Qazaq halqynyŋ oiu-örnek önerı – baiyrǧy ūlttyq önerlerdıŋ ışındegı eŋ ejelgısı, ärı keŋ taralǧan türı. Qazaqtyŋ san ǧasyrlyq tarihymen bıte qainasqan būl öner türı halyqtyŋ şynaiy ruhani-estetikalyq tanymymen astasyp, etnografiialyq mänge ie körınısımen erekşelene tüsken. Demek, oiu-örnek – ūltymyzdyŋ mädeni damuynyŋ şejıresı, halyqtyŋ ötken tarihy – ruhani, mädeni-materialdyq ömırınıŋ ainasy.Janyŋa läzzat syilaityn estetikalyq mänı zor būl önerdıŋ adam balasyna bererı mol.
Sūlulyqqa, äsemdıkke, sabyrlyq pen tözımdıkke baulityn oiu-örnek syry tereŋde jatyr. Onyŋ möldır de, taza tübıne jetken jannyŋ qorşaǧan orta men jan-dünieden alary köp bolary sözsız. Oiu-örnektıŋ köne ataulary – halyqtyŋ tarihy men mädenietınen, ūlttyq erekşelıgınen, ertedegı dünietanymynan mol maǧlūmat beretın qūndylyq. Örnektegı barlyq elementter yrǧaqqa baǧynady degenmen, oiulardyŋ özındık körkemdık mänı jäne siujetı bolady. Oiu-örnek elementterınde formaldı türde beinelenetın element joq, olardyŋ barlyǧynyŋ özındık mazmūny bar. Būǧan naqty mysal retınde el auyzynda saqtalǧan aŋyz-ertegı «Oiu han men Joiu handy» aita ketuge bolady. Oiudy söiletken Oiu han Joiu hannyŋ balasynyŋ ölımın syrmaqtaǧy oiumen jetkızgen. Osydan-aq är oiudyŋ tereŋ maǧyna men mazmūnǧa bai ekenın, ärqaisysynyŋ özınşe söilei alatynyn aŋǧaruǧa äbden bolady.
Oiudyŋ ärqaisysy belgılı bır ūǧymǧa nemese qandai da bır jaǧdaiǧa bailanysty örnekteletını tüsınıktı. Sony eskersek, oiu-örnekterdıŋ aitar oiy men berer tärbiesı de mol. Osy oraida aita keterlıgı, qazaq halqy är oiuǧa erekşe män berıp, onyŋ qaida, qandai būiymda nemese qandai kiım ülgısınde qalai qoldanyluy kerektıgıne köp köŋıl bölıp, eşqandai qatelıktıŋ ketpeuın jıtı qadaǧalaǧan. Öitkenı oiular ataularyna, kölemıne, pışınıne, tür-tüsıne qarai özındık maǧyna ie. Soǧan qarai, bas kiımderge qoldanylatyn oiu-örnek türlerın kiımnıŋ etegıne nemese şalbardyŋ balaǧyna qoldanuǧa, sondai-aq kerısınşe etıkke, balaqqa oiylatyn oiu türlerın jaǧaǧa japsyruǧa mülde bolmaidy. Mysaly, «it qūiryq» atalatyn örnek eşqaşan bas kiımderge qoldanylmaǧan. Mūnyŋ astarynda «dūşpanyŋ keudeŋnen joǧary örlemesın» degen yrym jatyr. Būl örnek «dūşpanyŋ tömen bolsyn» degen nietpen köbınese er adamdar şalbarynyŋ jyryq balaǧyna örnektelgen. Al mūndai qatelıktı jıberu – oiuşy men qolöner şeberıne ülken syn bolary sözsız. Sonymen qatar oiu oiatyn adam oiulardyŋ tarihyna, män-maǧynasyna tereŋ üŋıle otyryp, er adamdar men äiel adamdardyŋ kiımderıne oiylatyn oiulardy özara ajyrata bılgenı abzal. Qazaq halqy ūlttyq kiımdı äşekeileuge barynşa yqylas audarǧan. Qyz balalardyŋ beşpetıne, köilegıne gül tärızdı nemese qanatty qarlyǧaş sekıldı örnekter beinelengen. Al er balanyŋ kimıne naizanyŋ ūşy, bürkıt, qoşqar müiız sekıldı örnekter batyr, alǧyr bolsyn degen yrymmen jiı qoldanylatyn bolǧan. Osylaişa är oiu-örnektıŋ astaryna tereŋ maǧynany qapsyra bılgen. Mysaly, «aqqu qanaty» – örnegı baqyttyŋ, sūlulyqtyŋ, tazalyqtyŋ, adaldyqtyŋ maǧynalyq belgısınde