MEN. Uystan susyǧan uaqytty taǧy da qoldan bosatyp üiden keşıgıp şyqtym. Esıktıŋ aldynda podezı bır bolǧanymen, päterı bölek Sveta apai otyr eken. «Sälemetsız be?» -degen sözıme nemkettı bas izedı de, ünsız qaldy. Ärine, bızdıŋ üidegı körşıler mınezı san qily. Bıreuı köŋıldı, bıreuı tūnjyr. Esıktıŋ aldyn baǧyp, kelgenıŋ men ketkenıŋdı aŋdyp otyratyn körşılerımız de bar. Nemese qaşan kelıp, qaşan ketetını belgısız osy kısı bızdıŋ üide tūra ma dep taŋyrqai köz salar qoŋsylar da kezdesedı. Orysy, nemısı, tatary aralas on ekı qabatty üide kımder tūrmaidy, deseŋızşı. Zäulım üi qanşama taǧdyrlardy bauyryna basyp alyp ünsız jatqan Sfiniks sekıldı. Tuyp, ösıp jatqan jūrtty basyp tūrǧan üi, är janūia, är adamnyŋ taǧdyrlaryn beton bölmelermen bölıp-bölıp tastaǧan. Körge jetkenşe körerıŋ osy. Tek körden aiymaşylyǧy terezesı bar, suy bar, jyluy bar. Menıŋ auylda tūrar tuystarym äreŋ qolym jetken üiımdı ūnatpaidy. Jaryqtyq äkem osy üige simai kettı.
Zina apai. Menen tömengı etajda tetia Zina tūrady. Küieuı-tatar şal. Qaşan körsem densaulyǧy kemşın jan podezdı, esıktıŋ aldyn sypyryp jüredı. Jūmysy -sol. Küieuı de, zeinetker bolsa da bır pysyq jan. Qaşan körseŋ, saiajaiǧa bara jatady. Kele jatady. Jalǧyz ūldary bar, üilengen. «Ömırımnıŋ bar tılegı- osy ūlym», «ekeu edı, anau būlǧaq jyldary öltırıp kettı» -deidı. Qaşan körseŋ nemeresınıŋ asty-üstıne tüsıp jatady. Bıraq bala-şaǧasymen bırge tūrmaidy. Olar päter jaldap tūrady, qyzyq.
Sveta apai. «Osy qazaqtarǧa taŋ qalamyn. Aiadai bır bölmelı üide üiılıp-tögılıp jatady. Bızdıŋ üide de būlar qaptai bastady. Äi, Gorbachev aqymaqsyŋ ǧoi, aqymaqsyŋ... Tabany Tynyq mūhitta, aiaǧy Aziiada jatqan imperiianyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Qaldy taz. Ana basyndaǧy teŋbıl täŋırdıŋ salǧan saitan belgısı ǧoi».
Taǧy oilady. Tuǧan jerı Belorussiia edı. Syŋsyǧan orman, kökorai şalǧyn. Tıptı aqpan aiynda qar astynan kök şöp qolyn sozyp jatatyn. Aq qaiyŋnan aqqan şyryn janyŋa jylu, tänıŋe qyzu beretın.
Soǧystan soŋ el qaŋyrap bos qaldy. Äkesı jarymjan bolyp keldı. Al üş aǧasy poselokke qaityp kelgen joq. Köŋılsız meken soǧystyŋ salǧan örtıne oranyp, kül basyp, tütınge tūnşyǧyp jatty. Ömır üşın bolǧan maidanda ürkıp, şoşynyp şyqqan büldırşın qyz balanyŋ jas jüregı älde qaidan qyzyq ızdeitın. Ömırı körkem, osydan azdaǧan uaqyt būryn tırşılık qainap jatqan Baranovichi eluınşı jyldary tyrtyǧy tereŋ, jarasy auyr aimaqqa ainalǧan. Kartochkamen berıletın qara nan, armandai asyl appaq qant jürek qaraityp, asqazanǧa mazaqtai körınetın. Baranovichide äigılı «mai balyn » jasaityn bırde – bır evrei qalmaǧan edı. Nemıster alǧaş kelgende özımız ūstap bergenbız deitın jerlesterı.
– Nege?
