El taǧdyryn öz taǧdyrynan biık qoiǧan, ūltynyŋ tūtastyǧyn, jerınıŋ bütındıgın mūrat etken qazaq batyrlary qazaq tarihynyŋ är belesınde tūlǧalyq deŋgeige köterılıp otyrǧan. Sondyqtan da qazaq tarihynyŋ ärbır belesınde osyndai orasan zor halyqtyq mänı bar tarihi oqiǧalarǧa aralasqan nemese osy halyqtyq köterılısterdı basqarǧan, ūiymdastyruşy bolǧan nemese asqan erlık körsetken azamattar – halyq batyrlary atanǧan. Qazaq tarihynyŋ ärbır kezeŋı, iaǧni el basynan ötken, halyq taǧdyrynda tereŋ ız qaldyrǧan tarihi, saiasi oqiǧalar endı naqty tarihi tūlǧalardyŋ – qazaq batyrlarynyŋ beinesı arqyly, solar ömır keşken, azattyq jolynda arpalysyp ötken zaman, uaqyt keŋıstıgı arqyly körkem şejırelendı.
Qazaq halqynda Nauryzbai Qūttymbetūly (1706-1781), Nauryzbai Qasymūly (1822-1847) atty äigılı batyrlar bolǧan. Altyn Ordada Nauryzbai esımdı han bolǧany tarihtan belgılı. Nauryzbai Qasymūly – Abylai hannyŋ nemeresı, Kenesarynyŋ tuǧan ınısı. 1837-1847 jyldardaǧy Kenesary Qasymūly bastaǧan qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq qozǧalysynda erekşe erlıgımen közge tüsken. Ordasyn Kökşetauǧa tıkken Abylai hannyŋ otyz ūly bolǧan. Abylaidyŋ qalmaq qoŋtaişysy Qaldan Serennıŋ qyzynan düniege kelgen balasy Qasym sūltannyŋ bäibışesı Aikümısten Kenesary (alty aǧaiyndy – Sarjan, Esengeldı, Köşek, Aǧatai, Bopai), ekınşı äielınen Nauryzbai tuǧan. Aty aŋyzǧa ainalǧan erjürek batyrlarymyz Nauryzbai Qūttymbetūly men Nauryzbai Qasymūly ekeuı ekı bölek adam, alaida ekeuı de el qorǧany bola bılgen jäne ūly tūlǧalary bolyp sanalady.
Nauryzbai Qūttymbetūly Almaty oblysy, Jambyl audanynyŋ qazırgı Jalpaqtas, Serıktas degen öŋırınde düniege keldı. Ūly jüzdıŋ Şapyraşty ışındegı Tölemıs ruynan taraǧan. Abylaihannyŋ tu ūstauşy üş batyrynyŋ bırı bolǧan. Onyŋ joŋǧarlarmen bolǧan şaiqasta erlık ısterımen daŋqy şyqty. Sol qiyn-qystau zamanda qazaqtyŋ betke ūstar batyrlary qoldaryna qaru alyp, elın jaularynan qorǧady. Bırlıkke şaqyrǧan Abylai hannyŋ tuyn ūstaǧan Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şapyraşty Nauryzbai batyrlardyŋ ataq-daŋqy ǧasyrdan-ǧasyrǧa jalǧasyp, ūrpaqqa ūran boluda. Üşeuı de qazaq ädebietınde tereŋ ärı köp jyrlanǧan tūlǧalardyŋ qatarynan oryn alady. Bır ǧana Būqar jyraudyŋ, Aqtamberdınıŋ, Ümbeteidıŋ, Tätıqara aqynnyŋ jäne taǧy da basqa osy kezeŋde ömır sürgen aqyn-jyraulardyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ özınde osy üş batyr beinesıne airyqşa maŋyz berıledı. Jalpy batyrlyqtyŋ, qaharmandyqtyŋ qazaq taǧdyryndaǧy tarihi maŋyzyn sipattaityn öleŋ-jyrlar az bolǧan joq. Osylardyŋ ışınen Şapyraşty Nauryzbai batyr turaly körkem ädebiet ülgılerınıŋ özı bır töbe. Aitalyq, Nauryzbai batyrǧa, onyŋ jaujürek erlıgıne şyǧarmalar arnaǧan jyraular: Būqar jyrau Qalqamanūlynyŋ, Ümbetei Tıleuūlynyŋ tolǧaulary, Şädı töre Jäŋgırūlynyŋ «Tarihat» dastany, Qazybek Tauasarūlynyŋ «Tüp-tūqiannan özıme şeiın» atty ädebi-tarihi eŋbegı, t.b. tuyndylar, jiylyp kelgende Abylai hannyŋ arqa süiegen, qinalǧanda qoltyǧynan demegen, qairattanǧanda dūşpanyna jasyn bolyp şüiılgen, elın, jerın jaudan saqtaǧan – has batyr Şapyraşty Nauryzbaidyŋ tarihi tūlǧasyn är qyrynan tanytqandyǧymen qūndy boldy.
