Jüz jyldyŋ jüzı boldy Abai mūrasyn azyq qyp kele jatqanymyzǧa. Älı de tamyryn qoparyp, tanyp boldyq dep aita almaimyz. Jūmbaq jannyŋ syry şyn mänınde oŋai bolmai şyqty. Sözımızge tūzdyq qylǧaly otyrǧan tuyndynyŋ bırı – «Kitab tasdiq». Atalmyş şyǧarmanyŋ bız osy künge deiın tüpnūsqa mätının oqymai, tek audarmasymen aldanyp kelıppız. Bylaişa aitqanda, Mürseiıt qoljazbasynan bermen qarai Abaidyŋ «Kitab tasdiq» şyǧarmasynyŋ tüpnūsqasy qazaq oqyrmanyna jetpegen. Tek qazaq tılındegı tärjımänı mıse tūtyp, ony tüpnūsqaǧa teŋ körıp jüre bergenbız. Iаǧni, baqyrdy altynǧa balaǧanbyz. Abai sonda «Kitab tasdiq» şyǧarmasyn qai tılde jazǧan? Şaǧatai tılınde. Iаki mūsylman-türki, iaki qadymşa, iaki kitabi tılde. Bärı bır närse. Qazaqtyŋ ädebi tılın türlendırgen Abai tek «Kitab tasdiq» tuyndysyn osylai özgeşe tılmen jazǧan. Sebebı «Kitab tasdiq» – körkem şyǧarma emes, ǧylymi eŋbek bolatyn. Al, şaǧatai tılı – bükıl türık jūrty myŋ jyl boiy qoldanǧan ortaq tıl edı. Ǧylymi häm ädebi. Ol örnekpen kezınde Jüsıp Balasaǧüni, Qoja Ahmet İasaui, Nasreddin Rabǧuzi, Säif Saraii, Qadyrǧali Jailaiyrilar jazdy. «Kitab tasdiq» – osy künge deiın baǧy aşylmai kele jatqan tuyndy. Onyŋ baǧy aşyluy üşın eŋ äuelı onyŋ tüpnūsqasy jariialanuy kerek qoi. Tüpnūsqa sonau baiaǧy arhiv sörelerındegı Mürseiıt qoljazbasynyŋ ışınde şaŋ basyp, jatyp qaldy. Sodan berı şyǧarma A.Baitūrsynovtyŋ jaŋaşa arab älıpbiımen de, keiıngı latyn häm kirill alfavitımen de jaryq jüzıne şyqqan joq. Al, bız oqyp jürgen qazaqşa audarma tuyndyǧa öz aty qoiylmai, osy künge deiın «38 qara söz» degen laqap atpen jür. Öte yŋǧaisyz ūiat närse eken. Abaidan ūiat, ūrpaqtan ūiat. Abaidyŋ avtorlyq qūqy äbden aiaq asty bolyp kelıptı. Avtorlyq qūqyn daulap, sotqa jügınetın Abai joq. Jä, aşynǧannan aitylyp jatqan söz. Eşten de keş jaqsy degen. M.Äuezov atyndaǧy Oŋtüstık Qazaqstan memlekettık universitetı janynan aşylǧan «Mūhtartanu» ǧylymi-zertteu ortalyǧy osy mäselege öz ülesın qospaqqa talpynyp otyr. Osy joldar avtory osydan tört-bes jyl būryn özınıŋ bır talapty şäkırtıne «Abaidyŋ «Kitab tasdiq» şyǧarmasyndaǧy körkemdık, tanymdyq mäseleler» atty diplomdyq jūmys berdı. Ol şäkırttıŋ aty-jönı – Äzımhan İsabek. Äzımhan qazır bıldei magistrant. Ol özınıŋ diplomdyq jūmysyn sättı qorǧap, osy taqyrypty endı magistrlık dissertasiia retınde zerttep jür. Jaqynda ol belgılı arabtanuşy ǧalym Abdulla Joldasben bırge Abaidyŋ «Kitab tasdiq» tuyndysynyŋ trasnkripsiiasyn jasap şyqty. Jasap şyqty dep aituǧa ǧana oŋai. Bır jerı öşıp, bır jerı kögerıp, sarǧaiǧan paraqtardan Abaidyŋ ärbır sözın, ärbır ärpın tanyp, oqyp şyǧu oŋaiǧa tüsken joq. Onşa-mūnşa oqylmaǧan tūstary da bar äzırşe. Transkripsiia M.Äuezovtıŋ mūrajai üiındegı Mürseiıt qoljazbasyna süienıp jasaldy (LMMA. Kipr-1, №351). Qoljazbany qolǧa tüsıruge qol ūşyn bergen mūrajai direktory Diar Qonaevqa aitar alǧysymyz şeksız. Alda atqarylar ıster şaş-etekten. Söitse de, osy bır maŋyzy eleulı jaŋalyqty el-jūrtpen bölısudı jön körıp, mätındı jariialauǧa berıp otyrmyz. Oqyrman Abaidyŋ tasada qalǧan tuyndysyn oqyp, rahattanyp, läzzät alsyn degen oimen. Ǧasyr qoinauynan arşyp alynǧan Abai atamyzdyŋ mūrasyn bügıngı ūrpaq tosyrqap, jatyrqamai qabyldaidy degen ümıttemız. Kezınde ataqty professor Äuelbek Qoŋyratbaev: «Abaidyŋ eŋ qiyn-qystau oilarynyŋ bırı 38-ınşı qara sözı. Būǧan äzırge eşkımnıŋ tısı batpai jür» degen edı (Ä.Qoŋyratbaev. Qazaq eposy jäne türkologiia//Farabi jäne Abai. Ǧylym, Almaty, 329 b). Bälkım osy basylym tıs batyrudyŋ alǧaşqy baspaldaǧy bolar.