– Sebebı, olar bai tūratyn, tym bai. Bızdıŋ jerde tūrady. Balyǧymyzdy aulaidy. Qaiyŋymyzdy sauady. Oŋbaǧandar. Ärı ylǧi bır süttı siyrlardy tauyp alatyn. Jidtar. Adamnyŋ jynyn keltırıp şoşqa jemeitın. Bızben bırge araq ışpeitın aramdar ǧoi. Aramdar.
– Al bız nege solardai ömır süre almadyq.
– Bız sol revoliusiiany jasadyq, traktormen dalada qondyq. Soqa jastandyq. Al olar tek balalaryn ǧana Minskı men Kievte oqytumen äure boldy. Kulaktar. Keldı de nemıster atyp – atyp tastady.
– Obal emes pe ?
– Äi, ketşı olar bızdıŋ äkemız, tabynar Qūdai ūly İsany krestke kerıp öltırgen. Sol kerek olarǧa.
Şeşesımen köp salǧylaspai Sveta ünsız qalatyn. Bıraq bärı oǧan tüsınıksız edı. Evreiler, nemıster, belorustar, orystar. Osylai bölınudıŋ keregı bar ma deitın jas boijetken. Kün ortaq, jer ortaq. Ömır şarşatqan şeşesı, tünı boiy ūiyqtamaityn, samogonǧa ylǧi mas äkesı suyq ömırdıŋ özgeşe suretındei. Sodan soŋ Stalin öldı. Şaşy jaiylǧan, şala mas şeşesı, yqylyq ata jylap, sandyraqtap, «Stalin jasasyn» degen äke. Bärı, bärı jas Svetanyŋ janarynda qaldy.
Tyŋ igeru degen alǧaşqy ündeu şyqqanda Sveta Qazaqstanǧa attandy. Qimaityn tügı joq edı. Eskı laşyq, şala mas äke men şeşe. Jastary joq, köŋılı küz Baranovichi.
Sveta oilady. Men alǧaş Qazaqstanǧa kelgende taŋ qalǧanym keŋ dala bolatyn. Armanyŋdai alys, tüpsız şeksız dala. Daladaǧy künqaqty közı qiyq, sözı jūmbaq el.
Qazaqtar tüsınıksız bolatyn. Būl jerde soǧys bolmaǧan. «Tigrdıŋ» tabany timegen. Gaubisany körmegen. Bıraq bärı jüdeu. Baqşa saludy bılmeidı. Jalqau halyq. Soǧystan būryn aştyqtan jartysy qyrylyp qalypty. Saitannyŋ sapalaqtary bärı bıraq nege qyrylyp qalmaǧan. Osyndai dalada tūryp, mynandai malmen aştan ölu aqylǧa simas ıs. Tıptı özımen-özı aǧyp jatqan Ertısten balyq aulauǧa bolady ǧoi. Qotyr-qotyr üilerı qandai qorqynyşty. «Fu!»
Endı kelıp «bız ūly halyqpyz...» Ūly halyqpyz. Örkeniettı äkelgen- bızbız. Qabat-qabat üilerdı salǧan- bızbız. Bärın bız äkeldık. Qane kım qarsy şyǧady? Radio, teledidar, älgı aty qalai edı kompo...kompiutor. İä, bärı bızdıkı. Būlardıkı ne älgı bır ekı ışektı taiaq. Aty qalai edı. Tu-u. Bas qatty. Özderı şetterınen qyrt. Teledidardy qosyp qalsaŋ söileidı de jatady. Jaraidy, bız endı eskı qūlaqpyz. Bıraq estı qūlaqpyz ǧoi. Al ūǧaiyq, tüsıneiın deisıŋ. Tüsınbeimın. Qyr-qyr, tyr-tyr. Sondyqtan da sputnikpen körsetetın Resei arnalaryn qosyp alǧanmyn. Rahat. Aitar oilary köŋılımnen şyǧady. Ötken joly-au deimın. İä, ötken joly Resei prezidentımen şettegı orystar kezdesuın körsettı. Būnda ne aitylmady. Qairan qylyş mınez, orystyŋ mınezı. Bız qytai sekıldı ündemes qu, Amerikalyqtar sekıldı böspe emespız ǧoi. Bız Euraziianyŋ dauyly, qūiyny, aqboranamyz. Baltyqtan bastalǧan basymyz japonǧa deiın jetıp, arqamyzdy qytaiǧa, maŋdaiymyzdy Europaǧa tırep tūrmyz ǧoi. Bız bolmasaq, gruzinder men armiandar türıktıŋ tabanynda, poliaktar nemıs tepkısınde, täjıkter auǧannyŋ astynda, qazaq, özbek qytaidyŋ qūşaǧynda tūnşyǧyp öler edı (özınen-özı küldı). Men ne, partmekteptı jaidan-jai oqyppyn ba?