Qaldanmenen ūrysyp,
Jetı kündei sürısıp,
Sondaǧy joldas adamdar:
Qarakerei Qabanbai,
Qanjyǧaly Bögenbai,
Şaqşaqūly Jänıbek,
Sırgelı qara Tıleuke
Qaraqalpaq Qylyşbek,
Tökeden şyqqan Satai, Bölek,
Şapyraşty Nauryzbai.
Öŋkei batyr jiylyp,
Abylai saldy jarlyqty
Qaldan handy qaşyryp, – degen joldarmen bastalatyn Būqar jyrau tolǧauynda Nauryzbai batyrdyŋ barlyq qaharmandyq qyrlary, tuǧan elı men tuǧan jerı üşın qasyq qany qalǧanşa jaumen jaǧa jyrtysyp ötken batyr tūlǧasynyŋ syrt kelbetımen qosa, onyŋ ruhani jan düniesıne de baǧa berıledı. Osy oraida jyrau auzymen halyq söilep tūrǧandai, batyr erlıgıne eldık baǧa berılıp tūrǧandai äserde bolamyz.
Jalpy qazaq eposynan bastalyp tarihi şyǧarmalarymyzǧa ūlasqan, sonan soŋ jazba ädebietımızge köşken osy körkemdık arna – küllı qazaq ädebietınıŋ ışkı ruhani tūtastyǧyn ūstap tūrǧan basty qūndylyǧymyz. Şyn mänınde, qazaqtyŋ Alty Alaşqa ataǧy ketken, ǧasyrlar belesınde bır sätke de halyq jadynan ūmyt bolmaǧan, halyq jüregınen mäŋgı oryn alǧan Aqberen batyrlardyŋ ūly köşın ataqty aqyn-jyraularymyz tūtastyqta, bölıp-jarmai, iaǧni aldyŋǧy tolqyn batyrlardyŋ taǧylymyn keiıngı tolqyn batyrlarǧa amanattap, solardyŋ qaisar ruhynan özderı de qanattanyp, küş-quat alyp öner saiysynda qarsylastarynan ünemı üstem bolyp otyrǧanyn aŋǧaramyz. Aitalyq, jyr alyby Jambyldyŋ Şaşubai aqynmen äigılı aitysyndaǧy:
Aspannan tüsken jasyndai,
Qarakerei Qabanbai,
Qanjyǧaly Bögenbai,
Şapyraşty Nauryzbai, – dep keletın öleŋ joldary aldaspandai aqyndyq poeziianyŋ osy arnadaǧy asyl ülgılerı.
Sondyqtan da, ädebietımızde köp jyrlanǧan ataqty batyrlarymyz, eŋ bastysy, el basyna qater töngende şaşaqty naiza qolǧa alyp, basqynşy jauǧa toitarys bergen asa aiauly batyrlardyŋ ädebi mūralarymyzda: halyq auyz ädebietınde, jyraulyq poeziiada, jazba ädebiette bas keiıpkerler deŋgeiıne köterılu syry aldymenen olar turaly tarihi jyrlardyŋ, tarihi aŋyz-äŋgımelerdıŋ el arasyna keŋınen jaiyluynda jäne olardyŋ ūrpaqtan-ūrpaqqa taraluynda jatyr.
Aqyn Nesıpbek Aitovtyŋ «Arqatırek» dep atalatyn dastandar jinaǧyndaǧy ekınşı şyǧarma – «Nauryzbai» dep atalyp,
Jüregım Nauryzbaidy jyrla dedı,
Jetelep qūlazyǧan qyrǧa menı.