Aqjol Qalşabek
«Mūhtartanu» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ
aǧa ǧylymi qyzmetkerı
Abai
Kitab tasdiq
(transkripsiiasy)
Ei, jürägımnıŋ quaty färzändlärım! Sızlerge adam ūǧlynyŋ mınäzlärı turaly bıraz söz iazyp, iadgar qaldyraiyn. Yqylasmänän oqyp, ūǧyp alyŋyzlar. Anyŋ uşın mahabbatynyŋ qūlauy bolyp tabylady. Mahabbat – adamnyŋ adamnyǧy, ǧylym, aqyl närsälärmänän. Mūnyŋ tabylmaqlyǧyna säbäpler bırınşı hauas sälim häm tän saulyq. Būlar tuysynan bolady. Qalmysy özgelerınıŋ bärı iahşy ata, iahşy ana, iahşy qūrby, iahşy ustazdan bolady. Talap, ūǧym degen mūhabbattan ioǧary şyǧady. Ǧylym-bılımge mahabbattandırılmäk älgı aitylǧan uşeuınen bolady. Ǧylym-bılımnı bala äuäl basynan özı ızlänıp tapmaidy. Basynda zorlyqmänän iaki aldaumänän üiır qylu kerek. Üirene kele özı ızlegendei bolǧanşa. Qaşan bır bala ǧylymny mahabbatmänän kökserlık bolsa, sonda ǧana anyŋ aty «adam» bolady. Sonan soŋ ǧana Allah Taalany tanymaqlyq, özın tanymaqlyq, düniänı tanymaqlyq, özı adamşylyǧyn būzbai jälıb manfaat, däfǧy mazarratlarny aiyrmaqlyq sekıldı ǧylym-bılımnı üirense bolar dep ümıt qylmaqqa bolady, bolmasa ioq, anyŋ bolmasa şala. Anyŋ uşın köbınäsä balalaryn jasynda ata-analary qiianatlyqqa salyndyryp alady. Soŋynan mollaǧa bergen bolady, ia ol balalar özlärı barǧan bolady, heşbır bahra bolmaidy. Ol qiianatşyl balalar talapqa da, ǧylymǧa da, ustauǧa da hätta iman iǧtiqadqa da qiianatmänän bolady. Būl qiianatşylar iarym adam, iarym molla, iarym mūsylman. Olarnyŋ adamlyǧynyŋ kamalat tapmaǧy qiynnyŋ qiyny. Sebebı: Allah Taala – haqiqatmänän rastlyq ioly. Qiianat – haqiqatmänän rastlyqtyq dūşmany. Dūşmany arqyly şaqyrtqanǧa dost kele me? Köŋılde özgä mahabbat tūrǧanda haqlyqny tapmaidy. Ǧylym-bılımı rasqa, aqiqatqa qūmar bolyp, här närsänıŋ tübın, hikmätın bılmäkkä yntyqlyq bırlän tapylady. Ol Allahnyŋ ilımı emes, hämmany bılätūǧyn ılımge yntyqlyq özı de adamǧa özındık ilım beredı. Anyŋ uşın Allahnyŋ özıne ǧaşyqlyq, Ǧylym – Allahnyŋ sifaty, Ol – haqiqat, Oǧan ǧaşyqlyq, özı de haqlyq häm adamlyq dür. Bolmasa mal tapmaq, maqtan tapmaq, izzet-qūrmät tapmaq sekıldı närselernıŋ mahabbatynan ǧylym-bılımnıŋ aqiqaty tabylmaidy. Mal maqnan, izzet-qūrmät adamny özi izläp tabylsa, adamlyqty būzmaidy häm körık bolady. Eger de adam özı olarǧa tabynyp izläsä tapsa da, tapmasa da adamlyǧy ioǧalady. Endı haqiqat suiıp, şyndy bılmek qūmaryŋ bar bolsa, adamlyqqa laiyqly yqylasly qūlaǧyŋny qoi. Äuäl dın islamnyŋ jolyndaǧy bändeler imannyŋ haqiqatyn bılsın! İman degänımız – bır ǧana inanmaq emes, sen Allah Taalanyŋ bırlıgıne ua Qūran onyŋ sözı ekändıgıne ua Paiǧambar sallalahu alaihi uässalamnyŋ anyŋ tarapynan elşı ekendıgıne inandyŋ, jä ne bıttı? Sen Allah Taala uşın iman keltırämısıŋ ia özıŋ üşın iman keltırämısıŋ? Sen iman keltırmäsäŋ de Allah Taalaǧa heşbır kemşılık ioq edı. Özıŋ uşın iman keltırseŋ jä, inandyŋ ol inanmaqlyǧyŋ qūr ǧana inanmaqlyqmenen qalsa, saǧan faida bermäidı. Anyŋ uşın sen özıŋ inanmaqlyǧyŋnan faidalanbadyŋ, faidalanaiyn deseŋ faida beredı, kämıl iman bolady. Paidany qalaişa aludy bılmek kerek. Sız: «Ämäntu billähi kämä uä bi äsmaihi ua sifatihi» dedıŋız. Ol isımullahtar hämma Allah Taalanyŋ fiyl azimlarynyŋ atlary, olardyŋ maǧynasyn bıl häm segız sifaty zatiialary ne degen söz kämıl üirän. Özıŋdı anyŋ qūly bılıp, özıŋe muslim at qoiyp, täslim bolǧanyŋga rast bolasyŋ da, öz fiyllaryŋdy soǧan öz hälıŋşe ūqstaudy şart qyl. «Allah Taalaǧa ūqsai alam ba?» dep nadandyqpänän ol sözdän jiırkenbe, ūqsamaq – däl bırdeilık daǧuasymenen emes, sonyŋ soŋynda bolmaq. Anyŋ uşın Allah Taalanyŋ sifatlary: Haiat, Ǧylym, Qudret, Basar, Sämi, İrada, Käläm, Täkuin. Būl segızınen Allah Taaladaǧydai kämelet, azamat bırlän emäs bolsa da, bändäsındä uä härbırınen öz halynşa bar qylyp iaratypty. Jä, bız özımızdıŋ boiymyzdaǧy segız zärra atlas sifatymyzdy äuäl Allah Taalanyŋ segız ūlūǧ sifatynan bas būrǧyzyp, özge jolǧa salmaqpenen bızdıŋ atymyz muslim bola ala ma? Bolmasa kerek. Jä, ol segız sifatyna sifatymyzdy häm ol atlary bırlän ol aǧlamlanǧan, fil Qūdaǧa fiylymyzny ertpek ne närsemen tabylady? Any bılmek kerek. Ol Allah Taalanyŋ zaty heşbır sifatqa mūqtaj emes. Bıznıŋ aqylymyz mūqtaj. Ioǧarydaǧy