"Tomiris" filmın (b.z.d. VII-IV ǧasyrlar) tereŋ tarihqa bastaǧan batyl da sättı qadam dep joǧary baǧalauǧa bolady. Akan Sataevqa sol üşın airyqşa alǧys bıldıremın! Degenmen, barynşa obektivtı boluǧa tyrysyp baqsaq, jazbamyz bylaişa örbidı.
Ūnaǧan tūstary:
- Ärtıster şeber öner körsete bıldı, barynşa şynaiy oiynady, olar sättı taŋdalyp alynǧan;
- Oqiǧalar şielenısı jaqsy damytylǧan, jalyqtyrmai qaita qyzyqtyryp jetelei tüsedı;
- Operatorlyq jūmystar sättı şyqqan dep esepteimın;
- Keiıpkerler kiımı sol zamanǧa sai tamaşa jabdyqtalǧan;
- Saq qorǧandaryn ädemı, ūtymdy körsete bılgen;
- Qyz balalardyŋ köşpelılerdegı joǧary ornyn äigılei tüsken.
- Qazaq kiız üilerı qola däuırı eskertkışterınde de kezdesedı. "Kışı Baiar jazbalary" jäne "Ülken Baiar jazbalary" dep atalatyn petroglifter keşenınde anyq kiız üidıŋ suretterı qaşalǧan. Saqtar erte temır däuırıne jatady. Ärine, jartylai jer astyna salynatyn qamys laşyqtar qys qystaudaǧy baspanalar boluy mümkın. Al jaz merzımınde bärı de kiız üimen köşıp jüredı. Mūny grek derekterı de rastaidy. Saqtardyŋ kiımı jarqyrap tūrǧanymen baspanalary sūryqsyz etılgen. Qystau kezı bolsa, tüsınıktı. Mūndai qatelık "Kültegın" multfilmınde de oryn alǧan edı. Kültegın dala balasy emes, qala balasy bolyp şyǧypty. Aitpaqşy, kölde şomylyp jüretın jalaŋaş qyzdardy körgende esıme saq monşalary tüstı. Saqtarda kiız üidıŋ ışınde jabdyqtalǧan monşa bolǧany turaly da Geradot jazady. Sol monşa mädenietın kiız üimen qosyp körsetse ǧoi, şırkın;
- Saqtardyŋ ejelgı tılderın öte jūpyny etıp körsetken. Mana men sanadan basqa sözdı sirek estıdık. Ne aitsa da "mana-sana". Külkılı. Grek danyşpandaryn talai sözden jyqqan, grekter elınde eŋ äigılı jetı danyşpan qataryna kırgen skifiialyq Anaharsis turaly estulerıŋız bar şyǧar. Dalalyq danyşpan söz saptauynda saqtar elınen kelgenın, erkın eldıŋ taǧysy ekenın maqtanyşpen aityp söz saiystardyŋ bärınde derlık jeŋıske jetıp otyrady. Köşpelılerdıŋ otyryqşylarǧa qaraǧanda oiy ūşqyr, tılı bai, oramdy bolatynyn grek oişyldary da taŋ qalyp jazady. Endeşe, saqtardyŋ tılı jetılmegen edı, balaŋ edı degen jalǧan. Sosyn saqtardyŋ tılı parsy ekenı däleldenbegen. Jöit ǧalymdar sondai boljam jasaidy. Eşqandai negızsız, dereksız. Ony bızdıkıler ılıp äkettı. Sılteme jasai saldy. Tüpkı maqsatyn teksermedı, oi elegıne salmady. Grek jazbalarynda saqtardyŋ köşpelılerge tän mädeni bolmysy baryn sipattaidy. Saqtar men köşpelı türık halyqtarynyŋ arheologiialyq, etnografiialyq materialdary öte jaqyn, tıptı bıte qainasyp jatqanyn, al parsylarmen jau bolǧanyn jäne mädeni erekşelıkterı de tym alşaqtyǧyn eskersek, saqtardyŋ tılı arǧy köne türık tılı bolǧanyna sene tüsesız. Oǧan qosa, Esıktegı Altyn adamnyŋ qasynan tabylǧan kümıs tostaǧandaǧy jazu köne türık jazuyna öte qatty ūqsaidy. Grafikalyq stilı bırdei. Keibır ortaq taŋbalary da bar. Balama jazular tabylmaǧan soŋ zerttelı, oqyluy qiynǧa soǧyp otyr. Orhon boiyndaǧy Bılge qaǧan, Kültegın, Tonyqūq jazba eskertkışterındegı tastaǧy bıtıkterdıŋ mätını boiynşa film keiıpkerlerıne söz qūrap bersek te jaman emes edı. Qaita şynaiy köne tıldı, tarihi mūrany nasihattau bolar edı. Äitse de kinodan "būdyn" (halyq) degendei bıreŋ-saraŋ köne türık sözın estıp qaldym;