Asqaqtap Alataudai batyr daŋqy,
Aldymda asu bermei tūrǧan edı, – dep bastalady. Avtor Degeres jotalaryn meken etken sūŋqarlardy bekzattyq pen sergektıktıŋ, şalymdylyq pen ūşqyrlyqtyŋ simvoly etıp alǧan eken. Aqyn tapqyr teŋeu arqyly tektılıktıŋ sarqylmaitynyn, zaman doŋǧalaǧy ainalyp kelgen saiyn jaŋǧyra tülegen bidaiyqtyŋ alymdy alǧyr bola tüsetının, asyl dänderdıŋ alys ǧasyrlardan kökteitının mäŋgılık ūǧymyna syiǧyza körkem örnekteidı. Älbette, myŋ qūbylǧan däuırler dauylyna qarsy tūrar tegeurın sondai tektı tamyrdan ǧana jaralmai ma? Nauryzbai naiza ūstap jauǧa şapqan kezeŋ tarihy da nazardan tys qalmaǧan.
Doldandy Nauryzbai da mūny körgen,
Diiudai dür sılkınıp jyny kelgen.
Aǧasy Qūdaibergen tüstı esıne,
Qalmaqpen jekpe-jekke şyǧyp ölgen.
Jas keldı Töle bidıŋ janaryna.
Körgende Nauryzbaidy jäne myna:
Saǧan da Sabalaqtyŋ jolyn bersın,
Salyp qait dūşpanyŋdy tabanyŋa…
«Nauryzbai» dastany būryn belgısız bolyp kelgen köptegen tyŋ derekterge jan bıtırgen tuyndy. Mysaly, Şapyraşty Nauryzbaimen şaiqasyp jürgen qalmaqtyŋ jauyngerlerınıŋ ışınde naǧyz erler joq dep qalai aita almaqpyz. Jaulardyŋ naǧyz erlerımen soǧyspasa, Şapyraşty Nauryzbai qalaişa batyr atanbaq?!
Şapyraşty Nauryzbai erlıgı igılıkke toly. Onyŋ maqsaty – jerdı, eldı qorǧau, keler ūrpaqqa ömır süru keŋıstıgın qaldyru. Erjürek batyrlar bolmasa, erlık bolmasa, atamekenımız qalai saqtalyp qalar edı?! Sondai-aq jazuşy Baqyter Äbıldaūlynyŋ «Miras» baspasynan jaryq körgen «Şapyraşty Nauryzbai batyr» kıtabynan alar tarihi taǧylym da aitarlyqtai. Jaudy qyryp-joiu tarihi qajettılık bolǧan jaǧdaida ǧūmyr keşken Nauryzbai syndy erler ünemı attyŋ jalynda, qauıp-qaterdıŋ ortasynda jürdı. Nauryzbai bırınen soŋ bırınen, iaǧni jaqyn tuystarynan aiyryla bastady, aǧalary: Yrsymbet, Qūdaibergen, bırınşı äielı Aqbike jäne ekınşı äielı qalmaq qyzy Oljagül, anasy Anargül, ekı balasy aq ölımnen emes, jau qolynan qaza tapty. Osydan keiın tumysynan batyr Nauryzbaidyŋ boiyn kek-yza kernep, jauyna buyrqanyp şüilıkkenı şyǧarmada şynaiy körsetıldı. Öitkenı Nauryzbaidyŋ maqsaty – tuǧan elın jaudan azat etu, tūrmysty tabiǧi qalpyna keltıru, ūrpaq ösıru.
Ädebi-tarihi derekter men el esınde saqtalǧan aŋyz-äŋgımeler Nauryzbai batyrdyŋ bükıl halyqtyŋ yqylasyna bölenıp, maqtanyşqa ainaluy 1727-1731 jyldardyŋ şamasy ekendıgıne meŋzeidı. Qazaq halqynyŋ joŋǧar basqynşylaryna qatarynan bırneşe ret qatty soqqy berıp, aqyry ülken jeŋıske jetuı osy uaqytqa säikes keledı. Alatau etegınde joŋǧarlardyŋ Şamalǧan, Qaskeleŋ, Boraldai sekıldı atyşuly batyrlary ölım tabatyn sūrapyl şaiqastarda Nauryzbai babamyz eresen erlık körsetedı. Qozybasyda qalyŋ qol bastap, «Bas batyr» ataǧyna ie bolady. Bügıngı ūrpaqtyŋ tarihi tanymynda Şapyraşty Nauryzbai batyrdyŋ qaisar beinesı mäŋgılıkke saqtalyp qala bererı anyq. Almaty oblysynyŋ Jambyl audanyndaǧy Qozybasy tauynda Şapyraşty Nauryzbai batyrǧa eskertkış ornatylǧan. Almatynyŋ bır ülken köşesıne aty berılgen. Qazaqstan oblystarynda, audandarynda da Nauryzbai batyrdyŋ aty köşelerge berılgen, Nauryzbai batyrǧa arnap eskertkış ornatylǧan.
Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».