Bırdı aityp, bırge ketemın. Sonda Resei prezidentı jastar Otanǧa kelıp qyzmet etıŋder dedı. Al şette qalǧan kärılerdı, zeinetkerlerdı egemendık aldyq dep eleurep jürgen jūrt renjıtse, renjıtse basqaşa äŋgıme aitamyz dedı sūstanyp. Dūrys. Öte dūrys. Bravo. Sol künı ūiqym kelmedı. Qūdai-äkege, Qūdai-ana, Qūdai ūlyna taŋ atqanşa mınäjat etttım. Anau 1 Petrden bastap, bügıngı Putin üşın densaulyq sūrap, jylap, jalbyrandym. Şükır, şükır. Maǧan endı ne kerek. Tek keide esıme sorly ūlym Mişa tüsedı. Joq-au, ras ta. Mekteptı bıtırer-bıtırmesten bır qap-qara qazaqtyŋ qyzyn alyp jetıptı. Üilenemın deidı. Ana basurman qyz da bır miy atala bop ketken bäle eken. Süiemın dep taq-taq etedı. Tärbiesız. Qajet deseŋız provoslav dının qabyldaimyn dep qoiady. Betsız. Qabylda bızdıŋ aq jol dınımızdı. Bıraq äkeŋ men şeşeŋ mūsylman ǧoi. Solai. Olar da qabyldasyn. Olardyŋ tuysqandary da. Bar qazaq bızdıŋ aq dınımızdı qadır tūtsyn. Sodan soŋ... Jaraidy. Ūlda da es joq. Jylai ma kerek. Işıp kettı me. Taǧy bır bala bolǧanda. Jo-joq. Onda qyzmettı kım ısteidı. Qarapaiym traktoristen bastap obkomnyŋ bölım meŋgeruşısıne deiın köterıldı. Bügıngı böspe qazaqtyŋ äkelerı men atalary būnyŋ aldynda dırıldep, qalşyldap tūratyn. «Keŋes ökımetıne qarsysyz ba?» degen bır auyz söz talaidyŋ kök etın sögıp, ışegın suyryp alatyn. Ökınıştısı būnyŋ kezınde atu jazasy bolmady. Äitpese bar ǧoi... Şırkın. Jaraidy ökınışı joq. Erte ketıp, keş keletın. Al küieuı Aleksei ūly Mişa esın jimai ketıp qaldy. Opasyz. Baqytsyz santehnik. Oǧan kütım kerek eken. Kerısınşe būǧan kütım kerek bolatyn. Būl ökımet adamy edı. Lenin ideiasy, kommunistık partiia joly bärı, bärı bükıl oblystyŋ moraldık ahualy moinynda boldy. Ärine şarşady. Bıraq moiyǧan emes. Plehanovşa aitqanda: «Ölgen soŋ dem alamyz».
Bar jastyǧyn, ış-quatyn osy jolda tastady. Az aldy, köp berdı. Bügıngı äkımdermen salystyrǧanda jemek tügılı jalaǧan joq. Sörelerdıŋ astynan alatyn jarty kelı qara uyldyryq degen ne täiırı. Qazır kez kelgen supermarkette uyldyryq, balyq samsap tūr. Solai... Jo-joq... Bosqa ömır ötken joq. K.Marks, Lenin, Stalin, Hruşev ideialary adastyrmas sara joldar, qaidasyŋdar. Taǧy da jüregı qaqty. Eskı dert. Esıne üidegı itı Robi tüstı. Özı küşık kezınen asyraǧan satylmas, ainymas dosy osy ǧana qalǧandai. Sondyqtan da onyŋ atyn Robesper dep ataǧan. Fransuzdyŋ şegınbes, taisalmas revoliusionerı ekınşı ömırın sol atymen bastaǧan. İä, iä... Keşegı quatty imperiia, parasatty partiia bastaǧan el būnyŋ köz aldynda kül boldy. Qanttai ezılıp, qardai erıdı. Joiqyn jūrt joiylyp kettı. Al būlardyŋ ışınen Sen-Jiuster, Robesperler şyqqan joq. İä, iä... Fransuzdardyŋ paryqty ūldary alyp eldıŋ ışınen şyqpady. Sveta apaidyŋ közıne jas keldı. İä. İtın qūşaqtap otyryp bügın taǧy jylaidy. Sorly orys. Beişara orys, sen qaida şaşylyp qalmadyŋ. Europanyŋ köşesınde, türıktıŋ tükpırınde, Qytaidyŋ Qūljasynda jat jūrtta süiegı şaşylǧan aqtyŋ aq iyq ūldary. «Kornet Kovalevskii» mūŋdy romans. Kemel keŋes taraǧan soŋ Baltyq boiynda, Aziianyŋ aptabynda, Europanyŋ ezuınde qalǧan orystar- ai... Sender qazaqtar öz elıŋde otyryp eŋıreisıŋder. Senderdıkı ne? Bızdı, bızdı aitsaŋdarşy. Bügın, bügın taǧy äkesı qūsap... «Oi, moroz, moroz» dei otyryp ūzaq, öte ūzaq otyryp jylaityn boldy. Sveta apai ornynan auyr köterıldı.