- Ot kultın körsetuge tyrysypty. Bır mezgılde ony jekkörınıştı etuge de äreketter jasalǧan. Qazır otqa tabynu külkılı bolǧanymen sol zamandaǧy orny airyqşa, balaŋ sanadaǧy halyq üşın maŋyzdy qyzmet atqarady. Jylynady, aŋ-qūstan qorǧanady, tamaq äzırleidı. Būl eŋ qūdırettı dep sanalǧan künnıŋ jerdegı beinesı tärızdı. Onyŋ jyluyna jylynyp, ot arqyly pısırılgen tamaǧyn ışıp tūryp tıldeuı qisynsyzdau ketken. Qazaq älı künge deiın küldı baspaidy. Bızdegı Külpaş, Küldana tärızdı esımder de äu basta küldı, iaǧni otty qūrmet tūtudan tuyndaǧan;
- Qaǧannyŋ jerleu räsımı jaiynda grek derekterı jetkılıktı. Qyryq kün boiy qaǧannyŋ ölı denesın patşalyqtyŋ jerlerın aralatyp, jol boiy ru-taipalar as berıp köşke ılesıp otyrady eken. Qaraly köş degen ūǧym sodan şyqsa kerek. Osy qaraly köştı joqtaumen bırge körsete alsa, qandai äserlı bolar edı;
- Tomiristyŋ jerleu räsımınde qūldardy qūtqaryp qaluy, baqsynyŋ oǧan qarsy şyǧuy da kümän keltıretın jait. Köşpelılerdıŋ demokratiialyq ülgıdegı jūrt bolǧany aian. Anaharsis te grek oişyldarymen aitysqanda özderınde qūldyq ūǧym joqtyǧyn aityp jeŋıske jetıp otyrǧan. Europalyq kei ǧalymdardyŋ patşamen bırge qūldaryn jerlegenı jaily derek älı de tekserudı qajet etedı. Naqty dälel joq. Bırge jerlengender bır maidanda soǧysyp qaitys bolǧan sarbazdary boluy da mümkın;
- Saqtarda kün, ai kültınen basqa aŋ-qūstar kultı de bolǧan. Äruaqtar aŋ-qūs beinesınde kelıp jelep-jebeidı, qoldaidy dep sengen. Oǧan aiqyn dälel - sol kezdegı aŋ stilı örnekterınıŋ erekşe joǧary deŋgeige köterıluı. Qazaqtardyŋ, tuystas halyqtardyŋ aqyndary men batyrlaryn äruaqtar aŋ-qūs beinesınde kelıp qoldaǧany turaly folklorlyq materialdar öte köp. Zoomorfty jäne antromorfty beinedegı oiu-örnekterdıŋ syry mifologiialyq sanada jatsa kerek.Tomiris filmınde ärbır qauıp-qaterdıŋ aldynda hanşaiymnyŋ tüsıne kıretın üstınen ot şaşqan arystan tärızdı qūbyjyq jyrtqyş jelep-jebeuşı äruaq beinesı şyǧar dep oiladym. Osynyŋ özı baiaǧy dünietanymdy bıletın rejisserge degen qūrmetımdı äp-sätte arttyryp jıberdı. Eŋ soŋynda Tomiris älgı qūbyjyq-arystandy jekpe-jekte jeŋgen kezde būl äruaq emes, jauynyŋ qatygez obrazy ekenın ūǧyp, quanyşym su sepkendei basyldy. Söitıp äruaqtar kultı, aŋ-qūs kultı mülde keraǧar sipatta körınıs tauypty. Oǧan taǧy baqsynyŋ özı tabynatyn otqa küiıp ölgen ölımın qosyŋyz.
- Kino soŋynda Kir patşanyŋ basyn qoqys salatyn qara paketpen alyp keledı;
- Tomiris oqiǧasyn jazyp qaldyruşy, keiıngılerge baiandauşy, jetkızuşı retınde sälde oraǧan arab mädenietı ülgısındegı bır kısı alynǧan eken. Arab mädenietı orta ǧasyrda dami bastaidy. Olarda saqtar men ǧūndar tügıl, köne türıkter jaily derekterdıŋ özı sirek kezdesedı. Bıraq olarda qypşaqtar turaly derekter barşylyq. Saqtar jaiynda materialdar bızge europalyqtar, negızınen grekter arqyly jetken. Tomiris zamanynda arabtar turaly örkeniettı elderde aqpar da joq, Tūran men İran degen ekı mädeniet bır-bırımen qaqtyǧysyp jatty. Parsylardyŋ özı erlıgın ūlyqtap, moiyndap dastan jazyp qaldyrǧan Alyp Er Tūŋǧa saqtardyŋ batyr-kösemı-tūǧyn. Europa jazbagerlerınıŋ de nazary osy ekı alyp eldıŋ jaǧdaiyna alaŋdauly edı. Al endeşe, älgı jazbager sūpy-molda qaidan şyqqan?
"Adyrna" ūlttyq portaly
