Türkıstan, Beket Ata, Yrǧyzbai bastary ädeiı barǧan, täu etken jolauşylardy körsetedı.
Mūsylman qauymy-qajylyq, Kora – Ündı, Nepal, Tibettıkter barar dınşılder joly. Lamaşyldar üşın – Lhas, ündılıkter üşın – Praiaga, Varanasi, buddaşyldar men sintoistar üşın – Nary täu qonaqtyŋ barar, jeter mūraty. Būlar jolǧa şyǧarda mol daiyndyq, sarbadal synaqtan ötedı. Būǧan deiın jasalǧan zaŋ, etikettı būzbaidy. Tıptı ölımge bas tıge, daiyndyqpen barady. Qūnanbaidyŋ soŋǧy sözı – oiǧa tırek. «Qūnanbai keudesın köterıŋkırep, qarsy aldyna jalǧyz közın salmaqpen qadai otyryp,söilep kettı:
– Sender menı osy saparǧa qimaityn siiaqtanasyŋdar. «Qartaiǧan şaǧynda qaida şyrqap barady, qaita oralyp körmeimız-au,ketkenı-au!» dep esırkep qaraisyŋdar! Osylaryŋ mynau jolǧa menı qimau emes, maǧan osy joldy qimau bolady. Ot basynda nemerege, as basynda kelınge, mal basynda malşyǧa; «äi, öi» dep otyryp öletın bai-bai şal bolyp ötsem, ne mūratqa jeter em!? Būl sapar – menıŋ endıgı qalǧan tırlıgımnıŋ mūraty. Bärıŋe aitar bır ötınışım osy jolda aq būiryqty ajal saǧatym jetıp, qaza tapqanym estıler bolsa, sol şaqta da bırde-bırıŋ menı aiap, müsırkep; «ätteŋ ökınıp öldı-au,armanda kettı-au» dep eske alma. Olaryŋ maǧan dostyq emes» [1, 256]
Iаǧni, täu qonaq barǧan jerınde qalsa armansyz. Säbittıŋ Aŋdamasyndai [2] arab zaŋyn özgertuge tyryspaidy. Tek būl tanymǧa «kresşıler joryǧy» ǧana jatpaidy. «Qasiettı jer» qai kezde bolmasyn ügıt ideologiia qaruy bolǧan. Saqtar qasiettı molalary üşın qan tökken, «Leningradtyq örender» revoliusiia besıgınde aştyqtan öldı, Stalingrad atauy ekı diktatordyŋ qanǧa şomyluyna mümkındık berdı. Bügıngı jatjūrtşyl BAQ ne dese de, saqtıkı sahi ölım. Tūtqyn qonaq. Būl da – ejelden kele jatqan qonaq türı. Keide myrza qonaq deuge bolady. Eskı zamanda türkılerden qalǧan. Klassikalyq ülgısı – Anaharsis. Ol üşın grekter jat. Tüsınıgı tys. Keterge şamasy joq. Altyn Ordadaǧy mol jürgen orys kınäzdary amanat. Sol amanattar Reseige türkılık bilık pışının alyp keledı. Keiın orystar es jinaǧanda türkılerdı amanatqa ala bastady. Oraz-Mūhammed obrazy sony körsetedı. «Keler aptada Oraz-Mūhamed qūdrettı patşalyqtyŋ aqtajy boiar atalatyn bas uäzırı Barys bektıŋ özımen jüzdestı. Üstı-basy şūbar temır, qabaǧynan qar jauǧan, alyp tūlǧaly qūbyjyq bolar degen. Omyrauyna marjan tögılgen qasaby şapan, biık būlǧyn börıktı, ortadan joǧary ǧana boiy bar, maida tıldı, jyly jüzdı kısı eken. Qol alysyp amandasty. Jol jönın, amandyq-saulyq jaiyn sūrady. Tūtqyn emes, qūrmettı ekenın aitty. Oraz-Mūhamed öz qūlaǧyna senbegen.Üstıne altyndy, susar ışık jabylǧanda ǧana esın jidy... Qazaq Ordasynyŋ hanzadasy Oraz-Mūhamed Ondanovich sonda ǧana bükıl künbatys betke ämır jürgızuşı qūdırettı qamqorşyǧa qūldyq ūrǧan» [3]
Būdan basqa mysal joq. Şette jürgen qaşqyn oligarhtar, saiasatkerler – tūtqyn qonaqtyŋ jaŋa sipaty.
Serık Elıkbai
"Adyrna" ūlttyq portaly