jazylmyş sifatlar bırlän tariflap, tanymaqqa kerek. Ägärde ol sifatlar bırlän tariflanbasa bızge maǧrifatulla qiyn bolady. Bız Allah Taalany özınıŋ bılıngänı qadar ǧana bılemız. Bolmasa tügel bılmekke mümkın emes. Zaty tügıl, hikmätıne heşbır hakim aqyl erıstıre almady. Allah Taala – ölşäusız, bıznıŋ aqylymyz – ölşäulı. Ölşäulı bırlän ölşäusıznı bılärgä bolmaidy. Allah Taalany «bır» deimız, «bar» deimız, ol «bır» demäklık te aqylymyzǧa ūǧymnyŋ bır tiianaǧy uşın aitylǧan. Bolmasa ol «bır» demäklık te Allah Taalaǧa laiyqly kelmeidı. Anyŋ uşın mumkinatynyŋ işinde ne närsenıŋ ujudı bar bolsa, ol bırlıkten qūtylmaidy. Härbır hadiskä aitylatūǧyn bır qadimge tarif bolmaidy. Ol bır Qūdai degen söz ǧalamnyŋ işınde, ǧalam Allah Taalanyŋ işındä. Qūdai tabaraka ua Taala kitaplarda subutiia sifatlar bırlän, ua toqsan toǧyz asmai hüsnalary bırlän bıldırgän. Būlarnyŋ hämmasy Allah Taalanyŋ zatiia, subutiia, ua fiilia sifatlary dür. Men mūnda sızlärgä törteuın bıldıräiın. Onyŋ ekeuı: Ǧylym, Qūdırät. Segız sifattan qalǧan altauy būlarǧa şarh. Ol altauynyŋ bırı – Haiat iaǧni Tırılık. Allahny bar dedık, bır dedık. Ǧylym, Qūdırät sifaty bırlän sifatladyq. Būl bırlık, barlyq Ǧylym, Qūdırät äuäldä bolarlyq närsälär mı? Älbättä, Ǧylym, Qūdıretı bar boldy. Haiaty – maǧlūm, bırı – İrada, iaǧni – qalamaq. Ol heş bır närsege hareket bermeidı, hämmege hareket beretūǧyn Özı. Ol İrada ǧylymynyŋ bır sifaty: Käläm iaǧni sözlägüşı degän, söz härıpsız, dauyssyz boluşy ma edı? Allahnyŋ sözı – härıpsız, dauyssyz. Endı olai bolsa, aitqandai qylyp bıldırätūǧyn qudırätı ianä – Basar, Sam, Köruchı, Estuchı degen. Körmägı, esıtmägı bızlär sekıldı közmenen, qūlaqmenen emes bolatūǧyn närsälärın körgendei, eştkendei bolatūǧyn ǧylymynyŋ bır sifaty, bırı – Täkuin, iaǧni barlyqqa keltıruchı degän söz. Eger barlyqqa keltırmägı bır öz aldyna sifat bolsa Allah Taalanyŋ sifaty özındei qadim äzäli häm äbädi būlar da hämişä barlyqqa keltırudän bosanbasa, bır sifaty bır sifatynan ülken ia kışı bolarǧa iaramaidy. Olai bolǧanda Ǧylym, Qudıret sifatlary sekıldı bosanbai här uaqyt iaratuda bolsa, bır yqtiiarsyzlyq chyǧady. Yqtiiarsyzlyq Allah Taalaǧa laiyqly emes. Anyŋ barlyqqa keltırmägı Qudretıne ǧana bır şarh. Būl Ǧylym, Qudıret ekı sifaty bırlän, segız sifat būzylmasnan tugel bolady. Ol ǧylym qudırette eşbır nihaiatsyz, ǧylymynda ǧaflät, qudıretınde epsızlık ianä naşarlyq ioq. Sonin sanatyna qarap bılesız. Būl közgä körılgän, köŋılgä sezılgän ǧalamdy qandai hikmätmän iaraştyryp, qandai qudırätmän ornastyrǧan heş adam balasynyŋ aqyly ietmeidı, bıraq bändäsındä aqyl – hükımchı, ǧairat, quatmenen – qyzmet qyluchy, boluchy edı. Soǧan qarap oilaisyz: Allahnyŋ sifatynda solai bolmaqqa tiıs. Bıraq äuäldä aitqanymyz Ǧylym, Qudıret bıznıŋ ūǧuymyzǧa ǧana ekı qisap bolmas, bıraq ǧylymna qudıret boluǧa tiıs. Olai bolmasa sifatlar öz ortalarynda bırı – täbiǧ, bırı – matbuǧ bolady. Būl bolsa, tarif Rabbyǧa iaraşmaidy. Segız sifat qylyp ianä ol sifatlaryna la ǧairu uä lä huä bolyp, būlai aituda, būlardan bır öz aldyna jamaǧat iaki jamiat chyǧyp ketedı. Būl bolsa kelısmeidı. Ägärde sifatlaryna här bırın basqa-basqa degende, köp närseden jiylyp ittifaqmenen Qūdai bolǧan bolady. Būlai deu batyl, bır ǧana qudırät bändede bolǧan quat; qudıret ǧylym aqyldan basqa bolatūǧyn edı. Allah Taalada bolǧan qudıret – ǧylym häm Rahmät. Ol Rahmet sifaty segız sifat ichinde iazylmasa da häm Allah Taalanyŋ Rahman, Rahim, Ǧafur, Uadud, Hafiz, Sättar, Räzzaq, Nafiǧ, Uäkil, Latif degen esımlärıne binan bır ūlyǧ sifatynan qisaplauǧa iaraidy. Būl sözıme naqliia dälelım – ioqarydaǧy iazylǧan Allah Taalanyŋ esımlärı, aqyliia dälelım Qūdai Taala būl ǧalamny aqyl etmeitūǧyn kelısımmen iaratqan, anan basqa bırınen bırı faida alatūǧyn qylyp iaratypty. Jansyz iaratqanlarynan faida alatūǧyn, jan iesı haiuanlarny iaratyp, janly haiuanlarynan faida alatūǧyn aqylly insanny iaratypty. [Haşiia:Haiuanlarny asyraitūǧyn jansyzlarny etı auyrmaityn qylyp, jan iesı bū haiuanlarny adam balasyn asyraitūǧyn etıp, mahşarda sūrau bermäitūǧyn qylyp, endı būlarnyŋ hämmasynan faida alarlyq aqyl iesı qylyp, iaratqan]. Adam balasynan mahşarda sūrau berätūǧyn qylyp