Dala. On ekı qabat üidıŋ aldy bırden yzǧar tartyp suyp kettı. Sälden soŋ ırı tamşylar tamdy. Olarǧa bärıbır.
Zina apai. Qap, taǧy da jauyn. Būryn osy tabiǧat ta tüsınıktı bolatyn. Qairan keŋes kezınde orys qysy osynda boldy ǧoi. Köşelerde orys qaiyŋy syŋsyp ösetın. Menıŋ zatym tatar bolsa da, tılım orysşa şyqty. Bıraq dılım-islam. İä, iä. Men mūsylmanmyn. Namazymdy qaza qylmaimyn. Tek mynau soŋǧy kezde tüsınıksız bolyp kettı. Bız tūrǧan jer şet el... Bısımıllä, Qazaqstanǧa ainalyp şyǧa kelmesı bar ma. Memlekettık tıl. Änūran. Tu. Özgergen bız bılmeitın köşeler. Ärine, qazaq tılı tatar tılıne säl ūqsaidy. Ökınıştısı men tatar tılın bılmeimın ǧoi. Mıne, mäsele qaida. Mümkın bügıngı qazaq bılmeitın şyǧar, menıŋ babalarym osynda dın taratu üşın kelgen. Öz erkımen? Joǧa. Sol kezdegı Resei patşaiymy Ekaterinanyŋ pärmenımen ukaznoi molda bolyp kelgen. İä. Ökımetten jalaqy alyp tūrǧan. Orystyŋ aqşasy? Endı patşasy orys bolsa, keŋse tılı orys bolsa, bız qaida baramyz. Jaraidy. Jaraidy. Ötken joly anau älgı oblys äkımı özı aitty ǧoi «balam orys mektebınde oqidy» dep. Kım edı. Senderdıŋ ülken aqyndaryŋ, Puşkin sekıldı myqtylaryŋ, üi, älgı vahabbistar sekıldı saqaly bar. Kım. İä. İä. Sol.Sol aitypty oi. «Öner de, ǧylym da ... orysta» dep. Osynda tūratyn kempır-şaldaryŋnyŋ bärı orys tılınde söilep jüredı. /küldı/. Tılderı kelsın, kelmesın... Jaraidy söketı joq.
Sveta apai. Tün ortasy auǧanda Sveta apaidyŋ jüregı qysty. Jūdyryq jürek keudesıne simai barady. Tynysy taryldy. Älem qūlai bastady. Kısı toly üi özımen-özı ünsız.
Üş kün öttı. Robi kempırdıŋ janyna jatty da qoidy. Ürgen joq. Ūlyǧan joq. Közın aşqannan Sveta apaidyŋ qasynda ösken it būndaidy bılmeitın. Adamdar sekıldı bolyp ketken.
Robidyŋ qarny äbden aşty. Kempırdıŋ bas jaǧyna kelıp otyrdy. Külımsı ettıŋ isı şyǧa bastady. Robi auzyn kempırdıŋ äjımdı moinyna saldy. Jei bastady.
...Teledidardan 130 ūlt tatu-tättı tūratyn Qazaqstan jaily körsetıp jatqan...
Kökjyra. 2010-jyl
"Adyrna" ūlttyq portaly