örnektelse, «qoşqar müiız» oiu-örnegı – bailyq pen molşylyqtyŋ nyşany, «aǧaş» oiuy yntymaq-bırlıktı bıldırse, «irek» oiuy – adamnyŋ ömır joly, sudyŋ belgısı, «şeŋber» oiuy – jaryq ömır joly degennen syr şertedı. Sondai-aq oiu-örnektıŋ är zattyŋ özıne laiyqtalyp, jarasymyn, üilesımın, sänın tauyp, qabysyp, şynaiy körkemdık beruı qoldanylǧan tüsterge de bailanysty. Oiu-örnek jasauşy şeber oiudy olpy-solpy boludan saqtauy, äsemdıgıne jetkıze bıluı kerek. Sondyqtan da örnekterdıŋ kompozisiialyq qūrylymyna, boiau türlerınıŋ bır-bırımen üilesıp, jarasymyn dūrys taba bıluıne köp köŋıl bölgen jön. Mysaly: kök tüs – aspan, jasaru, ömır, ösu degen maǧynany bıldıredı, qyzyl tüs – ottyŋ, künnıŋ belgısı, qara tüs – jerdıŋ tüsı, berekenıŋ belgısı, sary tüs – aqyl, parasat, bailyqtyŋ belgısı, aq tüs – quanyştyŋ, baqyttyŋ, tazalyqtyŋ belgısı, jasyl tüs – jastyqtyŋ, köktemnıŋ belgısı. Osylarǧa män bere otyryp, kompozisiialyq qūrylymnyŋ dūrys boluyn da qadaǧalai bılu kerek. Qazırde oiu-örnekterdı kompozisiialyq qūrylymyna qarai bır jüiege keltıru üşın ǧalymdar oiu-örnektı tört topqa böledı: 1. Zoomorfty (jan-januarlardyŋ tabiǧi jäne miftık beinelerı); 2. Ösımdık pışındes (japyraq, üş japyraq, şiyrşyq, aǧaş); 3. Geometriialyq (būryş, baldaq, şynjara); 4. Kosmogoniialyq örnek (döŋgelek, irek, şimai, torköz). Osyndai türlerıne böle otyryp, oiu-örnektıŋ tūrmysta paidalanu auqymy öte keŋ. Oiudyŋ jekelegen tarmaqtarynan bastap üş tür, tört tür, bes tür, alty tür, t.b. tarmaqtarynan ärı qarai örbıp, keŋeie beretın kürdelı oiular da bızdıŋ ūlttyq dästürımızde, tūrmysta ünemı qoldanys tauyp kelgen. Halqymyzda jazu bolmaǧanda oiu-örnek boldy. Sol oiu-örnek arqyly halqymyz öz tynys-tırşılıgın, mädenietın, önerın, mädeni qūndylyqtaryn joǧary deŋgeide damyǧan tūrmystyq qajettılıkterın ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, damytyp otyrdy. Keleşek ūrpaq maqsaty – sy kielı önerdı ärı qarai damyta otyryp közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau.
Halyq mūrasyndaǧy ūlttyq örnekterdıŋ üilesımdı reŋderı ata-babalarymyzdyŋ tūrmys, salt-dästürın beinelegendei. Anyqtap aitqanda, halqymyzdyŋ tarihyn, şejıresın, jaǧrapiiasyn, mınezın, erlıgın däl beineleitın oiu-örnektei qūdırettı öner joqtyŋ qasy. Būl öner ärbır halyqtyŋ bolmysymen bırge tuyp, bıte qainasyp keledı. Qazaq oiu-örnegınıŋ tabiǧaty halyq önerınıŋ tarihi dästürındegı sūlulyq pen äsemdıktı köre bıletın, baiqai alatyn zerdelı azamat tärbieleuge airyqşa yqpal etetını anyq.
Jalpy qazaq oiu-örnek mäselelerın zerdeleu nätijielerı ūrpaq tärbiesınde, äsırese, olardyŋ ūlttyq dünietanymyn qalyptastyru, ūlttyq önerge süiıspenşılıgın arttyru prosesterındegı özındık maŋyzy men ornynyŋ erekşe ekenın körsetıp otyr. Ūlttyq oiu-örnek, tereŋ tarih jäne filosofiialyq, körkemdık estetika tūrǧysynda ūrpaqtyŋ sanasyn aşyp, onyŋ ainalaǧa degen közqarasyn anyqtap, oi-örısınıŋ damuyna şynaiy da ūtymdy äserı bar özındık syry mol älemge elıktıretını anyq.
Qūralai MŪRATQYZY