iaratqandyǧynda häm adalät häm mahabbat bar. Adam balasyn qūrt, qūs, özge haiuan sifatynda iaratmai būl güzäl sifatta qylyp, ekı aiaqqa bastyryp, basyn ioqary tūrǧyzyp, dünienı közderlık qylyp, özge haiuanlar sekıldı tamaqty öz basymen aldyrmai, yŋǧaily ekı qoldy basqa qyzmet qyldyryp, auzyna as bergende ne ışıp, ne jegenın bılmei qalmasyn dep, iısın alyp läzzatlanǧandai qylyp, auyz üstıne mūryndy qoiyp, anyŋ üstınen tazalyǧyn baiqarlyq ekı köz berıp, zarardan qorǧap tūrarlyq qabaq berıp, ol qabaqtarny jauyp tūrarlyq qajalmasyn dep kırpık jasap, maŋdai terı tura közge aqpasyn dep, juzıne körık qylyp, bırınıŋ qolynan kelmestei ıstı köptesıp bıtırmaqqa, bıreuı oiyn bıreuıne ūqtyrarlyq tılıne söz berıp iaratmaqlyǧy mahabbat emes pe? Kım özıŋe mahabbat qylsa, sen de oǧan mahabbat qylmaǧyŋ qaryz emes pe? Aqyl közımen qara: kün qyzdyryp, teŋızden būlt şyǧarady eken. Ol būltlardan iaŋbyr jauǧyzyp, jer jüzınde neşe türlı dänderdı ösırıp, jemıslärnı öndırıp, közge körık, köŋılge rahat, gül-bäişeşeklärnı, aǧaş-iapraqlarny, qant-qamyslaryn öndırıp, neşä türlı näbatatlarny östırıp, haiuanlarny saqtatyp, būlaqlar aǧyzyp, özän bolyp, özänder aǧyp dariia bolyp, haiuanlarǧa, qūsqa, malǧa susyn, balyqlarǧa oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendırın, jemısın, kenın; güllär gülın, qūslar jünın, etın, jūmyrtqasyn; haiuanlar etın, sütın, küşın, körkın, terısın; sular balyǧyn; balyqlar ikrasyn, hätta ara balyn, balauyzyn, qūrt-jıbegın, ipäkın – hämmasy adam balasynyŋ faidasyna jasalyp, heşbırınde būl menıkı derlık bırnärse joq, bärı – adam balasyna tausylmas azyq. Millon hikmätmän jasalǧan maşina, fabrika adam balasynyŋ rahaty, faidasy uşın iasalsa, būl iasauşy süigänlıgı emes pe? Kım senı süise, ony süimek qaryz emes pe? Adam qanaǧatsyzlyqmenen būl haiuanlarnyŋ tūqymyn qūrtyp, aldyŋǧylar artqylarǧa jäbır qylmasyn dep, malny adam balasynyŋ özınıŋ qorǧanyna qorǧalatyp, özge haiuanlarna bırın ūşqyr qanatyna, bırın küştı quatyna, bırın ekı aiaǧyna süientıp, bırın biık jartasqa, bırın tereŋ tūŋǧiyqqa, qalyŋ ormanǧa qorǧalatyp häm härbırın ösıp-önbekke qūmar qylyp, jas künınde kışkene uaqytynda şafqat siqyry bırlän bastaryn bailap, qamqor qylyp qoimaqlyǧy – adam balasyna ösıp-önıp, teŋdık alsyn emes, bälki adam balasynyŋ üzılmes näsılıne, tausylmas azyq bolsyn degendık. Jä, būl hikmetlerınıŋ hämmasynan marhamat häm adalat zahir tūr eken. Bız ortamyzda būl marhamat, adalatty imannyŋ şartynan hisap qylmaimyz. Anyŋ uşın muslim bolǧanda Allahqa täslim bolyp, Anyŋ iolynda bolmaq edık, bolǧanymyz qaisy? Būl ekı ai menen künnen artyq maǧlūm tūrǧan joq pa? Fiǧyly Qūdanyŋ heşbırın de qarar qylmaimyz, özgelerde bolǧanyn jek körmeimız, özımız tūtpaimyz, būl qiianatşylyq emes pe? Qiianatşylyqqa bır qarar tūrǧan adam – ia mūsylman emes, eŋ bolmasa şala mūsylman. Allah Tabaraka ua Taalanyŋ bändelerıne salǧan joly qaisy? Ony köbı bılmeidı. «Täfakkaru fi alä illähi, İnnalaha iuhibbul muqsinin» degen aiatlarǧa heşkımnıŋ yqylas köŋılımänän ǧylymy jetıp, qūptaǧanyn körgenım joq. «Ätämurun ännäsä bilbirri uähsinu innallaha iuhibbul muqsinin», «uälläzinä ämänu uä amilu salihati uäläikä ashabul jännäti hum fiha halidun» degen aiatlar qūrannyŋ ışı tolǧan «amalus salih» ne ekenın bılmeimız. «Uä ämmallazinä ämanu uaamilus salihati fäiuäffihim ujurähum uallahu lä iuhibbuz zalimin» aiatyna qarasaŋ, ǧamalus-salih zalymdyqnyŋ ziddy bolar. Olai bolǧanda adälät, rafqat bolarǧa kımde-kımnıŋ adalaty joq bolsa, onyŋ haiasy joq, kımnıŋ ūiaty joq bolsa, onyŋ imany joq degen paiǧambarymyz sallalahu aläihi uässälämnıŋ hadis şärifı «män lä haia lähu lä imana lähu» degen dälel dür. Endı belgılı ki iman qūr inanyş bırlän bolmaidy. adälät ua rafqat bırlän bolady. Ǧamalus-salih adalatlı ua marhamatly bolmaq, küllı tän bırlän qylǧan qūlşylyqlarynyŋ heşbırı adalatnı, marhamatny bermeidı. Közıŋ künde köredı, namaz oquşy, ruza tūtqularynyŋ ne hälätta ekenlıklärınıŋ oǧan dälel kerek emes. Bälki adälät – barşa ızgılıknıŋ anasy dür. İnsaf, ūiat osy ädälättan chyǧady. Anyŋ uşın adälätlı adamnyŋ köŋılıne keledı: men öz köŋılımne Haliq menımen sondai-mūndai qylyqlarymen mūamalä qylsa eken dep oilap tūryp, özım sol qylyqlarymenen