Bügıngı taŋda Qazaqstanda erekşe qajettılıkterı bar azamattardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartu maqsatynda türlı memlekettık baǧdarlamalar jüzege asyrylyp jatyr. Degenmen, qoǧamda inkliuziiany damytu men mümkındıgı şekteulı jandardyŋ ömırın barynşa yŋǧaily etu mäselesı älı de özektı.
Elımızde mügedektıgı bar adamdardyŋ qūqyqtaryn qorǧau üşın bırneşe maŋyzdy zaŋdar qabyldanǧan. Sonyŋ ışınde eŋ negızgılerı:
• 2015 jyly Qazaqstan ratifikasiialaǧan “Mügedekterdıŋ qūqyqtary turaly” BŪŪ Konvensiiasy, būl qūjat erekşe qajettılıkterı bar azamattarǧa teŋ mümkındıkter jasauǧa mındetteidı.
• “Qazaqstan Respublikasynda mügedekterdı äleumettık qorǧau turaly” zaŋ, būl qūjat mügedektıgı bar jandardyŋ jūmyspen qamtyluy, bılım aluy jäne infraqūrylymǧa qoljetımdılıgı mäselelerın retteidı.
• “Kedergısız orta” baǧdarlamasy, mūnyŋ aiasynda qoǧamdyq oryndar mümkındıgı şekteulı azamattarǧa yŋǧaily etıp jasaluda. Zaŋ jüzınde bärı jaqsy körıngenımen, ıs jüzınde keibır şaralar tolyq oryndala bermeidı. Äsırese, infraqūrylymdy beiımdeude älı de şeşımın tappaǧan mäseleler bar.
Bılım beru jäne inkliuzivtı orta. Qazaqstanda inkliuzivtı bılım beru jüiesı engızılude. Qazırgı taŋda, arnaiy mektepter men tüzetu kabinetterı jūmys ısteidı. Jalpy bılım beru mekemelerınde inkliuzivtı synyptar aşyluda. Erekşe balalar üşın qaşyqtan oqu mümkındıgı qarastyrylǧan. Bıraq būl jüienıŋ tolyq qalyptasuy üşın älı de atqarylatyn jūmys köp. Mysaly, arnaiy pedagogterdıŋ, logopedterdıŋ jetıspeuı, oqu oryndarynda beiımdelgen infraqūrylymnyŋ bolmauy ülken mäsele. İnkliuzivtı bılım berudıŋ qaǧaz jüzınde emes, şynaiy ömırde tolyqqandy jüzege asuy üşın naqty qadamdar jasaluy qajet.
Jūmyspen qamtu jäne äleumettık qoldau. Mügedektıgı bar azamattardyŋ qoǧamǧa belsene aralasuy üşın jūmyspen qamtu öte maŋyzdy. Būl baǧytta bırqatar şaralar jüzege asyrylyp keledı: Memlekettık kvota boiynşa käsıporyndar belgılı bır mölşerde mümkındıgı şekteulı adamdardy jūmysqa aluǧa mındettı. “Eŋbek” memlekettık baǧdarlamasy aiasynda arnaiy granttar men jeŋıldıkter qarastyrylǧan. Mügedektıgı bar azamattarǧa käsıptık oqytu kurstary ūiymdastyrylady. Degenmen, ıs jüzınde būl jüie öz deŋgeiınde jūmys ıstei bermeidı. Köptegen jūmys beruşıler mügedektıgı bar adamdardy jūmysqa aluǧa daiyn emes. Sebebı, olar üşın arnaiy jaǧdai jasau qosymşa şyǧyndy talap etedı. Sonymen qatar, jūmys oryndaryna jetu, kölıkpen qatynau mäselesı de özektı bolyp otyr.
Qoǧamdyq oryndardyŋ mümkındıgı şekteulı azamattar üşın beiımdeluı maŋyzdy. Qazaqstanda būl baǧytta bırqatar özgerıster bar, mysaly, keibır jaŋa avtobustar pandustarmen jabdyqtalǧan, äkımşılık ǧimarattarda arnaiy kıru joldary jasalǧan. Alaida, älı de kezdesetın mäseleler köp: Pandustardyŋ dūrys salynbauy nemese mülde bolmauy. Qoǧamdyq kölıkterdıŋ mümkındıgı şekteulı azamattar üşın qolaisyzdyǧy. Arnaiy därethanalar men liftılerdıŋ jetıspeuı. Būl mäseleler tek zaŋnamalyq özgerıster arqyly ǧana emes, qoǧamnyŋ ortaq jauapkerşılıgı arqyly şeşıluı kerek.
Erekşe qajettılıkterı bar azamattardy qoldau – tek memlekettıŋ emes, barlyǧymyzdyŋ mındetımız. Kez kelgen adam būl mäselege öz ülesın qosa alady:
1. Qoǧamdyq sana qalyptastyru – mügedektıgı bar adamdarǧa degen közqarasty özgertu, olardy qoǧamnyŋ tolyqqandy müşesı retınde qabyldau maŋyzdy.
2. Erıktılık qyzmetke qatysu – kömekke mūqtaj jandarǧa qoldau körsetu üşın qaiyrymdylyq ūiymdaryna qosyluǧa bolady.
3. Käsıpkerlerdıŋ qoldauy – biznes ökılderı erekşe qajettılıkterı bar adamdarǧa jūmys oryndaryn ūsynsa, būl olardyŋ ömır süru sapasyn arttyruǧa kömektesedı.
4. İnfraqūrylymdy jaqsartu ūsynystary – jergılıktı bilıkke qoljetımdı orta qalyptastyru turaly ūsynystar bıldıru qajet.
5. Kündelıktı ömırde qoldau körsetu – qoǧamdyq oryndarda, kölıkte nemese köşede erekşe qajettılıkterı bar adamdarǧa kömektesuge daiyn bolu.
Qazaqstanda mügedektıgı bar adamdarǧa jaǧdai jasau baǧytynda türlı şaralar qolǧa alynyp jatyr. Bıraq älı de şeşılmegen mäseleler köp. Tek memleket tarapynan ǧana emes, qoǧamnyŋ ärbır müşesı būl özgerısterge atsalysuy qajet. İnkliuzivtı qoǧam – bärımız üşın qolaily qoǧam. Eger ärkım öz deŋgeiınde üles qosa bılse, mümkındıgı şekteulı azamattar üşın şekteusız ömır qalyptastyruǧa bolady.
Aigül Mūratqyzy