mūamälä qylmaǧlyǧym jaramaidy ǧoi dep, sol özı adälät häm insaf ta emes pe? Ol hämma jaqsylyqnyŋ basy emes pe? Jä, olai hūlqmenen oilaǧan kısı Hallaqyna şükırını nege oilamasyn? Şükırlıkten ǧibadatnyŋ bärı tuady. Endı zinhar adalättan, şafqattan bosanbaŋnar. Eger bosansaŋ, iman da adamlyq ta hämmasy bosanady. Allaiar sofynyŋ bır färdädän iuz färdä bijai degenı basyŋa kelädı. Endı bıznıŋ taǧrif boiynşa Qūdai Taala Ǧalymly, Rahymly, adälätlı, Qudıretlı edı. Sen de būl ǧylym, rahim, adälät üş sifat bırlän sifatlanbaq ijdihadın şart ettıŋ, mūsylman boldyŋ häm tolyq insaniiatyŋ bar bolady. Belgılı jäuanmärtlık üş haslat bırlän bolar degen: siddyq, käram, aqyl – būl üşınden siddyq adälät bolar, käram şafqat bolar. Aqyl maǧlūm dür, ǧilmnıŋ bır aty ekänlıgı, här adamnyŋ boiynda Allah Tabaraka ua Taala tähmin bar qylyp iaratqan, bıraq oǧan riuaj berıp güldändırmäk bälki adam öz halynşa kämalatqa ietkızbek jähätınde bolmaq bolar. Öz ijdihädıŋ bırlän niet hals bırlän ızlenseŋ ǧana berıle tūrǧan närseler, bolmasa ioq. Būl aitylmyş üş haslädınıŋ ielerınıŋ aldy – paiǧambarlar, anan soŋ äulieler, anan soŋ hakimler, eŋ aqyry – kämıl mūsylmanlar. Būl uş türlı fiyl Qūdanyŋ soŋynda bolmaq, özın qūl bılıp, būl fiyllerge ǧaşyq bolyp, tūtynbaqny paiǧambarlar üirettı, äulieler ūqty, ǧaşyq boldy, bıraq uhraui faidasyn ǧana küzettı. Ǧaşyqlyqlary sol halaqqa jettı-ki, düniiany, düniiadaǧy tierlık faidasyn ūmytty. Bälki hisapqa almadylar. Hakimlär düniiada tabatūǧyn faidasyn söiledı. Ǧibrat közımen qaraǧanda ekısı de bırınen-bırı köp jyraq ketmeidı. Anyŋ uşın härbırı aituy basqaşa bolsa da, Allah Taalanyŋ sanaatyna qarap, pıkırlänbäktı ekısı de aitty. Pıkırlänmäk soŋy ǧibratlänmäk bolsa kerek. Būl aqyl, ǧylym här ekısı de özın zorǧa hisaplanmaqny, zūlymnyqny adam özındei adamny aldamaqny jek köredı. Söitıp, būl ekısı de marhamatly ua şafqatly bolmaqny aityp būiyrdy-lar. Būl rahim bolsa kerek. Menıŋ oiyma keledı: būl ekı taipa här kısı özlärınä bır türlı näfsısın fida qyluşylar, iaǧni bändälıknıŋ kämalaty äuliialık bırlän bolatūǧyn bolsa, küllı adam tärkı düniia bolyp, «hu» dep tariqatqa kırse, düniia oiran bolsa kerek. Būlarny kım asyraidy, malny kım baǧady? Dūşmandy kım toqtatady, kiımdı kım toqidy, astyqty kım egedı? Düniedegı Allahnyŋ bändelerı jaratqan qazinalaryn kım ızdeidı? Harami, mäkruhi bylai tūrsyn Qūdai Taalanyŋ quatyŋ bırlän ijtihadıŋ, aqylyŋmenen tauyp, rahatyn körmegıne bola jaratqan, bergen, niǧmatlaryna, andyn körmäk hūzurǧa suyq köz bırlän qarap, eskerusız tastap ketpek aqylǧa da, ädäpke de, bälki insafqa dūrys ma? Sahib niǧmätıŋä şükırlıgıŋ joq bolsa, ädäpsız bırlän günähar bolmaisyŋ ma? Ekınşı, būl joldaǧylar qor bolyp, düniede joq bolyp ketudıŋ qaupı bar. Kafirlerge jem bolyp ketuden qaisybır sabyrsyzy jolynan taiyp, sabyrmenen bır qarar tūraiyn degänı olyp ketseler kerek emes pe? Ägärdä būl jol – iarym-iartylaryna ǧana aitylǧan bolsa, iarym-iarty rast düniede bola ma? [Haşiia: Rast bolsa, hämmaǧa rast bolsyn, alalaǧan rast bolama ma, häm adälät bolama ma?] Olai bolǧanda ol jūrtta ǧūmyr joq bolsa kerek. Ǧūmyr özı – haqiqat. Qai jerde ǧūmyr joq bolsa, onda kämälät joq. Bıraq äulielernıŋ de bärı bırdäi tärkı düniä emes, aşärän-mubäşärädän hazıretı Osman, Abdurrahman ibn Auf, Sad ibn Äbuuaqqas uşäuı de ülken bailar edı. Būl tärkı düniialyq ia düniia läzzatyna aldanyp, ijdihadım şala qalady dep boiyna sıŋbegenlık ia hirs düniialyqtan auuamnyŋ köŋılın suytpaq renjuge sabyr etıp, özın fida qylyp, men janymmen ūrys qylǧanda halyq eŋ bolmaǧanda näfsısımen ūrys qylyp hauastan härbır ärzui nafstan suynyp ǧadalat, marhamat mahabbatyna bır qarar bolar ma eken degen ümıtmänän bolsa kerek. Olai bolǧanda o da jūrtqa qylǧan artyq mahabbattan hisap. Bıraq būl iol – bek chetin, bek nazik iol, būl iolda riiasyz, jeŋıldıksız bar qarar tūryp ızlängän ǧana ısınıŋ kämälatyna ietmek. Būl zamanǧa nadir, būǧan ǧylymnyŋ da zory, siddyq, ǧirattyŋ da zory, mahabbatnyŋ hallaqyna ua halyq ǧalamǧa da bek zory tabylmaq kerek. Būlarnyŋ jiylmaǧy qiynnyŋ qiyny, bälki fitnä bolar. Basyna häm özıne özgechelık bermek, adam ūǧlyn bır būzatūǧyn ıs, härbır nadannyŋ bız tariqatqa kırdık dep jurgänı bız būzylnyq degänımen bır bolady. [Haşiia:«Ämäntu billähi, uä mäläikätihi uä kutubihi uä rusulihi uäl iaumil ahiri, ua bil qadari hairihi uä şärrihi minnalahi taala, uäl basu badäl mauti haqqun». Allahna, perıştelerge iman keltıru, kıtaptary ras, paiǧambarlary haq, qiiamat künı bolmaǧy ras, jaqsy, jamanlyq taǧdyry Allah Taaladan ekenıne, ölgen soŋ qaita tırılıp, sūrau beretūǧynymyzǧa inanu]. Hakim, ǧalym asylda bır söz läkin ǧarafta basqalar dür. Duniiada ǧylym zahiri bar, olar aitylmyş iazylmyşlarny naqyliia dep te aitady lar. Būl naqyliiaǧa jüirıkler ǧalym atala lar, ämma Qūdai Taala heşbır närsenı sebäpsız jaratmaǧan, būny izärläp «täfakkaru fi ala illähi» degen hadiske binään būl sanaty Qūdadan izärläp ua qūmar bolyp, ǧibrätlänuchlärgä tyiu joq, bälki sanatynan säbäbın bılmekke qūmarlyqtan saniyna ǧaşyqlyq şyǧady. Qūdai Taalanyŋ zatyna bändäsınıŋ aqyly ietmese, däl sondai ǧaşyqmyn demek te orynsyz. Ǧaşyq-maǧşūqlyqqa halik bırlän maqlūq ortasy munäsibätän, Allah Taalanyŋ bändesın mahabbat ua marhamatmänän jaratqanyn bılıp, mūhabbatyna mūhabbatmenen ǧana eljıremeknı Qūdaǧa ǧaşyq boldy deimız. Olai bolǧanda hikmet Qūdaǧa bände öz aqyly ieterlık qadar ǧana bılsäm degen här ısınıŋ säbäbını oilauşylarǧa hakim at qoidylar. Būlar haq bırlän batylny aiyrmaqqa säbäblärnı bılmäkkä tyryşalar bırlän hämmäsy adam faidasy uchun, külkı tügıl düniiadaǧy türlı läzzat būlarǧa ekınchı märtäbada qalyp, bır ǧana haqny tappaq, här närsänıŋ säbäbın tapmaq bırlän läzzatlanadylar. Adasmai tura ızlängän hakimlär bolmasa, düniä oiran bolar edı. Fiyly bändänıŋ qazyǧy – osy jaqsy hakimder ua här närse düniädä olarnyŋ istihrajy bırlän rauaj tabady. Būlarnyŋ ısınıŋ köbı – düniia ısı, lekın osy hakimlarynyŋ jasaǧan, taratqan ıslärı – «Äd-düniia mäzraätul ahiräti» degendei, ahiretke egındık bolatūǧyn düniä sol. Härbır ǧalym – hakim emes, härbır hakim – ǧalym. Ǧalymdar, hakimlar aldynda eşkım emes, ǧalymlarynyŋ naqyliiasy bırlän mūsylman iman taqlidi käsıp qylady, hakimlärınıŋ aqyliiaty bırlän etse iman iaqini bolady. Būl hakimlärdän murat – mūsylman hakimlärı, bolmasa ǧairidinnıŋ hakimlärı äǧärşe «fätlubni täjiduni» delınse de, düniianıŋ häm adam ūǧyly ǧūmyrynyŋ syryna ietselär dä, dinnıŋ haq maǧrifatyna jete almaǧanlar, būlardyŋ köbı imannyŋ jetı şartyndaǧy bır Allahny tanymaqtan ǧairi, iaǧni altauyna kımı kümändı, kımı münkır bolyp, tahqiqlai almaǧanlar. Eger būlar dın ūstazymyz emes bolsa da, dınde basşymyz Qūdanyŋ elşısı paiǧambarymyz sallahu aläihi uässälämnıŋ hadis şärifı: «hairun nas man ianfaǧunnas» degen. Hakim ūiqy, tynyştyq, äues-qyzyqnyŋ bärın qoiyp, adam balasyna faidaly ıs şyǧarmaqlyǧyna iaǧni elektriiany tauyp, asmannan jaidy būryp alyp (aralyqtaǧy haşiia aqylyn tauyp jürgızıp) dünienıŋ bır şetınen qazır jauap alyp tūryp, otmenen suǧa qailasyn tauyp, myŋ adam qyla almastai qyzmätlär ışlätıp qoiyp, tūrǧanlyǧy, ua hūsusan adamnyŋ aqyly-pıkırın ūstartyp, haq bırlän batylny aiyrmaqny üiretkennıgı, barchasy nafiǧlyq bolǧan soŋ, bıznıŋ olarǧa minättarymyzǧa dau joq. Būl zamananyŋ mollalary hakim atyna dūşman bolady. Bılımsızlık bälki būzyq fiyl «äl-insanu aduun lima jähilä». Olarnyŋ şakırtlarynyŋ köbı bıraz araf-parsydan tıl üirense, bır jarym bolymsyz bahs üirense soǧan mäz bop, özıne özgeşelık berem dep äurä bolyp, jūrtqa faidasy timek tügıl, türlı-türlı zararlar hasil qylady. «Hai-hoi» menen, maqtanmenen qauymdy adastyryp bıtıredı. Būlarnyŋ köbı änşeiın jähil tügıl, jähillär kıbık talap bolsa, qaida haq sözder kelse, qazır insafqa qaitsyn häm ǧibratlansyn. Ras sözge or qazyp, tor jasamaq ne degen insaf? Qūr özımşıldık härbır adam balasyn būzatūǧyn fiyl. Rasnyŋ bır aty – haq, haqnyŋ bır aty – Allah, būǧan qarsy qarulasqanşa mūny ūǧyp, adalätpen täpteşteuge kerek. Mūndai fiyldan kufr qaupı dä bar. Jäne paiǧambarymyz sallahu aläihi uässäläm «aqyrzamanna – bır jyldyq, bır kün bolar» degända sahabi-keramlar «būl bır jyldyq bır künde namaz neşeu bolar» dep sūraǧanda, «anyŋ fatuasyn sol zamannyŋ ǧalymlary bıler» degen sözınen bır ǧibratlanyp qarasaq, zamana özgeru bırlän qaǧidalar özgerılmegın bıldırgenı maǧlūm bolady. Būl kündegı tahsilǧulum eskı medreseler ǧūrfynda bolyp, būl zamanǧa paidasy joq boldy. Soǧan qarai Ǧūsmaniiada mektep harbiia, mektep ruşdiialar salynyp, jaŋa nizamǧa ainalǧan. Mūndaǧylar uzaq iyllar ömır ötkızıp, ǧylymny faidasyz ūzaq bahslärmänän künın ötkızıp, maişat düniädän nadan bır issız adam bolyp şyǧady da, heşbır hareketqa laiaqaty joq bolǧan soŋ adam aulauǧa salynady lar. Köbınese būndai issızlärnıŋ nasihaty da täsirsız bolady. Düniänıŋ maǧmurlyǧyn bır türlı aqylǧa nūr berıp tūratūǧyn närse. Joqşylyǧnıŋ adamny haiuanlandyryp jıberetūǧyny da bar. Bälki, düniänıŋ ǧylymyn bılmei qalmaqlyq – bır ülken zararly nadanlyq, ol qūranda sögılgen. Düniädä kımdä-kım özıne özgäşälık bermek qasty bırlän malǧa mūhabbatyn audarǧan, düniädä bolmasa, ihsanda qolym qysqa bolmasyn häm özım bıreuge tamyly bolmaiyn dep, mūhabbatyn audarmai, ızgılıkke bola halal käsıp bırlän tapqan düniä emes. Bız ǧylymny satyp mal ızlämäk emäsmız, mal bırlän ǧylym käsıp qylmaqpyz. Hunär – özı dä mal, hunärnı üirenbek özı de ihsan, bıraq ol hunär adalättan chyqmasyn, şarǧiǧa muafih bolsyn! Adamǧa halınşe ihsandy bolmaq – qaryz ıs, bıraq özgälärınıŋ ihsanyna süienbek dūrys emes. Mollalar tūra tūrsyn, hūsusan būl zamananyŋ işandaryna bek saq bolyŋdar! Olar – fitnä, ǧalym būlardan zalaldan basqa eşnärse şyqmaidy. Özdärı hükımı, şariǧatny taza bılmeidı, köbı nadan bolady, onan asyp özın-özı ähli tariqat bılıp ianä bıreunı ietkızbäk daǧuasyn qylady lar. Būl olardyŋ sybaǧasy emes, olardyŋ jetkızbegı mūhal, būlar adam azdyruşylar, hätta dınge de zararly dür. Olarnyŋ süiängänı – nadanlar, söilägänı ialǧan, dälellärı – tasbihy men şalmalary, onan basqa eşnärse joq. Endı bılıŋlär, ei färzändlär! Qūdai Taǧalanyŋ joly nihaiatsyz bolady. Anyŋ nihaiatyna heşkım ietmeidı. Bıraq sol jolǧa jürudı özıne şart qylyp, kım qadam basty, sol taza mūsylman, tolyq adam delınedı. Düniedegı tüpkı maqsūdyŋ öz paidaŋ bolsa – özıŋ nihaiatlysyŋ, ol jol Qūdanyŋ joly emes. Ǧalamnan jiylsyn, maǧan qūiylsyn, otyrǧan ornyma aǧyp kele bersın degen – ol ne degen insaf. Ne türlı bolsa da, ia aqylyŋnan, ia malyŋnan adalät şafqat sekıldı, bıreulerge jaqsylyq tigızbek maqsūdyŋ bolsa, ol jol – Qūdanyŋ joly. Ol nihaiasyz jol, sol nihaiatsyz jolǧa aiaǧyŋdy berık bastyŋ, nihaiatsyz Qūdaǧa taqarup hasil bolyp, has ızgı qūldaryndan bolmaq ümıt bar. Özge jolda ne ümıt bar? Bıräulärınıŋ bar hunärı, maqsudy kiımın tuzätpäk, jürıs-tūrysyn tuzätpäk bolady da, mūnysyn özıne bır däulät bıledı. Būl islarynyŋ bärı – özın körsätmäk, özın-özı bazarǧa salyp, bır aqyly közındägı aqymaqlarǧa «bärekeldı» degızbek. «Osyndai bolar ma edık» dep bıreuler talaplanar, bıreuler «osyndai bola almadyq» dep küiıner. Mūnan ne faida şyqty? Mūnşa äuräläp, syrtyŋdy bır süigen qauymyŋa ūqsatarsyŋ. Syrtqa qasiiat bıtpeidı. Allah Taala qaraitūǧyn qalbyŋa, boiamasyz yqylasyŋa qasiiat bıtedı. Būl ainaǧa tabynǧanlarynyŋ aqyly qanşalyq öser deisıŋ? Aqyly össe, ol tüpsız tereŋ jaqsylyqny süimeklıkmenen öser. Qūdai Taala dunienı kämälät şeberlıkpen jaratqan eken. Häm adam balasyn össın, önsın dep jaratqan, sol ösıp-önu jolyndaǧy adamnyŋ talap qylyp izlener, qaryzly isınıŋ aldy – äuuäl dos köbeitmek. Ol dos köbeitmeknıŋ tabylmaǧy özınıŋ özgelerge qolyŋnan kelgenınşe dostyq maqamynda bolmaq. Kımge dostlyǧyŋ bolsa, dostlyq şaqyrady. Anyŋ aiaǧy heşkımge qas saǧynmaslyq, özıne özgeşälık beremın dep, özın tılmen, ia qylyqpen artyq körsetmäk maqsūdynan aulaq bolmaq. Būl özın-özı artyq körsetmäk ekı türlı: äuälgısı – härbır jamanşylyqnyŋ jaǧasynda tūryp, adamdyǧyn būzatūǧyn jamanşylyqtan boiyn jimaqlyq, būl adamǧa nūr bolady. Ekınşısı, özın ögeşelıkmenen artyq körsetpek – adamdyqtyŋ nūryn, gülın būzady Üşınşısı – qastyq qylmaq, qor tūtpaq, kemıtpek, olar dūşpandyq şaqyrady. Häm özın özgeşe tūtatyn demektıŋ tübı – maqtan. Härbır maqtan bıreuden asamyn degen künşılık bıtıredı de, künşılık künşılıktı qozǧaidy. Būl üş türlı ıstıŋ joqtyǧy adamnyŋ köŋlıne tynyşlyq beredı. Härbır köŋıl tynyşlyŋy köŋılge talap salady. Küllı adam balasyn qor qylatyn üş närse bar. Sonan qaşmaq kerek. Äuelı – nadanlyq, ekınşısı – erınşäklık, üşınşısı– zalymlyq dep bılesıŋ. Nadanlyq – ǧylym-bılımnıŋ ioqlyǧy, düniede heşnärsenı olarsyz bılıp bolmaidy. Bılımsızlık – haiuanlyq bolady. Erınşäklık – küllı düniiadaǧy hunärnıŋ duşmany. Talapsyzlyq, jıgersızlık, ūiatsyzlyq kedeilıknıŋ bärı osydan chyǧady. Zalymlyq – adam balasynyŋ dūşpany. Adam balasyna duşpan bolsa, adamzatynan bölınedı, bır jyrtqyş ziian hisabyna qosyldy. Būlarnyŋ emı, Hallaqyna mahabbat pen halqy ǧalamǧa şapqat, qairatly, tūrlauly, adalät ısınıŋ aldy-artyn baiqarlyq bılım-ǧylymy bolsyn. Ol bılım-ǧylymy Qūdaǧa mūqtädi bolsyn. Iаǧni, Qūdai Taǧala būl ǧalamny jaratty, erınbedı. Qūdai Taǧala kelısımmen, hikmetmenen kämälätly bır jolǧa salyp jasauy, sızlärınıŋ ışıŋızdä bır jaqsylyqny bina qylyp, arqa süierlık şeberlıkmänän bolsyn. Iаnä Qūdai Taala ärne jaratty, bır türlı paidaly hikmetı bar. Senıŋ de işiŋnän bır zarar şyǧyp ketkendei bolmai, köp paida bolarlyq bır ümıtı bar iş bolsyn. Būlarsyz ıs – ıs emes. Bälki būlarsyz taǧatta – taǧat emes. Belgılı ki Qūdai Taǧala Heşbır närsenı hikmätsız jaratmady uä heş närsege hikmätsız täklif qylmady. Bärınıŋ hikmätı bar, bärınıŋ säbäbı bar. Bıznıŋ auam bylai tūrsyn, ǧylymǧa mahabbaty barlarǧa säbäp, faryzlarny bılmekke ijdihat läzım. Sızlär ärbır amal qylsaŋyz, ızgılık dep qylasyz. Izgılıkke qasd etıp, niet etesız. Niet anyŋ faryzyndan hisap. Paiǧambarymyz: «innamal-amal bin niet» degen. Endı niet ettıŋız taharat almaqqa, namaz oqymaqqa, ruza tūtpaqqa, būl taǧatlarda nietıŋız zahirynan qalyp, ǧibadatqa jetpeklıgı kemchılık emes pe? Sıznıŋ batinyŋyz taza bolmaǧy äuelı iman bolyp, būl zahir ǧibadatyŋyz imandy bolǧan soŋ ǧana faryz bolǧan. Sıznıŋ zahiryŋyznaǧy ǧibadat – batinyŋyznaǧy imannyŋ köleŋkesı häm sol imannyŋ nūrlanyp tūrmaǧyna körık üşın būiyrylǧan. Anyŋ üşın ǧūlamalar iman ekeu emes, bıreu, bıraq ızgı taǧat bırlän nūrlanady, taǧat joq bolsa küŋgırttenedı, bälki sönu qaupı bar degen. Eger nadanlar ol ǧibadatnyŋ ışkı sryn eskermei qylsa, ony qylyp jürıp, imany söner degen. Menıŋ qaufım bar, olar: has osy ǧibadat eken, Qūdanyŋ bızge būiyrǧany, bız osyny qylsaq, mūsylmanlyq kämıl bolady dep oilaidy. Ol ǧibadat küzetşısı edı. Iа küzetşı küzetken närsesınıŋ amandyǧyn oilamai, bır ǧana oiau tūrmaǧyn qasd qylsa, ol ne küzet, küzetken närsäsı qaida ketedı? Maqsūt küzätılgän närsenıŋ amanlyǧy, tazalyǧy emes pe? Ei, işarattan habarsyzlar qara! Būl ǧibadattan bır ülkenı – namaz, ol namazdan äuälı taharat almaq, anan soŋ şūruǧ qylmaq. Ol taharatnyŋ aldy – istinja edı. Mūny bır berık oilap tūr. Aiaǧy ekı aiaqqa mäsıh bırlän bıtuşı edı. Būlar hämmasy bolmasa, köbı işarat edı. İstinjada kötıŋızdı juasyz, sıznıŋ kötıŋıznıŋ eşkımge keregı joq edı. Anyŋmenen sözımnı tazalyqqa kırgänlıgıŋdı, kämıl yqylasyŋny körsetıp, ışımnıŋ saflyǧynyŋ soŋynda halyq körer syrtymny da päk etemın häm közge körınbeitūǧyn aǧzalarymny da päk etemın, būl päklıgımnıŋ üstınle Allahna dūǧa etämın dep hazırlänäsız. Endı namaznyŋ aty – salät, salät – dūǧa maǧynasynda degen. Aiaqta, moiynda bolǧan mäshlar ol jumaq emäs, özlärı dä juuly dep körsetpek işaraty. Namazdan äuäl qūlaq qaqtyŋyz. Garchi Allah Taalany ioqaryda dep mäkän isbat etpeseŋ de, begıräk söz ua ädäpsız bolyp gunah dariiasyna ǧaryq boldym iaǧni dünie äuesıne ǧaryq qylmai, qolymnan tart iaǧni qūtylarlyq järdämderınıŋ işaraty. Onan soŋ qiiamda tūryp, qol baǧlamaq, qūl-qoja aldynda tūrmaq būqara patşa aldynda tūrǧannan artyq Allahnyŋ qadırlılıgıne özınıŋ ǧajizdyǧyna iqrarynyŋ berıklıgın körsetpek işaraty. Qiblaǧa qarau – ärine, Qūdai Taalaǧa heşbır oryn mümkın emes bolsa da, ziaratny faryz etken orynǧa jüzın qaratyp, dūǧadan qabylyqqa iaqyn bolar ma eken degen işaraty. Anyŋ soŋ qiraat, iaǧni sura fatiha oqisyŋ, mūnda bıraq söz ūzarady. Ol fatiha süresınıŋ maǧynalarynda köp syr bar. Rukuǧ, baş ūrmaq – aldynda Qūda qazırge uqşaş ol da işarat. Säjdeler – äuäl jerden jaralǧanyna iqrary, ekınşısı ianä jerge qaitmaǧyna iqrary, baş kötermegı ianä tırılıp, sūrau bermegıne iqrarynyŋ işaraty. Qaǧdail ahirda dūǧanyŋ aqyrynda Allahqa tahiiat, andan täşähhud, andan salauat, paiǧambarymyzǧa salauat aitmaq uşın anyŋ aqyry sälämmänän tauysasyz. Iаǧni, Allahdan ne tılep dūǧa qyldyŋyz, ol anyŋ qazinasy küllı mūsylmandy ortaqtastyryp, olarǧa da sälämätın tılep häm rahmet tılep bıtıresız. Jä, būl sözden ne ǧibrätländıŋ?"Adyrna" ūlttyq portaly
